‘Ginlagawan ko ang lugar ni Fabian kag ni Joaquin sa pelikula ni Lav Diaz nga Norte: Hangganan ng Kasaysayan’ ni Dennis Monterde

Amo dya ang lugar nga may pagkapatas man sa mga lugar nga malagawan sa Pilipinas – may lagwerta, taramnan, suba, baybay, kamalig, tindahan, may sementado kag bahul nga balay, may tigup-upon nga balay, may mga taho nga nagapadayon sa adlaw-adlaw nga hirikuton – may saku, may nagapamroblema. Ukon, amo man dya ang lugar sa pinsar nanday Fabian kag Joaquin nga ginasulhotan kang kalabanan nga mga pamangkot sa kabuhi : hasta san-o ang mga pag-antos, ano ang atun “buwas-damlag”, andut nag-amo dya ang atun sosyodad. Makonsidera nga normal, buta kang cliché, pero complex (tungud ano gid man haw ang ideya nga simple nga pagpangabuhi?).

Pero, danay kaw. May coffee shop idto ay hud, hapit ta anay. Sa sulod, si Fabian imaw kang anang professor kag classmates nagadiskurso kon ano ang mayad nga mangin sistema kang atun gobyerno ukon setup kang sosyudad. Nakaingganyo lang pamatian ang purtika ni Fabian parti sa mga pagsuya na sa mga revisionist nga nagapasidangug kay Aguinaldo bilang hero kono kang Katipunan, sa nagadumara kang atun gobyerno nga sa gihapon rugyan ang hindi matapos-tapos nga kurapsyon, naga-lala pa gani.

Mabatian pa gani ang aphorism ni Machiavelli nga “the ends justify the means.” Paano dya isayudon? Nga kadya, ang ends: majority sa Pilipinas imol, nga nagaraku ang wara ti permanente nga obra/pangarabuhian, nagaraku ang atun populasyon (malab-ot sa 100 milyon run kadya nga tuig), nga duro gihapon mas pili-un makanagap kang oportunidad overseas patas kang pagduro man kang mga mall para baraklan kang mga produkto nga gina-endorse patas ni Kris Aquino kag maturukan kang pelikula halin sa Hollywood ukon nanday Vic Sotto kag Vice Ganda; kag ang means: amo ang corrupt ang gobyerno, tungud may problema sa edukasyon? Ginapamatian lang si Fabian kang anang professor, nakanugunan gani tanda kay Fabian. Raad kono itapuson na ang kurso na sa Law School.

Hapitan ta si Joaquin nga gin-semento ang anang kahig hay naaksidente. Naubos ang tanan nanda nga napundar kang sawa na nga si Eliza – mga gamit sa karinderya kag ginasagod-sagod nga sangka baboy – para pambayad sa gin-utang nanda kay Magda para sa pagpa-ospital. Ti wara-wara run gid e sanda mag-asawa nga darwa pa bata da luwas pa sa bugto ni Eliza nga kananda naga-tiner kag nagasapi-sapi. Si Magda man nga dya nga pwerti mamigus kon manukot kang utang. Hay dagil tana lang man ang sarang marapitan para utangan, haros ubuson na tanan nga may dyan sa naga-utang kana maski pa ang singsing nga ginatago-tago ni Eliza halin pa sa tatay na. Wara ti pagulikid sa isigkataho si Magda. Angay na kadya ang tipikal nga mga kapitalista sa atun sosyudad – nga ang gina-ulikid lang gid amo ang mapabahul ang andang ginansya, nga ang ginapangamuyo amo ang maduro ang magbakal kang anang produkto kag mabuul nga endorser ang mga sikat nga mga artista.

Sa pagkapisan ni Joaquin, gin-antus na nga maglibud kang mga pirated DVD agud lang daan mabawi ang ginprinda ni Eliza nga singsing maski nakasaklay kag nagapiang-piang pa. Samtang si Eliza tana, nagmaligya kang sari-sari nga mga laswa nga ginalibud na sa ginatulod-tulod nga kariton. Kang sa urihi nga daw wara it madangtan ang piglibud-libud na kang DVD kag sa deperado nagpakitluoy nalang tana kay Magda para sa singsing kang sawa na, pero wara gid. Nga sa desperasyon, sa ugut, sa ungul na siguro hinali nga ginkuga si Magda. Syagit eh si Magda dayon ngayo tabang sa niwangun na nga bulig.

Naglagyo run lang si Joaquin kag nangita kang ibang obra – bulig sa mga obrero nga naga-finishing kang sangka bahul nga balay.

Si Fabian, nga naga-bale man kay Magda, naobserbar na kon daw ano gid man dya kapintas. Sa urihi kang di na run man mapunggan ang ugali ni Magda, sangka gabii, natabo ang di dapat – binuno na si Magda kag ang bata na nga dalaginding. Kag dayon naglagyo. Nga daw sa may kaaraydan bala ang patyun ang sangka mapintas nga taho? Nga daw sa mayad bala ang ideya nga buhinan/patyun ang nagapamigus ang hindi natun gusto nga taho?

Ang nasal-an nga nagpatay, amo si Joaquin (hay kinuga na bay si Magda antes maglagyo.) Kag wara run man ti iba nga suspect maluwas kana. Napriso si Joaquin samtang si Fabian nangita kang ma-obrahan sa sangka fastfood restaurant.
Kon may sara nga bahul man ako nga natalumpangdan sa paglagaw ko sa lugar ni Joaquin kag ni Fabian, amo ang ang pagsugalaw kang konsepto kang “pamilya” ni Joaquin (kag kang anang sawa nga si Eliza) kag ni Fabian:

Sangka bes, na-istorya ni Eliza nga raad kon ginsugtan na lang si Joaquin nga mag-obra sa overseas kato, siguro hindi dya natabo. Pero hay nagpromisar tanda sa sara kag sara kang bag-ong kasal sanda nga maski ano matabu, hindi nanda pagbayaan ang sara kag sara. Nga di nanda gusto nga magbahul ang mga bata nanda nga wara ang sara kananda. Nga bahul gani balay n’yo, taas pader nga semento, duro bag-o nga siripalun kang mga bata, pero diin ang nanay kang mga bata – idto sa Hongkong nagangamuhan, ang tatay – ga-obra sa Saudi. Wara man sa naga-judge, pero siguro kuon na, amo ra ang andang prinsipyo- nga buo pirmi ang andang pamilya.

Sangka bes, nag-uli si Fabian sa andang balay, nasadyahan ang anang manang nga si Hoda nga nag-kombense gani kana nga rugyan run lang matiner hay okay run man ang tanan. Hekta-hektarya ang farm ni manang na, kag sarang na dya gastusan kon gusto na magbalik sa Law school. Pero may ginhambal Joaquin nga kono wara run tana nagapati sa konsepto kang “pamilya”. Nga ang andang ginikanan sa ibang lugar, marayu, nga ang gina-isip lang amo ang magpadara kang kwarta para kananda. Nga dysfunctional ang andang pamilya.

Sa urihi, nabinagbinag ko nga ang tanan, daw sa wara lang, daw sa aso lang nga amat-amat magadura. Huod, reklamo kita nga reklamo, amo dya amo to. Pero daw hasta dyan lang? Kon isipun may mga natabu run nga patas kang pork-barrel scandal pero kon turukun, daw kabudlay isipun nga may something-significant dya nga madangtan. Gina-dumarahan gihapon kita kang pareho nanday pogi, sexy at tanda. Kag siguro pagadumarahan gihapon kita kang iba-iba nanda nga bersyon.

Nga kon wara kita ti himuon, padayon lang man gihapon ang tanan. Kon magrumentado kaw tungod sa social injustices, may 5 minutes fame kaw siguro kon mabalita sensationally sa 24 Oras o sa TV Patrol, pero ma-consider lang dya nga isolated case kag padayon lang ang tanan, amo man sa gihapon ang sistema, ang social paradigm. Nga kalabanan mangusul kon magdasu-dasu kag magpadara sa taas kang emosyon. Nga kulang gid man kita kang sense of history? Nga dali natun ginalipatan ang nagkaratabu sa atun nasyon? Diin ang bilyones nga ill-gotten wealth kang mga Marcos? Andut nangin senador si Bongbong? Ano run ang progreso kang kaso ni GMA? Kang Ampatuan Massacre? Diin run si Palparan?

Kang paghalin ko pagkatapos kang haros apat ka oras nga lagaw sa lugar ni Joaquin kag ni Fabian, daw wara ti nag-bago sa tanan – nga ang ginapanawan ko pauli, ang lugar ko nga ginahulagan, lugar kang sari-sari nga mga Eliza, Hoda, Magda, Joaquin, kag Fabian.

Filed under: BLOG, DENNIS MONTERDE Tagged: Ang Lagawan, Balay Sugidanun, KINARAY-A