Nenen Geremia-Lachica/Bag-ong Bahit

I never thought that eyes could convey,
what the heart feels – much more
than words can say;
but sometimes man is a fool -
he likes to hear everything,
as in a grammar school:
“I love you…”
it sounds so empty and hollow;
then say it with expression and zest,
and one would tell you that you jest;
but let the eyes meet eyes
and nature takes care of ensuing sighs.

-Ma. Milagros Geremia Lachica

Una na-publish sa Woman’s: Home Companion, May 27. 1981. Halin sa email ni Nang Nenen.

Nay Nenen/Panan-awan sa Adlaw

Ano ang kinahanglan kang kalibutan kadya?
Ay gugma, mainit kag matuod nga gugma!
Suno sa kanta indi na kinahanglan
Duro nga bukid ang takrasun, ukun suba nga tabukon,
Ang kinahanglan lamang amo ang gugma,
‘Indi lamang sa kay sin-o kundi para sa tanan.’
Gabakal kita bulak kag tsokolate para ipakita sa ginapalangga
Kita gapangita kuarta para ibulig sa atun mga pinalangga
Makita lamang wara katapusan nga pagpalangga.

‘Endless Love’ nga kanta ni Lionel Richie kag Diana Ross
Gusto gid kantahun kang magkahagugma
Ukon magkapareha bata man ukon mal-am
Magpangakuay pag-asawahay hasta katapusan
Kanta kang Beatles para sa tanan nga henerasyon
‘All You Need is Love’ ang pamagata
Pero ang lyrics kanta ni John Lennon’s ‘Real Love’
Ang ekspresyon kag tunog may kasubo
Samtang ginasugid ang matuod nga gugma
Sa katapusan mapensar na nga ang destino,“’ Only to be Alone’.

Pero kon ang tagipusuon gapamangkutanun,
Sa diin ko dya makita ang matuod nga gugma?
Akun ipahayag kanimo ang mayad nga balita
Ikaw run ginapalangga kag nasulat sa libro ni Juan 3:16
Sa kon kay sin-o nga nagatuo, si Jesus naghambal sa disipulo:
‘Indi magkabalaka,’Ano ang imo pagakan-un?’,
‘Ano ang imo paga-imnun?’ o Ano imo pagabayuon?
Kay ang tanan nga butang, ang Amay sa Langit nakamaan run
Kang tanan nga imo kinahanglanun apang una sagapa
Ang kaharian kang Dios kag ana mga kaayuhan kay dya maidugang kanimo.

Sa kay Jesus lamang makita ang matuod nga gugma
Para kita padayon magkabuhi kaimaw kana sa paghigugma.

Pangga Gen /Grasya sa Isang Tasa ng Tsaa

September 15-21, 2014
1) A new book that made me happy: Ayer Arguelles’ Pilas ng Papel (DLSU Press,2014).

2) A new dress for this Sunday’s concert at CCP. Malaking bagay ito sa akin dahil nagtitipid ako ngayon and by 2015, I will launch my NoBuyingofClothesBagsShoesAccessoriesProject.

3) Being able to buy that MAC lipstick for a lovely friend, my early Christmas gift, and that it made her real happy.

4) Awesome old and award-winning movies last Friday: “Intouchables” and “Green Mile.”

5) Na ligtas kami sa bagyo at baha at nakapagpahinga dahil walang pasok noong Biyernes at Sabado.

6) High school best friends through the years: double post birthday celebration: na-addict (yes, that’s the word) sa Korean telenobela si Melbs kaya nang-imbita to have a Korean lunch. Ako ang pumili ng restaurant. First time ko (namin) doon sa Korean Palace sa Adriatico at salamat – disente, masarap, affordable, and good customer service. Happy si Melba. Then we were able to catch up with Doc Pong for coffee. Salamat sa patuloy na kuwentuhan at tawanan. Iba talaga kapag nasa Kinaray-a.

7) Nagka-OFW kami last Dec. 2010 and after three years and 9 months, nakauwi si Riza for the first time mula Norway via Dubai. Salamat sa good weather. Salamat that we were able to track her flight online and safe and smooth ang byahe namin papunta at pauwi mula airport. Ganuon pala ang feeling. Salamat, salamat, salamat, and bless us more: safety, good health, and more opportunities to earn so we can help more our family and community sa probinsya.

O Ginoo, giyahan mo ako kang imo kaayohan, himua ang Imo pamaagi nga matadlung para kanakun. – Salmo 5:8

Ang atun Dios wara nagapatalang kanatun nga tanan
Kag indi mabudlay mabatian ang limug kang Dios
Nagasinggit tana sa paagi sa atun mga sakit
Nagahani-hani kanatun samtang nagapahuway kita
Sa atun pagbakasyon kon kaisa tana nagakantahan
Kaimaw man natun sa pagkanta
Kag may warning man kanatun nga nasulat mismo sa Bibliya
Libro nga indi magpatalang kanatun
Magbasa kag hangpun dya
Para sa atun kaaram kag pagkasalbar.

Nay Nenen/Panan-awan sa Adlaw

Bag-o maisip kang pagbag-o kang direksyon sa kabuhi, mangin mahalong ikaw kon ang limug kang Dios mabatian mo nga nagatawag kanimo. Mangin pamilyar kita sa limug kang Dios. Mahimo natun dya paagi sa pagbasa kang Bibliya kag sa pagpamalandong sa dyang Tinaga.

Sa kada adlaw nga nagaatubang kita kang mga paghangkat, rugya natun makita ang sabat. Wara kita ginapatalang kang Dios paagi sa anang mga Tinaga. Kinahanglan lamang natun mamati, mamati, mamati.

KUON KANG KATAW / JOHN IREMIL E. TEODORO /Ginbata kag nagbahёl sa baybayёn kag taramnanan kang Maybato Norte, San Jose de Buenavista, Antique. Sangka premyado nga manunulat, awtor tana kang pulo ka mga libro kang mga binalaybay, sugidanёn, kag sanaysay sa Kinaray-a, Filipino, Hiligaynon, kag Ingles. Miyembro tana kang Executive Board kang Unyon ng mga Manunulat sa Pilipinas (UMPIL). Tana ang Bise Presidente kag Kalihim Heneral kang ORYANG: Katipunan ng mga Gurong Filipino para sa Bansang Filipino. Nagaestar tana kadya sa Syudad Pasig.
[Buol ni Frank Yu ang litrato, Syudad Iligan, Mayo 2014 ].

Sa Ortograpiyang Pambansa nga ginbantala kang Komisyon sa Wikang Filipino (KWF) katong 2013 bëkët rën lang lima ang patinig kundi anëm rën: a, e, ë, i, o, kag u. Ang gindugang amo ang ë nga ginatawag “tuldik patuldok” hay wara pa man gid it tarawag sa “letra” nga dya. Sa Ingles, ginatawag dya nga schwa sound.

Sa introduksiyon ni Virgilio S. Almario, ang tagapamuno kang KWF, nga ginatig-uluhan “Pagsulyap sa Kasaysayan Bilang Panimula” ginahambal na nga, “May nadagdag na sangkap sa pagsulat dahil sa dibdibang pagsasaalang-alang sa ibang katutubong wika ng Filipinas. Isang radikal na halimbawa ang pinagtibay na dagdag na tuldik na pansamantalang tatawaging patuldok, isang tuldik na kahawig ng umlaut at dieresis, at kakatawan sa tunog na schwa na matatagpuan sa Mëranaw, Pangasinan, Ilokano, at mga wika sa Cordillera.”

May schwa nga tunog kita sa Kinaray-a. Amo man sa Kuyonon kag iban pa nga mga pulong sa Mindanao pareho kang Higaonon. Kang nagaumpisa pa lang ako sulat sa Kinaray-a kang dekada 90, ginahambal rën ni Dr. Leoncio P. Deriada nga dapat may letra nga gamitën para sa schwa sound. Ang suhestiyon na kauna, kang makinilya pa ang ginagamit, itayp anay ang “u” pagkatapos ibalik kag taypan liwan kang “i.” Pero daw wara man it may namati kay Deriada magluwas kanakën. Siguro hay kauti obrahën kaw daw awat-tiyempo.

Sa libro ko kang mga binalaybay nga Arkipelago kang Kasingkasing kang 2009 ang “ü” nga smiley ang gingamit ko para sa schwa sound. Dali man lang dya obrahën hay kompyuter man ang ginagamit sa pagsulat. Sa kumperensiya nga Ambagan kang Filipinas Institute of Translation (FIT) nga ginhiwat sa University of the Philippines Diliman katong Setyembre 2011 ginhambal ko sa sangka open forum kon paano kag ano bala ang proseso kang pagdugang kang sangka letra pa sa alpabeto nga Filipino agëd magrepresentar kang tunog nga schwa sa Kinaray-a kag sa iban pa nga mga pulong sa atën kapuruan.

Gin-address ko ang pamangkot kag suhestiyon ko nga to mga taga-KWF nga rugto, kay Roberto T. Añonuevo nga opisyal kang FIT, kag kay Almario nga wara pa sa KWF kato. Gindugang ko nga mangin matuod-tuod lamang ang pag-amot kang mga pulong sa Filipinas sa Filipino kon may letra para sa schwa. Mientras-tanto nga wara it letra para sa schwa, rakë nga mga pulong ang indi makaamot kag indi maporma kang husto ang pungsodnon nga pulong.

Positibo ang reaksiyon ni Añonuevo. Siyempre bëkët klaro ang sabat kang mga taga-KWF, ang KWF nga pre-Almario. May sangka propesor nga naghambal bilang suporta sa akën suhestiyon—si Marilyn Macwes nga nagatudlo kang Filipino sa Saint Louis University sa Syudad Baguio. Sa Ibaloy kuno kag sa Kankana-ëy man schwa man. Ang apelyido na kuno nga Macwes dapat Macwës ang pagmitlang.

Kang Mayo 2013, gin-imbitahan ako ni Almario para sa pinal nga konsultasyon (pinal hay natapos rën ang serye kang mga konsultasyon nga ginahimu sa UP Diliman kag sa nagkalain-lain nga mga siyudad at probinsiya) sa opisina kang KWF sa Gusaling Watson nga sakëp kang Malakanyang. Tana rën ang tagapangulo kang KWF. Nalipay ako kang makita ko ang draft kang Ortograpiyang Pambansa kag na-excite ako, as in gamayan ko lang këpkëpan kag harkan si Almario, kang mabasa ko ang nahanëngëd sa tuldik patuldok. At last, rëgyan rën ang letra para sa schwa ang ginakuon ni Deriada kato pa.

Sa konsultasyon nga to, ginpangayuan ako ni Almario kang mga halimbawa. Mga pulo kami rugto sa miting kag ako lang ang makamaan magmitlang kang schwa kag daw nanamian gid sanda. “Sëlëd” kag “yëhëm” ang nadëmdëman ko. May halimbawa rën sanda para sa Kuyonon nga “gërët.” Hambal ko kananda, Kinaray-a man ang gërët hay sa Kinaray-a gid man naghalin ang Kuyonon. May sangka linguist nga ginpaliwat-liwat kanakën hambal ang “yëhëm.” Nag-insister tana nga ang pangarwa lang kuno nga patinig ang schwa. Gintirawan ko magbais kana pero indi tana mamati. Kag tana ang ginpamatian ni Almario kundi ang nabantala sa Ortograpiyang Pambansa, “yuhëm.” Ginhambal ko man kay Almario nga Kinaray-a dapat kag bëkën Kiniray-a. Kiniray-a man gihapon ang naimprenta. Henewey, hapi rën ako nga may tuldok patuldik.

Pira lang ka semana matapos ang konsultasyon nga to sa Malakanyang, gin-post rën kang KWF sa andang website ang Ortograpiyang Pambansa nga libre nga ma-down load kag nagpanagtag sanda kang mga nakaimprenta nga kopya sa mga eskuwelahan kag mga kumperensiya nga andang ginaorganisa ukon maagtunan.

Natabuan man nga kang mga tiyempo nga to, gina-lay-out rën kang University of San Agustin Publishing House ang libro ko kang mga binalaybay sa Kinaray-a nga Kataw kang Burnham Park. Sa manuskrito ko “ü” pa ang gingamit ko. Amo dya ang una nga na-lay-out. Gin-text ko dayon si Arlene Moscaya, ang production editor, parte sa ë. Ginlihog ko tana nga islang ang tanan nga ü kang ë. I’m sure nagrilibat tana. Pero pagguwa kang libro ko nga dya kang Enero 2014, ë rën ang gingamit.

Ang pamangkot, kinahanglan gid bala nga gamitën natën ang ë sa pagsulat sa Kinaray-a?

Ang sabat ko, indi kinahanglan kon kita-kita lang nga mga native speaker ang magbasa kang sinulatan kang sara kag sara. Halimbawa, ang ngaran kang website ni Genevieve L. Asenjo nga Balay Sugidanun. Kon Kinaray-a speaker ikaw, pagkakita mo kang tinaga nga “sugidanun” man-an ko dayon nga ang “-nun” schwa sound ang u dyan ka ria. Pero kon bëkët ikaw native speaker, “-nun” lang ria para kanimo.

Kon ang target reader mo lang pareho mo nga makamaan mag-Kinaray-a, indi rën kinahanglan ang ë. Ako, ginagamit ko ang ë tëngëd conscious ako nga nagasulat ako indi lamang para sa mga nagahambal kang Kinaray-a kundi para sa bilog nga Filipinas kag para sa bilog nga kalibutan gamit ang Kinaray-a. Siguro makuon nga ilusyonada lang ako nga nagasarig nga basahën kang bilog nga kalibutan. Pero sin-o bala ang manunulat nga bëkët ilusyonada? Nagsulat-sulat kaw pa nga indi man lang ‘kaw gali gusto basahën?

Isara pa, ang panindëgan ko bilang manunulat sa Kinaray-a amo ang mapasanyog ang Kinaray-a agëd makabulig sa pagporma kag pagpasanyog kang Filipino bilang pungsodnon nga pulong. Dapat makaamot sa Filipino ang Kinaray-a hay ang Filipino bëkën lang it Tagalog.

Halimbawa, sa patag kang Kritika (literary theory and criticism) kadya sa Filipino, ang “gahum” gingamit ni Isagani R. Cruz nga katumbas kang Ingles nga “hegemony.” Ang gahum tinaga nga Kinaray-a/Hiligaynon nga ang kahulugan “kapangyarihan” ukon “power.” Rakë rën nga mga kritiko ang nagagamit kang gahum bilang hegemony sa andang mga sinulatan. Bëët hambalën, iba rën ang kahulugan kang “gahum” sa Filipino. Bilang manunulat sa Kinaray-a, gusto ko maamot gihapon sa Filipino ang “gahum” nga ang kahulugan “kapangyarihan.”

Pwede makasëlëd sa bokabularyong Filipino ang Kinaray-a nga “gahëm.” Ang guwa kadya, ang “gahum” kag “gahëm” pareho rën nga mga tinaga sa Filipino nga lain ang kahulugan kag pagmitlang.

Sa paggamit natën kang ë, mangin pungsodnon ang Kinaray-a, kag siyempre, mangin global man.

May mga nagahambal nga mauti kuno kag kataramad kon maggamit pa kang ë. Ang sabat ko, tugrui man ako hay kang mas tarëng nga rason kaysa tëngëd tamadan lang tinyo. Sunu sa naagihan ko kag naobserbahan bilang manunulat kag manunudlo sa sëlëd kang surusobra rën sa darwa ka dekada, wara it buasdamlag bilang manunulat ang mga tamad.

[18 Setyembre 2014
Syudad Pasig]

With my sisters Riza and Pearl at Sonya’s Garden, Tagaytay.

Certificate of Recognition during the Annual Faculty Research Recognition Program.

I finished my 2nd novel last April. So, this recognition, accompanied by a gift cheque from a posh bookstore. And the next journey with this novel has just started.

L-R: With violinist Farida Kabayao, with the master violinist Gilopez Kabayao, and with my sister Pearl.

Thank you.

Nay Nenen/Panan-awan sa Adlaw

Kon kaisa naisip ko nga ang paghigugma daw tunog
Nga nagahalin sa kada kuwerdas kang gitara
May mga paghigugma nga gamay, manipis, kag mataas
Pareho kang tunog ka nauna nga kuwerdas.

May dyan man nga bahul kag bilog
Parehas ka urihi nga kuwerdas nga manaba kag mataas,
Nagakahulugan nga nagapadismulado kag sobra.

Indi parareho ang tunog kang gitara.
Indi man parareho ang kadasigun kadya.

May tunog nga mahinay,
Kag ginaparehas ko sa paghigugma nga ginatago.
May dyan man nga madasig maghigugma,
Wara run nagaisip kag nagapadali-dali.

Gusto ko makatugtog kang isara nga kanta
Maipabatyag ko gamit ang gitara,
Isara ka tunog nga nagakahulugan kang paghigugma.

Bisan ano pa man ang sitwasyon
Ang akun pagaatubangun kadya,
Ano man nga sakit ang atun ginabatyag,
Tandaan, tukarun natun ang paghigugma.

Ang akun ginapangamuyo sa Makaako
Nga kabay sa tunog nga nagaguwa
Sa atun mga tagipusuon
Magatunog dya it husto kag manami.

KUON KANG KATAW / JOHN IREMIL E. TEODORO /Ginbata kag nagbahёl sa baybayёn kag taramnanan kang Maybato Norte, San Jose de Buenavista, Antique. Sangka premyado nga manunulat, awtor tana kang pulo ka mga libro kang mga binalaybay, sugidanёn, kag sanaysay sa Kinaray-a, Filipino, Hiligaynon, kag Ingles. Miyembro tana kang Executive Board kang Unyon ng mga Manunulat sa Pilipinas (UMPIL). Tana ang Bise Presidente kag Kalihim Heneral kang ORYANG: Katipunan ng mga Gurong Filipino para sa Bansang Filipino. Nagaestar tana kadya sa Syudad Pasig.
[Buol ni Frank Yu ang litrato, Syudad Iligan, Mayo 2014 ].

May mga indi pisikal nga makaimaw kananda pareho kang mga sa elementarya kag haiskul. Nagasibit sanda kang pin kang kanaryo nga payong ukon kang kanaryo nga ribon sa dëghan ayon. Kahapon, ang profile picture ko kag cover photo sa akën Facebook gin-islan ko kang kanaryo nga payong kag ribon bilang pag-imaw sa mga taga-Hong Kong para sa kampanya nanda para sa demokrasya.

Katahëm sëlngën ang protesta nga dya sa telebisyon—mga tawo nga ang ginapakigbato ang kahilwayan. Maano pa abi ang sangka tawo kon bëkën tana it hilway? Kag kanami pamensarën nga kabataan ang mga nagapanguna sa dyang protesta. Hambal ko gani sa mga estudyante ko, sëlnga ninyo ang mga nagaprotesta sa karsada sa Hong Kong, mga kaedad lang ninyo ria. Nakita ninyo ang inyong gahëm nga mga estudyante kon kamo mahiliusa?
Amo ria nga tëdëk gid ang akën pagpangamuyu para sa kaluwasan kang mga nagaprotesta sa Hong Kong kag daan mangin madinarag-ën sanda. Mayad lang gid nga may social media pareho kang Facebook, Twitter, kag mga blog site. Siyempre wara ang mga dya sa mainland Tsina nga sa diin bawal magreklamo kontra sa gobyerno.

Ang sangka gobyerno nga ginadumili ang hilway nga pagpabutyag paagi sa paghambal kag pagsulat, sangka gobyerno nga rakë ginatago. Indi dya masarigan hay laban nagawaslik-poder dya kag indi gusto sawayën ukon komentaran ang anang mga desisyon kag polisiya. Ang kakulangan kang transparency kahigayunan aged mahimu ang kurapsiyon.

Rëgya sa Filipinas, may demokrasya kita. Hilway kita magpili kang atën mga lider. Ugaring siyempre, bëkën it perpekto ang atën nga demokrasya tëngëd masyado karayë ang antad kang mga manggaranën sa mga imol, kag indi hamak nga mas rakë ang mga pobre. Ti kundi kon mag-eleksiyon gani, ginabakal kang mga may manggad (ginpabalhasan man nanda ukon gintakaw) ang boto kang mga imol nga handa ibaylo ang boto para sa lima ka gatos ukon sangka bag nga bëgas kag groseri.

Rëgya sa atën pungsod, may kuwarta kaw lang, indi kaw gid mapriso bisan may sala ikaw, kag kon mapriso kaw gid man, puwede mo pahulagën ang imo kuwarta para abi puwede kaw lang ma-hospital o ma-house arrest. Kon manakaw ikaw kang sangka selpon, sigurado mapriso gid ikaw sa ordinaryo nga prisohan. Pero kon manakaw ikaw sa gobyerno kang minilyon, espesyal ang imo prisohan. Guwardiyahan pa ikaw.

Rakë man it kakulangan ang atën demokrasya, mas mayad man dya gihapon kaysa wara. Bisan nga ginapatay ang mga peryodista rëgya sa Filipinas, may kahilwayan gihapon ito sa pagpabutyag. Mas hilway gihapon sangsa iban nga pungsod ang atën midya. Mahimu natën sawayën ang atën gobyerno kag hilway kita sa pagbasa kag sa pagbantala kang atën mga opinyon.

Ikarwa rën kita nag-People Power agëd ibalik ang demokrasya nga ginlapak-lapakan kang mga kurap nga presidente. Sigurado ako nga amo dya ang nangin modelo kang dyang “umbrella protest” kang Hong Kong kadya. Nalipay man gani ako nga maman-an nga may pira ka mga Filipino ang nagapakigbuylog sa protesta nga dya.

Hambal kaina sa balita, sa BBC World kag sa 24 Oras, minilyon rën ang nalugi sa Hong Kong tëngëd sa protesta nga dya. Masakit dya para sa pagdumarahan kang Hong Kong hay ang Hong Kong siyudad nga negosyo kag ganansiya ang esensiya. Pero nami pamensarën nga bisan kuwarta ang panëlëng natën sa Hong Kong, buhi gali gihapon sa kasingkasing kang kabataan rugto ang pagpakamahal sa kahilwayan nga sangka dëna nga kinamatarëng natën nga mga tawo.

[3 Oktubre 2014
Syudad Pasig]

KUON KANG KATAW / JOHN IREMIL E. TEODORO / Ginbata kag nagbahёl sa baybayёn kag taramnanan kang Maybato Norte, San Jose de Buenavista, Antique. Sangka premyado nga manunulat, awtor tana kang pulo ka mga libro kang mga binalaybay, sugidanёn, kag sanaysay sa Kinaray-a, Filipino, Hiligaynon, kag Ingles. Miyembro tana kang Executive Board kang Unyon ng mga Manunulat sa Pilipinas (UMPIL). Tana ang Bise Presidente kag Kalihim Heneral kang ORYANG: Katipunan ng mga Gurong Filipino para sa Bansang Filipino. Nagaestar tana kadya sa Syudad Pasig.
(Credit sa Portrait kang Manunulat: FUSIN).

Hay man gamhanan ang kuwarta. Ang laki nga rakë kuwarta bisan raw-ay daw nagaguwapo. Kag ang laki nga guwapo kon rakë kuwarta guwapo-guwapo rën gid. Wara it kadë sa pagpanag-iya kang rakë-rakë nga kuwarta. Ako gusto ko man magrakë kuwarta ko para mabakal ko ang tanan nga mga libro nga gusto ko kag daad indi kinahanglan nga mag-obra pa ako para mas rakë ako masulat. Kadë lamang ang duro nga kuwarta kon tinakawan dya.

Tëngëd gani gamhanan ang kuwarta bilib kita sa mga manggaranën. Wara rën kita nagapamangkot kon sa diin naghalin ang manggad nanda. Nanamian kita magpakig-abyan sa mga manggaranën. Sanda ang paborito natën nga imbitarën magninong kag magninang sa kasal kag bënyag. Sanda siyempre ang pinakanami pangasaw-ën kag paman-ën. Hambal gani nanda, kon mamana ukon mangasawa timo kang wara it kuwarta maturong mata mo. Kag nagalëpad kuno ang paghigugma sa bintana kon wara rën it barakal kang bëgas kag gatas.

Makasirigni dya nga pagpati. Pero amo dya ang ginapatihan kang kalabanan hay praktikal. Pakasal timo tëngëd lang sa paghigugma? Indi makaën ang pag-angga! Sikat ang dyang pagpati tëngëd gamhanan ang kuwarta.

Pira rën ka adlaw nga ginaestoryahan sa masmidya ang nahanëngëd sa mansiyon kag farm ni Philippine National Police Director General Alan Purisima kag ni Bise Presidente Jejomar Binay. Siyempre deny to death sanda nga bëkët dya nanda it tinakawan halin sa kaban kang pungsod.

Hambal ni Purisima, simple lang kuno ang balay na. Bëkët kuno it mansiyon. Pero may main house nga may apat ka kuwarto, may guest house, may balay kang mga guwardiya kag tinawo, may gazebo nga bahël, kag may swimming pool.

Nagamayan tana karia? Kag bakasyunan lang dya nanda ha. Bëët hambalën may balay pa gid tana. Ti, pira gid haw ang suweldo kang hepe kang pulisya kang pungsod? Daw bëdlay patihan nga halin lang dya sa kinitaan na.

Ang kampo ni Binay deny to death nga sa mga Binay ang 350 ektarya nga propiyedad sa Rosario, Cavite nga may erkon nga babuyan, may rantso, may hardin kang mga orkidyas nga imported, kag may mansiyon nga may English Garden. Kaburuang! Kadya lang nangin aktibo sa pagpainterbyu sa telebisyon si Senadora Nancy Binay para lang depensahan ang pamilya nanda sa mga akusasyon nga nanakaw sanda sa gobyerno. Rakë rën ang nag-aragi nga mga pungsodnon nga isyu nga hipës lang tana. Daw malipat kaw gani nga may senador gali nga Binay. Kundi kadya nagklaro kon andët nagsenadora tana—para proteksiyonan ang interes kang andang pamilya.

Makasirigni nga may mga tawo sa Filipinas nga may English Garden. Bisan manggaranën ikaw, sala sa Diyos nga may English Garden timo sa pungsod ta nga minilyon ka mga tawo ang wara it lupa kag balay. Kapin pa kon nagaambisyon kamo nga mangin First Family. Oh well, gina-deny gani nanday Binay nga anda ang dyang “Hacienda Binay” nga may kalapadën kang anёn ka Luneta.

Ibëtang ta abi nga wara nangumisyon ang mga Binay sa pagpatindëg kang Makati City Hall Building 2 nga ang balor sobra sa darwa ka bilyon (abaw, bëkën man lang it milyon!). Ibëtang ta nga bëkën gid man anda ang Hacienda Binay. Pero indi gihapon masarigan nga mangin presidente si Jejomar Binay.

The fact nga apat sa pamilya nanda ang sa poder kadya—bise presidente, senadora, kongresista, kag meyor—der is zamting very, very wrong. Ay, ka wrong gid!

Sëlnga ang mga Marcos—may senador, may gobernadora, kag may kongresista. Pareho lang gid ang hurmahan kang mga pamilya nga dya. Ginahimu parangabuhian ang politika. Anga kaw kon nagapati kaw nga gusto lang nanda magserbisyo sa mga Filipino. Amo dya ka përës ang gahëm kang kuwarta. Sëlnga man bala si Gloria kag ang mga Estrada.

Tëngëd sa gahëm kang kuwarta, rakë man gihapon bilib sa mga Marcos at Estrada amo ria nga nagadaëg pa sanda sa mga eleksiyon. Ang mga pareho kay Nancy Binay mangin senadora ayhan kon wara it kuwarta? Kuwarta lamang ang ginarespeto kang kalabanan kanatën.

May nagakuon nga ti nagapanakaw man ang tanan nga politiko. Ti ano kar-on, palampasën ta ang mga Binay pareho kang pagpalampas ta sa mga Marcos kag Estrada? Bisan sa diin anggulo sëlngën, sala ang pagpanakaw. Asta san-o indi dya mangin sakto. Mangin sakto lang dya kon nabaylo mo rën ang imong kalag sa gahëm kang kuwarta nga siyempre gahëm kang panulay.

Tanan kita kinahanglan mag-andam gid sa sulay kang gahëm nga dya.

[10 Oktubre 2014
Syudad Pasig]

KUON KANG KATAW / JOHN IREMIL E. TEODORO / Ginbata kag nagbahёl sa baybayёn kag taramnanan kang Maybato Norte, San Jose de Buenavista, Antique. Sangka premyado nga manunulat, awtor tana kang pulo ka mga libro kang mga binalaybay, sugidanёn, kag sanaysay sa Kinaray-a, Filipino, Hiligaynon, kag Ingles. Miyembro tana kang Executive Board kang Unyon ng mga Manunulat sa Pilipinas (UMPIL). Tana ang Bise Presidente kag Kalihim Heneral kang ORYANG: Katipunan ng mga Gurong Filipino para sa Bansang Filipino. Nagaestar tana kadya sa Syudad Pasig.
(Credit sa Portrait kang Manunulat: FUSIN).

Sa natabo nga dya kay Jennifer—kag indi rën dapat paggamitën ang ngaran na bilang lalaki hay babaye rën tana—may darwa ka bahël nga kumplikado nga isyu ang nabukadan: ang kasarian kag ang VFA.

Konsepto nga Amerikano ang transgender hay ang gay liberation movement sa Filipinas gin-pattern halin sa gay liberation movement sa Estados Unidos. Ang “agi” kag “lakin-ën” kulang rën nga gamitën para itawag sa mga bëkën it babaye kag lalaki. Amo ria nga may ginatawag man kadya nga LGBT – Gay, Lesbian, Bisexual, kag Transgender. May ginatawag man nga MSM ukon Men Who Have Sex With Men. Mga laki (nga bëkën it agi) pero nagapakighilawas sa pareho nanda nga laki. Sari-sari dya kag masadya amo ria nga ang internasyonal nga hayahay kang gay liberation movement ang balangaw—sari-sari ang dëag.

Ang transgender tinaga nga Ingles nga coined lang. Pero may katutubo kita nga tawag sa mga babaye nga nangin lalaki, kag mga lalaki nga nangin babaye.

Sa libro nga Wisdom from a Rainforest (Ateneo de Manila University Press, 1999) kang antropologo nga si Stuart Schlegel may dinalayday nga ang tig-ulo, “The Woman Who Was Born a Boy.” Parte dya sa sangka Teduray (mga katutubo sa talon kang Maguindanao) nga si Uka nga sagad magtukar kang zither. Si Uka sangka “mentefuwaley libun,” ukon lalaki nga nangin babaye. Agi ang tawag natën sa Kinaray-a ugaring ang kinalain, babaye rën gid ang mentefuwaley libun. Para sa mga Teduray, kon lalaki ikaw kag gusto mo mangin babaye, wara it problema, maghulag kag mag-ilis kaw lang nga daw babaye kag babaye rën ikaw. Ang tawag nanda sa babaye nga gusto mangin lalaki “mentefuwaley lagey.”

Si Jennifer, pareho ni Uka, sangka mentefuwaley libun.

May mga imahen sa telebisyon nga nami ang mensahe nga hatëd—ang pagpalangga kag pagpangalisëd kang pamilya ni Jennifer. Ang anang nanay kag mga bugto, tuman gid ang kaëgët kag kalisëd sa natabo kana. Puwerti ang hiribiën pati kang bugto na nga laki. Nagapakita lamang dya nga bëkët isyu ang pagka-mentefuwaley libun ni Jennifer sa andang pamilya. Bug-os tana nga ginbaton nanda.

Siyempre ang raw-ay nga imahen nga ginabantala sa telebisyon amo ang kamatuoran nga sa VFA lugi gid ang Filipinas. Daw buang rën si Senador Miriam Defensor Santiago ka liwat-liwat hambal nga piyerde gid kita sa mga ginkasugtan sa VFA. Kisra gani naburura ang baba kang senadora hay nadiskubre na nga ang iban nga mga Kano sa VFA kinse anyos rën sa Mindanao. May bisita haw nga nagatener kang tinuig? Buwisita rën tana ria e!

Natabo rën kato nga may soldado nga Amerikano nga nanglëgës sa Subic. Sa sëlëd kang mahamungaya nga American Embassy dya ginpriso hay suno sa VFA, kon may Amerikano nga soldado nga maglapas kang kasuguan, Filipinas ang may deber sa kaso pero ang America ang may kustodiya kang andang nakasala nga soldado.

Amo dya ang masadya kadya sa natabo kay Jennifer. Ti sa American Embassy liwan prisohon ang dyang mamamtay-tao nga Kano? Bëkën it nami. Ginahimu nanda nga bakasyunan kang mga kriminal nga mga Kano ang soldado ang andang embahada, nagasiri nga patimaan kag padëmdëm ang American Embassy kang pagka-neokolonyal kang Filipinas kang Estados Unidos. Neokolonyal hay bëkët rën gid man daad kita kolonya kang Amerika ugaring kontrolado man nanda gihapon ang atën politika, ekonomiya, kultura, kag mga damgo. Handëm kag dëmët natën nga mga Filipino ang makapa-America bisan pa mangin nars rugto ang mga doktor rëgya, kag mangin nursing aid rugto ang nars rugya. Ang mga nagadonya-donyahan rëgya, manughugas pinggan kag buli rugto. Ang mga daw si ëlëd rëgya, guwardiya kag dyanitor rugto. Ang maestra rëgya manuglimpyo ang salëg rugto.

Mas Kano pa kita kaysa Kano. Amo gani nga rakë buki ang gina-Inglis-Inglis gid ang mga bata nanda nga sala-sala man lang. Rakë gusto magpuruti bisan pa nga may mga black American pa. Hay sa atën bokabularyo, ang Kana kag Kano puti lang ria.

Ang tanan nga dya, ginasimbolo kang American Embassy sa Manila nga ginapilahan natën mga mga Filipino sa adlaw nga tanan. Kag sa lagwerta kadya, luwas kag nami ang pangabuhi kang mga soldado nga Amerikano nga nanglëgës kag nagpatay sa kababayan natën.

[16 Oktubre 2014
Syudad Pasig]

John Yohann Gepullano /Taga-Guimbal, Iloilo kag Principal II sang Camangahan Elem. School sa amo nga banwa. Sia ang Education Program Coordinator (ART) sang DepED, Iloilo; Executive Council (ExeCon) Member 2014-2016 sang National Committee on Cultural Education (NCCED), sangka Sub-Commission on Cultural Dissemination (SCD) sang National Commission of Culture and the Arts (NCCA), kag National Trainer in Teaching Art. Isa man sia ka photographer.

Ang sweldo sang mga manunudlo sa karon
Sa mga galastuhan budlay gid permi paiguon
Kulang pa ibayad sa utang kag mga twesyon
Ahay! diutay gid ang bilin ibakal kalan–on.

Ang mga balaklon tama na gid subong kamahal
Ahaw tangkong nga huyos daw indi mo mabakal
Ang kuryente kag tubig tanan nagsalalaka man
Indi na kaigu ang sweldo ni sir kag ni ma’am.

Reklamo sang iban pagtudlo naapektuhan
Ang maestra wala galamiton sa eskwelahan
Sa panimalay palang, sweldo tama kakulang
Mabakal pa ayhan ang para sa sulot-klasehan?

Ang pag-amot sa eskwelahan permi ginadilian
Ilabi na kun halin sa mga bulsa sang ginikanan
Ngalan sang maestra iwaragwag sa kahanginan
Kay sa solicitation may alergy ang kalabanan.

Mag-abot ang tion evaluation sa eskwelahan
Maestra kalulooy, wala-tuo ang pangutang
Igasto pagpapinta pagwapo sang hulot tulun-an
Kay nakataya ang ngalan sang eskwelahan.

Kuntani ang sweldo madugangdugangan
Agud sa mga kihanaglanon makapiyan-piyan
Sa pigado nga sitwasyon tani mabatak man
Kag makayuhon-yuhom halos ang kalabanan.

HANDUM

Nagtunod na naman ang adlaw
Kag ang palibot nangin mabugnaw
Ang kainit sang adlaw nag-ugdaw.
Daw kapog nga nagbahaw

Ang lawas ko ginakapoy
Kag mga siko gapalamuypoy
Bug-os nga adlaw ang trabaho
Kay pangabuhi ko pigado.

Ang kita subong nga adlaw
Sa bulsa galagawlagaw
Sinsilyo lang ang natipon
Ang bilog budlay pangitaon.

Sa pagsikad sa traysikad
Kasakit sa lawas ginabatas
Kainit sang adlaw ginasulay
Tungod ky nonoy kag inday.

Sa mabugnaw nga pulungkuan
Ang lawas ginadapat mag-untayan
Masakit nga likod ginahagod lamang
Sang katig-a, bangko nga kawayan.

Ang mga handum ginabalay
Samtang nagapahuway huway
Ang pagbatas maibanan man
Kun ang mga anak may tinapusan.

KUON KANG KATAW / JOHN IREMIL E. TEODORO / Ginbata kag nagbahёl sa baybayёn kag taramnanan kang Maybato Norte, San Jose de Buenavista, Antique. Sangka premyado nga manunulat, awtor tana kang pulo ka mga libro kang mga binalaybay, sugidanёn, kag sanaysay sa Kinaray-a, Filipino, Hiligaynon, kag Ingles. Miyembro tana kang Executive Board kang Unyon ng mga Manunulat sa Pilipinas (UMPIL). Tana ang Bise Presidente kag Kalihim Heneral kang ORYANG: Katipunan ng mga Gurong Filipino para sa Bansang Filipino. Nagaestar tana kadya sa Syudad Pasig.
(Credit sa Portrait kang Manunulat: FUSIN).

Tuman ka taas ang kisame nga nasab-itan kang aranya: nagakararabit ang daw mga sangka inëmël nga kristal angay kang mga diyamante kag mga metal nga daw bulawan. May mabatian nga musika kang piyano nga daw ginaaningal ko lamang sa artipisyal nga karamig kang hangin.

Bilang kataw kang Guimaras bëkët amo dya ang kalibutan nga akën ginalanguyan.

Rëgya ako para magtugro kang gamay na lektura bahin sa kon paano itudlo ang sangka binalaybay ni Magdalena Jalandoni. Sara dya sa mga panel discussion kang dyang Philippine Literary Festival nga ginapatigayon kang Raffles Hotel kag National Book Store. Sa programa nga gin-download ko sa halin sa internet kang sarang-adlaw, nakita ko ang imong ngaran.

Pero nangësyan man gihapon ako kang magsëlëd kaw sa karan-an nga ginatambayan namën samtang nagahëlat kang oras kang amën lektura. Ang ingëd ko nga babaye nga sangka pabliser ang una nga nagmitlang kang imo ngaran. Wara ko pa ikaw makita, nabatian ko rën ang imong pamilyar nga limëg nga masadya nga ginatamyaw kami nga apat sa lamesa. Daw gulpi ginkëmës ang akën korason kag ginlihap ang akën atay. Nagkërëdëg ang akën tuhod kag pinamalhas ako bisan tudo ang andar kang erkon.

Nagbeso-beso ikaw sa darwa ka babaye kag dasig ako nanëmdëm kang sangka witty nga itamyaw ko kanimo. Daad indi mo lang madiparahan ang nagahulas ko nga balhas sa dahi.

“Ako, hindi mo ba hahalikan?” kuon ko nga ginsigurado nga ang yëhëm ko pang-Miss World. Nagkadlaw ‘kaw kag gindawhat ang alima ko agëd kamustahën. Siguro nangësyan man ikaw nga rugto ako. “O, John, kamusta? It’s been a long time,” kuon mo nga tuman katam-is ang yëhëm. “John and I were classmates in La Salle,” hambal mo sa mga tawo rugto. Kag siyempre, ikaw ang nagbangka kang estorya sa lamesa. Buraan kaw man gihapon pero nagaparamëngël rën ako samtang ginasëlëng ikaw. Andët daw wara timo nagmal-am? Wara nagtambëk? Ang imong yëhëm masanag man gihapon?

Daw namayha ako sa pinggan ko nga buta kang pagkaën. Basi pamensarën mo dalok-dalok ako. Pero sa tuod lang, naduraan ako it gana magkaën. Mas bëg-at ako kadya kang 50 pounds kaysa katong klasmeyt pa kita kag ingëd pirme ang purungkuan sa likod kag ginapalagtok mo sara-sara ang mga tudlo ko. Basi pamensarën mo depressing kamayad ang kabuhi ko amo ria nagtambëk ako. Mas mangin pathetic pa gid siguro ako kon maman-an mo nga diabetic rën ako kag may maintenance rën para sa akën blood pressure. “John, where do you work now? Are you teaching or writing?” pamangkot mo kag daw may nagbalabag sa akën tëbëg kag bëkën ako sigurado kon sakto ang pamati ko sa pamangkot mo.

“He’s teaching in Miriam,” agaw-sabat kang pabliser mo. Kag may ginhambal ikaw nga indi ko rën matandaan kadya. Siyempre indi ko pag-ihambal kanimo nga ginapa-early separation package ako kadyang Mayong 2015 kang Miriam College tëngëd sa K to 12.

Ay maan. Andët nga naghëëd-hëëd man tana taken sa speaking engagement nga dya man?

Nagtindëg ako sa pagbëël kang kape. Kinahanglan ko maghulag. Mayad hay daw nabuhin-buhinan ang pamuruypoy kang akën mga tuhod. Indi ako kamaan mag-operate kang coffee maker. Tuman dya ka hi-tech kumparar sa coffee maker ko sa balay. May taas kag guwapo nga waiter nga nagparapit kag ginbuligan ako. Samtang ginahëlat ko ang kape, nagtindëg ikaw kag nagparapit kanakën.

“John, kamusta na talaga?” kuon mo dara agbay kanakën. “Okey naman ako,” sabat ko. Kag gusto ko daad sugpunan nga, “Guwapa man gihapon bisan ginpabay-an mo.” Pero daw gin-ëdëm ako. “I will give you my number and please give me yours. Please invite me to give a lecture in Miriam ha. Puwedeng about my books or about entrepreneurship. Kahit ano.” Kunsabagay, gulpi kaw nag-drop out kato sa M.F.A. natën hay ginpadara kaw kang amay mo sa Harvard Business School. Ginpasulat ko kanimo ang number mo sa calling card nga gintugro kanakën kang PR manager kang hotel nga nag-estorya kanamën kaina nga ang gusto kuno nanda, mangin sentro ukon tambayan kang mga manunulat ang Raffles Hotel Makati pareho kang Raffles Hotel Singapore.

Sa smoking area kang hotel, ginkompyut ko sa calculator kang akën cellphone kon pira gid man kita katuig nga wara ka kitaay: 2014-1997=17. Shet na malagket! Desisiyete rën ka tuig pero amo man dya gihapon ang akën reaksiyon? Kuwarenta rën kita kag dapat mag-akto nga daw kuwarenta rën. Indi rën ako angayan nga magdrama pa.

Bëkët rën gid man siguro ako inlab kanimo. Kon wara lang ako ginparamalhas kang mayami, mahambal ko nga “dead stars” rën lang tong nabatyagan ko para kanimo. May asawa rën ikaw kag mga bata. Nabasa ko sa peryodiko pira rën ka tuig ang nagligad nga ikaw rën ang nagakapët kang negosyo nga real estate kang inyong pamilya. Kang nagligad nga tuig, may TV show ikaw kag kon kis-a nagaguwa sa mga pelikula. Kag apat rën ang libro mo. Masinadyahën man ikaw sa gihapon, kag akuon ko, mas nagguwapo. Daw wine lang ang peg. Mas naganamit samtang nagabuhay.

Actually, nangin maalwan man ang kabuhi kanakën. Sa Abril sunod tuig mayad lawas, matapos ko rën ang Ph.D. ko. Sa atën La Salle man gihapon. Ang FBS ko, naga-normalize rën kag kontrolado ang akën blood pressure kag asthma. Pito rën katuig nga napatay si Nanay kag sobra rën tatlo ka tuig nga wara kami nagaestoryahanay kang akën amay. Pero okey lang hay bëkën gid man it perpekto ang pangabuhi natën sa ibabaw kang kalibutan. Naganiwang rën ako kag gina-proofread ko kadya ang pang-onse ko nga libro. Sa sunod tuig, mabalik rën ako sa Iloilo agëd mas rapit ako sa Guimaras.

Napanëndëm ko gani nga indi gid man puwede nga mangin kita. Siguro daw Raffles Hotel ikaw nga wara ginhimu para kanakën. Pira rën ka bulan nga may gina-date ako nga Intsik, ang tipo kang laki nga gusto ko. Lima ka tuig ang kinagurang na kanatën and believe it or not, gusto na gid ang akën lawas.

Pareho kami nga gusto nakaiskedyul ang tanan. Sa kadya perpekto tana kanakën hay indi tana gusto kang relasyon kag daw indi ko rën man gusto kadya. Naanad rën ako mag-isarahanën. Indi ko maimadyin nga may hulid ako sa adlaw-adlaw nga tanan.

Sa taxi nga nagaigod sa Edsa pauli sa Pasig, nagdesisyon ako nga indi rën magbalik sa sunod nga adlaw sa Raffles para mamati sa ihambal kag magpa-autograph kay Amy Tan. May reserbasyon rën daad ako. Daw indi ako gusto nga makita pa ikaw liwan.

[25 Oktubre 2014
Miriam College

MANININGAD SA SIYUDAD / Si Jonathan Davila tagdaug sang Una nga Padya sa Binalaybay sa IYAS Hiligaynon Literary Prize 2013. Maestro siya sa St. La Salle-Bacolod halin sang 2002. Padayon sia gasulat sang binalaybay sa Hiligaynon, English, kag Filipino. Miyembro sia sang Santermo Writers Group sang Bacolod. Mahilig sia sa gitara, maglagaw sa uma, kag manuhot-suhot.

Indi coincidence nga nagkilalahay kami ni Ivan kag ni Antonio. Sa amon libro sa klase, isa sa amon sugilanun nga ginpadaluman amo ang “The Lottery Ticket” ni Chekhov. Katahum sini nga istorya kay si Ivan pareho sa akon naghandum sang iya mga pagahimuon kun maggwa ang iya numero nga gintay-an sa lotto.

Amo ini ang ang istorya: Nagapungko si Ivan sa ila sala sang iya matalupangdan nga ang lima ka  numero sang iya tiket ara gid sa peryodiko. Nagmurarat ang mata ni Ivan pero imbis nga lantawon niya dayun ang ika-anum nga numero, wala niya ini anay ginpinta. Upod sang iya asawa, nagpaminsar anay sila sang mga bagay nga ila ubrahun kun magdaug man gid sila.  Ginhimo nila ini sang malinong asta nag-abot sila sa punto nga naminsar si Ivan nga kasabad sang iya asawa kay basi kontrolon sini ang kwarta. Wala kamaan si Ivan nga ang iya asawa amo man gali ang ginapaminsar. Sa ila mga paminsarun nag-inaway na sila kag diutayan pa nga magbulagay. Sa ulihi lain gali nga numero ang naggwa.

Gin-istoryahan namun sa klase nga kaalam kay Chekhov sang iya paggamit sang point of view sa sini nga istorya. Kay ang epekto sini sa manugbasa daw nahimo siya nga maniningad sa mga sekreto nga panan-aw ni Ivan sa iya asawa.

Nga tigulang na ini, malaw-ay na, laos, kag marikot. Gin-istoryahan man namon nga sa pagkamatuod sa sini nga istorya diutay lang ang aktwal nga dayalogo kay mas madamo nga mga hitabo ang ara lang sa ulo sang mga karakter.

Diri na dayun nagsulod sa amon istorya si Mendoza. Kun ang kay Ivan daydream lang gid, ang kay Mendoza ya tuod gid nga nagdaug siya pero wala pulos ang ticket kay nasunog. Kag sa promisa sang PCSO nga tinguhaan nila buligan si Mendoza daw wala na gid sang tsansa.

“Ti maano na lang si Mendoza?” pamangkot ko sa mga bata.

“Daw magago siya, e,” hambal sang isa ka estudyante.

Matigulang gid siya sang pagpaminsar kun ano na tani ang iya mahimo sa 12 milyones nga iya daug, sabat ko. Gan-iton niya ang iya buhok kag ibagnus niya ang iya ulo sa dingding. Sugod subong si Mendoza indi na katulog sa pagkangilin nga tani wala na lang ginplantsa sang iya anak ang tiket. Ang bilog nila nga pamilya magakabuhi sa pagdamgo nga manggaranun na sila tani samtang kada aga gabugtaw sila sa kamatuoran nga wala sang nag-ilis sa ila pagpangabuhi. Hay!

“Class, tani ako na lang ang nagdaug.” Kay kun ako tani una –una nga ubrahun ko amo ang pagbakal sang second-hand nga awto kay kinahanglan ko na gid kay amat-amat na nga nagatrapik sa bangga Homesite. Ginakapoy na gid ako sa pagsakay sa traysikol. Dasun ang akon gamay nga balay ipasaka ko ang kisame kay pwerte kainit kun tingadlaw, daw ginaprito ang akon mga uban. Ang amon balay sa uma ipaliwat ko. Pagamayun ko ini nga Japanese countryside ang style para kada aga malipay gid si Tatay nga nagala-aw sa amon talamnan samtang gatukar sa iya dvd ang mga kanta sang Trios Los Panchos ukon ni Eddie Peregrina.

Ilagaw ko dayun ang akon mag-iloy sa London. “Nga-a London gid haw,” pamangkot sang isa ka gwapa nga bata nga paborito ko tukso-on. Kay amo na nga lugar ang handum kag dumot nga kadtuan sang akon asawa. Mahapit na lang kami dayun sa Disneyland sa Hong Kong ukon sa Tokyo, pero laban-laban sa Tokyo kay gusto ko labyan ang mga restaurant kag tea houses nga gin-feature ni Adam Liaw sa “Destination Flavor.”

“Sir, maresign ka indi?”

“Indi ko sure, pero laban-laban maresign ako kun pareho sa inyo kapalatulog, kag ka mga tamaran magbasa ang akon mga estudyante”

Class, nalipat ko nga mabakal pa ko gali Chinese bike nga may kargadera para makaulo-exercise man ako kun mangumpra ako sang utanon sa Libertad. Kag ari gali, siguro ang pinaka-ultimate ko nga mahimo sa akon dose milyones amo ang pagpatindog sang isa ka bakery. Halin pa sang hayskul ginahandum ko ini nga negosyo. Asta subong ara pa kay Tatay ang sekreto nga risepi sang pinakanamit nga pandesal kag ensaymada sa bilog nga kalibutan.

Gintago niya ini kay galaum siya nga pila ka adlaw madayun gid ang amon mga handum nga gapungko kami nga duha sa tiangge kag nagahigop sang kape samtang gakatunaw ang mantikilya sa gaaso-aso nga pandesal kag ang ido gahulat sang bukbok nga ihaboy sa iya.

“May bilin pa imo kwarta, sir.”

Life plans, memorial plans, accident insurance, mutual funds, treasury bonds. Kwa-an ko sini tanan ang akon pamilya. Kun may ari na ako sini sobra pa ako sa mga US commando sa Afghanistan. Protektado ako kaayo kag wala sang ospital nga mamalibad sa akon kag sa akon mga paryente.

And last but not the least, indi ko sure kun ga-istar giyapon sa Massachusetts ang akon idol nga gitarista nga si James Taylor, pero bisitahun ko siya sa iya studio nga “The Barn”. Mabakal ako dayun sang pareho nga brand sang iya gitara.

“Gataya ka gid adlaw-adlaw sa lotto, sir?”

Wala, kun magsweldo lang.

“Kaagi ka na daug, sir, maskin apat lang ka numero?”

Wala, pirmi lang tatlo.

“A ti laban sa tunaw, sir e.”

Class, I clearly remember gali na last week naghambal ko nga maquiz ko parte sa elements of fiction. Get wan fort, number 1!

Isla Capul, Northern Samar, The Philippines / J.I.E.Teodoro

KUON KANG KATAW / JOHN IREMIL E. TEODORO / Ginbata kag nagbahёl sa baybayёn kag taramnanan kang Maybato Norte, San Jose de Buenavista, Antique. Sangka premyado nga manunulat, awtor tana kang pulo ka mga libro kang mga binalaybay, sugidanёn, kag sanaysay sa Kinaray-a, Filipino, Hiligaynon, kag Ingles. Miyembro tana kang Executive Board kang Unyon ng mga Manunulat sa Pilipinas (UMPIL). Tana ang Bise Presidente kag Kalihim Heneral kang ORYANG: Katipunan ng mga Gurong Filipino para sa Bansang Filipino. Nagaestar tana kadya sa Syudad Pasig.
(Credit sa Portrait kang Manunulat: FUSIN).

Kang Hunyo pa ako gin-imbitar ni Phil Harold Mercurio, sangka abyan nga manunulat sa Waray, nga magtugro kang seminar-workshop para sa mga manunudlo kang Isla Capul sa pagsulat kang mga sugidanën nga pangbata sa andang pulong nga Inabaknon. Ang mga sugidanën nga mahimu nanda tuyu nanda nga gamitën sa klasrum kapin pa gid sa mga esudyante halin sa Grade 1 asta sa Grade 3 nga ginatudluan sa iloy-pulong ukon mother tongue.

Ang matuod, isla lang ang nagrehistro sa akën pamatin-an kag nag-estorya kami ni Harold sa telepono. Kon may isla, may dagat. Naghëëd ako dayon. Oktubre dapat dya ugaring may mga papeles pa nga kinahanglan isumiter sa National Commission for Culture and the Arts nga magatugro kang pondo para sa hirikuton nga dya kag nasaylo ang petsa sa Nobyembre, nga mayad man hay natabuan nga semestral break namën sa Miriam.

Ang Capul sangka gamay nga isla sa tënga kang Northern Samar kag Sorsogon sa Bicol. Daw Boracay lang dya kabahël. Sa dagat nga dya nagaagi ang mga barko kang roro nga nagapaagto-pabalik sa mga piyer kang Matnog sa Bikol kag sa Allen kang Samar. May populasyon dya nga 13,500 kag ang tawag kananda mga Abaknon. May 8,000 pa ka Abaknon ang nagairistar sa Metro Manila at sa iban nga pungsod.

Medyo extra-challenge ang pag-agto rugto. Halin sa Manila sangka oras nga masakay sa gamay nga eroplano paagto sa Calbayog. Halin sa Calbayog sangka oras kag tënga nga masakay sa pampasahero nga van paagto sa piyer kang Allen sa Northern Samar. Halin sa piyer, sangka oras nga masakay sa sangka bahël nga pumpboat nga ang tawag nanda “motor.” Buta pirme kang mga pasahero ang motor tëngëd kisra lang sa sangka adlaw ang biyahe kadya, nagahalin sa Capul ala-siyete kang aga, kag nagahalin sa Allen alas-dose y medya. Kon indi mo dya maabutan, sa sunod nga adlaw rën ikaw makasakay. Kon duro kuwarta mo kag isëg ikaw magsakay sa gamay nga pumpboat, makaarkila ikaw kadya sa balor nga Php1,500.

Lahëg ni Harold, ang motor kuno nga dya ang halimbawa kang balangay hay daw sangka barangay matuod ang mga pasahero. Kang paagto kami sa isla, buta rën ang motor kang magsaka kami. Udto-adlaw kag mabalëd, nagaduyan-duyan ang sarakyan. Dayon kami gintamyaw ni Mrs. Anecita Marzol, ni Ma’am Annie, nga DepEd District Supervisor kang Capul nga project coordinator kang seminar-workshop. Ginreserbahan na kami ka purungkuan sa tënga ayon. Manugpauli man tana sa isla, kon sa diin tana nagaobra kag nakapamana, halin sa pagtambong kang Dayaw Festival sa Siyudad Bacolod. Gintugruan na kami kang tinapay nga dara na kag sadya ang pag-estorya na parte sa mga nakilala na sa ginhalinan nga festival.

Ginpakita na pa kanamën ang mga litrato na sa anang cellphone kang pag-agto nanda sa Lacson Ruins. May nagsaka nga nagabaligya kang lansones kag nagbakal ako nga ginburuligan man namën kaën. Gëtëm rën gid man kami tanan hay pasado alas-dose rën.

Sa unahan namën, may mal-am nga babaye nga nagapungko sa wheelchair. Sa kilid kang ginapungkuan ko, may tatlo ka nanay nga may ginasabak nga mga bata—ang sara, daw darwa pa lamang ka bulan ang bata. Napanëmdëm ko, sadya gid dya kar-on kon maghirinibi kag magsururuka ang mga bata kon magrilingin rën ulo nanda sa biyahe. Nagsalâ ako. Akën ulo ang naglingin kag relaks nga relaks ang mga bata sa biyahe pati ang beybi. Ang darwa ka bata nga mas gamay pa kay Juliet, hala kaën ka tsitsirya kag may ginainëm pa nga juice samtang ginaduyan kami kang balëd. Kuon ni Harold, anád ang mga taga-Capul sa pagbiyahe sa mabalëd nga dagat.

Hambal ko sa mga taga-Capul, medyo bastos ang kahulugan kang ngaran kang andang isla sa Kinaray-a hay sinonimo dya kang “copulate.” Nagkadlaw sanda. Pero ang Capul kurapsiyon kang Acapulco, hay kang tiempo Katsila, ang mga galyon nga nagapaagto-pabalik sa Manila kag Acapulco sa Mexico, nagaagi sa andang isla agëd magbëël kang tubig, kapin pa gid ang mga sarakyan halin sa Acapulco. Gamay lang nga isla ang Capul pero rake dya mga tuburan. Siguro hay may bukid dya sa tënga nga buta kang mga kahoy asta kadya.

Imaw namën sa pag-agto sa Capul si Manong Totoy, ang sikat nga manugsiday kang Calbayog. Nemesio S. Baldesco ang byline ni Manong Totoy, sangka drayber kang pedicab kag mangunguma nga mamalaybay. Manug-senior citizen rën pero baskëg gihapon. Ginaimaw tana ni Harold sa mga workshop para magbulig sa pagkritik ukon manug-document. Sa Capul, tana ang videographer namën.

Mag-an nga imaw si Manong Totoy. Masinadyahën. Samtang nagaestorya kami, gulpi lang tana nagakanta kang mga karantahën nga Waray. Tana ang bag-o ko nga abyan nga Waray.

Kang hapon katong birthday ko, ginbëtang lang namën ang amën mga dara sa Capul Island Beach Resort nga ginatawag nanda rugto sa isla nga “White House” tëngëd puti ang pintura kang bahël nga mayor nga balay kato. Kadya pula rën ang atëp kag may samay nga kanaryo. Mga tatlo ka kilometro dya halin sa banwa. Sakay sa habal-habal, nagdiretso kami dayon sa Parola. Nagaturutarithi kang rugto kami. Nagauran abi kang maghalin kami sa Calbayog kag sa Allen. Daan ang parola nga kang 1896 pa ginpatindëg kang mga Kano agëd maggiya sa mga barko nga nagaagi sa San Bernardino Strait.

Sa atubang kang parola, may malapad nga berde nga banglid. Nagpungko ako sa simento nga purukuan nga nagapalibot sa sangka bahël nga puno kang talisay. Nanabitabi ako anay antes magsindi kang akën sigarilyo. Kon sa bakasyon gani ako, daw kanami gid manigarilyo. Baskëg ang hëyëp kang hangin rugto. Gahëd ang pagwasdak kang mga daragkël nga balëd sa mga item nga bato sa daray-ahan. Nadëmdëman ko ang binalaybay ni Carlos Angeles nga “Gabu.”

Katawhay kang akën pamatyag. Nalipay gid ako nga naghëëd ako kay Harold. Perpekto dya nga pagpahuway, bisan pa nga matugro ako kang seminar-workshop, hay antes ako maghalin sa Manila, may darwa ako ka libro nga gin-finalize—ang Sa Sariling Pulong: Mga Sanaysay Hinggil sa Filipino Bilang Pambansang Wika nga i-publish nanday Fr. Bong Delariarte sa San Agustin Center of Studies kag ang Pagbalik sang Babaylan: Antolohiya ng mga Maikling Kuwento sa Hiligaynon nga i-publish kang Komisyon sa Wikang Filipino kag NCCA. Kon kis-a, sagad ako magsilot sa akën kaugalingën. May disertasyon pa ako nga ginasulat kadya.

Daw himuon ko rën dya nga habit—ang pagpanaw sa sangka lugar nga wara ko pa maagtuni sa akën kaadlawan. Kang adlaw antes kang birthday ko nagselebrar kami sa balay sa Pasig nanday Tita, Sunshine, kag Juliet kang akën birthday. Ginbaklan ko ang akën kaugalingën kang cake sa Red Ribbon. May spaghetti man kami kag chicken joy nga ginbakal sa Jollibee.

Sa pagtungtong ko sa edad nga 41, may darwa ako ka bag-o nga libro, may sangka sagad nga manugsiday nga nangin abyan, kag may sangka matahëm nga isla nga may ana nga pulong nga nakilal-an. Not bad, kon sa iningles pa. Nangin mayad kag maalwan kanakën kang pangabuhi kag dapat magpasalamat ako sa Mahal nga Makaaku.

[21 Nobyembre 2014
Kolehiyong Miriam]

Na-crop para magsaktu rugya ang jpeg format kang mga sample nga pahina sa ibabaw: ang cover, ang sangka spread, kag ang sangka indibidwal nga pahina. Para sa mas bahul kag sinaw nga versyon, I-KLIK ang PDF:
EarlySolGadong_SiBulan_SiAdlaw_kagSiEstrelya_CoverPage
EarlySolGadong_SiBulan_SiAdlaw_kagSiEstrelya_TitlePage
EarlySolGadong_SiBulan_SiAdlaw_kagSiEstrelya_SamplePage

SA IKA-4 KA TUIG KANG BALAY SUGIDANUN, nagpa-rehistro kita kang Balay Sugidanun Publishing para mangin lehitimo ang pagbalhag kadyang una nga libro ni Early Sol Gadong.

Iga-presenta natun dya sa Disyembre 01, 2014 sa Writers’ Night sa kahiwatan kang Ugsad ng Literatura sa Bisayas Nakatundan: Pambansang Kumperensiya sa Wika at Panitikang Hiligaynon, Kinaray-a, at Akeanon nga matabo halin sa Disyembre 01-03 sa West Visayas State University (WVSU) sa Syudad kang Iloilo. Isponsor dya kang Komisyon ng Wikang Filipino (KWF) sa pagpanguna kang atun Komisyoner sa Rehiyun 6 nga si Prof. John E. Barrios, sa bulig kang WVSU, National Commission for Culture and the Arts (NCCA), Commission of Higher Education, Provincial Government kang Iloilo, Tambubo Hiligaynon Multi-Purpose Cooperative, kag kang Sumakwelan.

PARTE SA LIBRO, PAANO ANG PAGBAKAL, TAGPIRA

Bagay para sa mga bata nga gamay, hasta sa mga bahul, pati man sa mga mal-am, istorya dya ni Bulan, tinuga nga luyag magkabuhi kag makilala luwas, kag labaw, sa anang kaanyag. Bana na si Adlaw, kag mangin suud na nga abyan si Estrelya. Paano sanda nagakabuhi sa kalibutan kang mga gahum kag mahika? Ano ang mangin katapusan para kananda?

Kick-ass dyang istorya ni Early Sol Gadong, isara sa mga kilala nga manunulat natun sa rehiyun nga maestra kang Math sa UP-High School sa Iloilo. Kanami kang ilustrasyon ni Mark Lawrence Andres, gradwado kang Industrial Design sa UP-Diliman: moderno, pino. Ang anang kasagad nagdugang huyop kang kabuhi sa mga tinaga ni Sol.

Ang pagbasa kang “Si Bulan, Si Adlaw, kag si Estrelya” ni Early Sol A. Gadong sa ilustrasyon ni Mark Lawrence Andres sangka pagnamnam kang pamilyar nga istorya sa kontemporaryo nga sensibilidad nga nagatugro kang kalipay kag kaaram, pahina kada pahina. May ragumu kang Kinaray-a kag lagday kang Hiligaynon, ginadara kita kang libro sa mas malapad nga kalibutan kang panghuna-huna kag pagbatyag.

Kitaay kita paagi sa pagbasa kadya.

Bahul nga bulig ang inyong suporta paagi sa pagbakal, kag/ukon donasyon. Tag-200.00 (5 USD)ang kopya. Para sa pag-order/reserve, mag-email kay Pangga Gen sa vvasenjo@gmail.com.

Cover Design ni Elvert de la Cruz Bañares.

KUON KANG KATAW / JOHN IREMIL E. TEODORO / Ginbata kag nagbahёl sa baybayёn kag taramnanan kang Maybato Norte, San Jose de Buenavista, Antique. Sangka premyado nga manunulat, awtor tana kang pulo ka mga libro kang mga binalaybay, sugidanёn, kag sanaysay sa Kinaray-a, Filipino, Hiligaynon, kag Ingles. Miyembro tana kang Executive Board kang Unyon ng mga Manunulat sa Pilipinas (UMPIL). Tana ang Bise Presidente kag Kalihim Heneral kang ORYANG: Katipunan ng mga Gurong Filipino para sa Bansang Filipino. Nagaestar tana kadya sa Syudad Pasig.
(Credit sa Portrait kang Manunulat: FUSIN).

Sa susunod na taon mangyayari na ang ASEAN integration. Ekonomikong integrasyon ito ng sampung bansang sakop ng Association of South East Asian Nations. Kailangang makisabay ang Filipinas kung kaya napakaraming pagbabago ang nangyayari sa ngayon sa larangan ng edukasyon. Ang pagrebisa ng pambansang kurikulum sa basic education at sa tersiyaryong nibel ay may kaugnayan dito. Nagdagdag tayo ng dalawang taon sa basic education kung kaya naging K to 12 ito at ang mga unang baitang ay tuturuan sa kanilang mga inang-wika. Sa antas ng kolehiyo naman ay babawasan at papalitan ang mga general education subject upang mas maging interdisiplinaryo ito at maging global ang perspektiba. May mga unibersidad na ring inilipat sa Agosto ang pagbubukas ng klase upang maisabay ito sa pagbubukas ng maraming mga klase sa ibang bansa. Sa ganitong paraan mas mabibigyan ng pagkakataon ang mga pagpapalitan ng mga estudyante at propesor sa pagitan ng mga unibersidad at kolehiya sa Timog-Silangang Asya.

Ano ngayon ang magiging papel ng Literaturang Hiligaynon (at iba pang mga literaturang rehiyonal at katutubo) sa harap ng globalisasyon?

Unang-una, nag-iiba na rin ang kahulugan ng salitang “rehiyonal.” Sa kontexto ng globalisasyon ang “rehiyon” ay tumutukoy na ito sa mga lugar sa daigdig na magkalapit ang teritoryo at ang kultura. Halimbawa, ang mga bansa sa ASEAN ay isang rehiyon. May rehiyon na ng Timog-Silangang Asya, na sa ayaw man natin at sa hindi, ay magkakaroon na ng integrasyong ekonomiko sa 2015. Dahil ekonomiks ang pinag-uusapan dito, tiyak kasama ang mga usaping edukasyon (dahil naging malaking negosyo na ang edukasyon sa ating lipunan) at kultura (dahil isang gahum itong nagagamit hindi lamang sa pananakop sa mga pisikal na teritoryo kundi sa teritoryo ng imahinasyon at kaluluwa).

Isang banta at isang biyaya itong ASEAN integration at globalisasyon sa ating mga literatura. Banta na tuluyang malibing ang Literatura ng Filipinas sa malawak na Literatura ng Daigdig. Halimbawa, wala tayong manunulat na kasing-sikat ni Pramoedja Ananta Toer. Matagal nang sinasabi ng mga kritiko natin tulad ni Hosillos na dahil ito sa nagsusulat tayo sa Ingles na hindi naman natin wika talaga. Ito rin ang sinasabi ng pilosopong si Emerita Quito na wala pa rin tayong dakilang mga obra dahil hindi kayang ihayag sa Ingles ang kung anumang nais nating ipahayag. Ang mga pinakamagaling nating manunulat sa Ingles ay palaging sampid sa mga literatura sa Estados Unidos, Inglatera, Australia at iba pang mga mayamang bansang Ingles ang pangunahing wika. Ang “opisyal” na wika sa ngayon ng ASEAN ay Ingles. Kakatwa ito dahil mawawalan nang saysay ng pag-isa nating mga Aseano kung banyagang wika—at wika ng mga kolonisador natin noon—ang gagamitin natin sa pakikipagtalastasan sa isa’t isa.

Baka mawalan nang saysay ang tagumpay ng pagkakaroon ng pambansang wika ang mga bansang tulad ng Malaysia at Indonesia. Baka lalo tayong mahirapang mga Filipino na buuin ang ating wikang pambansa dahil sa ngayon, marami pa rin sa ating mga lider, negosyante, at edukador ang maka-Ingles. Marami ngang mga manunulat sa labas ng Metro Manila ang nanaisin pang mag-Ingles ang buong bayan kaysa suportahan o tumulong sa pagbuo ng Filipino bilang wikang pambansa dahil nakabase ito sa Tagalog. Sa ganitong kontexto, isang malaking panganib ang rehiyonalisasyon (sa bagong kahulugan nito) at globalisasyon.

Subalit nakikita kong isa ring malaking biyaya itong integrasyon ng ASEAN. Maaari kasi tayong magsimulang balikan ang ating mga katutubong kultura bilang Aseano at hanapin ang ating mga pagkakatulad. Halimbawa, kumintal sa aking isipan ang mga nasaksihan ko sa pagbakasyon ko sa Bali, Indonesia noong Oktubre 2012. Isinasabuhay ng mga Balinese ang sariling kultura. Bagaman napakaraming turista (Ang Bali ay parang isang malaking Boracay at isang malaking Baguio sa iisang isla.) ay isinasabuhay nila ang kanilang mga ritwal tulad ng pag-aalay ng mga pagkain at bulaklak sa mga spirit house nila sa maraming sulok ng mga kalsada at bakuran. Ang kanilang matingkad na kultura, bukod sa magaganda nilang tanawin na parang mga tanawin din natin dito sa Filipinas, ay naging atraksiyon pa para dayuhin sila ngmaraming turista na siyempre hanapbuhay ang dala sa kanila. Sa pagbisita ko naman sa Bangkok, Thailand nitong Agosto lamang, kapansin-pansin na nasa kanilang sariling wika at pamamaraan ng pagsulat ang karamihan sa mga karatula sa kalsada. Pati ang bote ng Coke at Sprite ay may nakasulat sa Thai. Hirap silang mag-Ingles subalit di hamak na mas marami ang mga turistang pumupunta sa kanila kaysa atin. Maaari nating pamarisan pagdating sa pagsasabuhay ng sariling kultura sa gitna ng globalisasyon ang mga karatig-bansa natin sa Timog-Silangang Asya. Masyado kasing Amerikanisado tayong mga Filipino at mistula itong malalang kanser sa ating pagkatao. At paano natin magamot ang sakit na ito? Dito natin kailangan ang ating mga babaylan. Kailangan nating bumalik sa ating pagkababaylan. Ang koneksiyon natin sa ating mga kapuwa Aseano ay nasa mga katutubong kultura natin.

Ang mga pag-aalay na iyon ng pagkain na nasaksihan ko sa Bali ay matagal ko nang nasaksihang ginagawa ng mga babaylan sa amin sa Antique. Ang ganda at landi sa mga letrang Thai ay makikita natin sa ating mga baybayin na halos wala nang nakakaalala sa atin.

Ang ibig kong sabihin, kung gusto nating makasabay sa integrasyon ng ASEAN at sa globalisasyon at hindi tayo maiwanan at maitsapuwera, mabilis na nating gawin ngayon ang integrasyon nating mga Filipino. Linangin natin ang mga katutubong kultura natin at tiyakin na sa paglilinang na ito ay makakapag-ambag tayo sa paglinang ng ating pagka-Filipino.

Samakatwid, hindi na pupuwede na tayo-tayo na lamang sa ating mga isla o baryo. Hindi pupuwedeng Hiligaynon o Kinaray-a lamang ang gagamitin natin at ihiwalay ito sa Filipino. May magagandang halimbawa na tayong maaaring pamarisan tulad ng mga Tagalog na makatang Rebecca Añonuevo at Michael Coroza na kusang nag-aaral ng Hiligaynon. Ito ang hindi nagawa ng mga taga-Manilang guro naming sina Bienvenido Lumbera, Virgilio Almario, at Isagani R. Cruz. Naririyan din ang Tagalog na si D.M Reyes at ang Sebwanang si Hope Sabanpan-Yu na nag-aaral ng Bahasa Indonesia. Ang manunulat sa Sebwano, Filipino at Ingles na paring si Rolando S. Salvana ay marunong magbasa, magsulat, at magsalita ng Thai. Hindi na uubra ang isang manunulat ngayon na iisang wika lamang ang alam at itinataguyod. Ganito ang nangyayari ngayon sa mga Filipinong manunulat na Ingles lamang ang alam at gusto. Napakalimitado na ng kanilang mambabasa. Para maging lubos ang integrasyon ng bansang Filipinas at ng buong ASEAN, dapat maisalin natin ang isa’t isa sa ating maraming wika.

Ngunit upang magawa ito nang maayos, kailangan natin dito sa Filipinas ang isang pambansang wika, ang Filipino, upang magkaroon tayo ng wikang kumon na mas marami ang nakakaintindi. At kailangan ng ASEAN ng isang Aseanong wika na sa tingin ko ay Malay o nakabase sa Malay dahil ginagamit na ito sa apat na bansa—Malaysia, Indonesia, Brunei Darussalam, at Singapore. Kamag-anak na wika rin ito ng mga wika natin sa Filipinas.

Kailangang balikan ng mga manunulat sa Hiligaynon ang kanilang pagiging babaylan kagaya ng ipinakita ng mga kuwento sa antolohiyang ito. Subalit kailangan lumawak na rin ang mga pagkukuwentong ito at ilagay sa kontextong Filipino at Aseano. Ibayong pagbubukas ng isipan ang kailangan dito. Sa ganitong paraan mas magiging makapangyarihan pa ang babaylan sapagkat dadami pa ang kaniyang wika at kulturang alam.

Ang babaylan sa kaniyang pagbabalik ay isa nang global na nilalang. Parang si Dr. Milagros Paguntalan sa kuwento ni Deriada —aral sa kanluraning kaalaman subalit binabalikan at babalikan ang katutubong kaalaman. Ph.D. na babaylan? Bakit hindi. Nasa siglo 21 na tayo! Sa ganitong paraan lamang mananatiling litaw, may boses, at buhay ang lahing Ilonggo, ang lahing Filipino, and lahing Aseano sa masaya ngunit mariit na mundo ng globalisasyon.

Sundi si Pangga Gen sa Wattpad

Si Sir Leo (sa tunga) kaimaw ang mga manunulat kag komunidad kang mga manunudlo kag manugbasa sa Gabii kang mga Manunulat kang Bisayas Nakatundan, Dis.1, 2014, West Visayas State University, Lapaz, Iloilo. Litrato halin sa KWF.

Pangga Gen/taga-uma@manila

Nangin pagkilala kag pasidungog man ang bilog nga kumperensiya sa ginakabig nga Tatay kang mga Manunulat kang Bisayas Nakatundan nga si Dr. Leoncio P. Deriada (Sir Leo). Pamatuod rugya dyang ani kang mga bag-ong libro, pinakauna nga libro para sa tatlo ka mga manunulat nga sanday Early Sol Gadong sa na-ilustrar na nga istorya nga Si Bulan, Si Adlaw, kag si Estrelya, Noel de Leon sa anang koleksyon kang mga binalaybay sa Filipino nga Isang Botelyang Alaala, kag Jesus “Jess” Insilada sa anang koleksyon kang mga binalaybay sa Hiligaynon nga Ang Mamalaybay kon Maghigugma.

Kaimaw man nga ginlunsad ang una nga antolohiya kang mga sugidanun-pangbata kang Hubon Manunulat/Tambubo Hiligaynon nga Magsugilanonay Kita nga gin-edit ni Sir Leo kag gindibuho ni Gil Montinola. Mabasa ang mga sugidanun nanday Alice Tan Gonzales, John E. Barrios, Jonny Bernas Pornel, Dulce Maria Deriada, Norman Darap, Eliodora Labos-Dimzon, Agnes Espano-Dimzon, kag Early Sol Gadong. Amo man ang Si Kilat kag si Dalogdog nga liwat ginsugilanon ni John Barrios kag gin-ilustrar ni Jebbie Barrios kag ang antolohiya nga Kirab kang Dungug Kinaray-a.

Kang aga, nagbukas ang kumperensiya sa paglunsad kang bag-o nga antolohiya kang mga sugidanun sa Hiligaynon, ang Pagbalik sang Babaylan, nga ginbalhag kang KWF kag gin-edit ni John Iremil E. Teodoro. Sulod rugya ang mga sugidanun nanday Leoncio P. Deriada, Teodulfo Naranjo, Ma. Luisa Defante-Gibraltar, Alice Tan-Gonzales, Isabel Sebullen, Alain Russ Dimzon, Felino Garia, Jr., Peter Solis Nery, Jesus Insilada, Genevieve Asenjo, Marcel Milliam, Lester Mark Carnaje, Early Sol Gadong, kag Norman T. Darap.

Cover Design ni Elvert de la Cruz Bañares

NALARAGWAY NGA LIBRO!

Gin-Edit ni Leoncio P. Deriada. Dibuho ni Gil S. Montinola.

May bersyon sa Akeanon kag Hiligaynon.

Una nga libro ni Jesus Insilada, Metrobank Outstanding Teacher 2014.

Una nga libro kang mga binalaybay sa Filipino ni Noel de Leon.

Para sa duro pa nga istorya kag litrato sa natabo nga kumperensiya, bisitaha ang Facebook Page kang Komisyon ng Wikang Filipino kag ang atun Flicker.

Sarang man ma-kontak sa Facebook ang mga awtor kag editor kang mga libro sa ibabaw kon luyag ninyo magbakal, ukon mag-imbita kananda sa inyong eskwelahan kag banwa.

Kabay padayon kita turgruan kang mayad nga lawas kag ipaiway sa mga katalagman para sa duro pa nga mga pagpananum kag pag-ani para sa ikauswag kang atun mga komunidad sa patag kang pagsulat kag edukasyon.

Ilustrasyon ni John Shelley [http://www.jshelley.com].

Nabaton ko dya bilang panamyaw sa email ni Ms. Beaulah Taguiwalo . Abyan na si John.

Ginapaambit ko man kaninyo tanan, hay reindeer pero pwede man nga litson natun:) Ano bala, hay gaararangut lang man kita tanan, parehas sa perspektibo kag visyon kadyang ilustrasyon.

Kabay magtugro man dya kaninyo kang dugang pa, kag bag-o, nga kalipay, kabaskug, kasinaw, kalinong, kag labaw sa tanan, paglaum, pagtuo – paghigugma.

Duro gid nga salamat sa pag-imaw kanakun kadyang tuig. Tuman gid ka mabinungahon. Padayon kita sa duro pa nga mga inadlaw!

-Pangga Gen

Si Jesus Catigan Insilada, nga ginapabugal ang pagka-Panay Bukidnon, nagatudlo sa Alcarde Gustilo Memorial National High School sa Calinog, Iloilo. The Many Faces of the Teacher 2013 honoree tana kag Metrobank Foundation 2014 Outstanding Teacher. Umpisa kadyang’ Enero, tuya tana sa Clemson University, South Carolina para sa 2015 International Leaders in Education Program 2015.

Karang hayskol ako, idolo ko gid dya si Sir Oca Jocson. Tana amon titser sa drawing. Sa Calinog Agricultural and Industrial College ukon CAIC ako naghayskol. Pagtungtong namon kato sa third year, may major subject (Food Trades, Drawing, Agriculture, Dressmaking, kag Electronics) kami nga ginabuol depende sa amon talent kag ikasarang. Drawing akon ginbuol. Humalin karang elementarya ako, masami takun ginabuol nga mag-intra sa poster making contest. Makaduha ako nag-chanmpion sa distrito kag nakasambuwa pa ako sa iban nga distrito.

Nami gid dya si Sir Oca magdrowing. Ang amon pisara, buta dya pirme ka ana mga drowing. Una nga lesson namon ang lettering. Dayon landscape/seascape drawing. Nakahimo pa gani kami ka on-the-spot kag still life drawing. Tapos nakaobra man kami portraits. Karang fourth year, nakaobra man kami plano kang balay kag nakahimo pa miniatures gamit ang karton.

Ti hay pirme ako nagadaog sa mga contest kato, ilabi dugid sa portrait making, nag-suggest tana nga ma-architect, ma-fine arts, ukon ano pa gid nga kurso nga magamit ko ang akon kinaadman sa pagdrowing.

Hipos man lang ako. Siempre, kon ano ang masarangan ka bulsa, amo lang da nga kurso. Duha-duha pa gani, hambal ko, nga ako makakolehiyo. Waay kami lupa kag mga propiedad. Manggaranon lang kami sa pagpalanggaanay, pagbuyloganay, kag pagpanikasog.

‘Ga, bisan ano lang nga kurso basta may tinapusan.’ Indi ko malimtan ang hambal ni Diding, magurang ko nga baye. Ikaapat tana. Manikyurista-pedikyurista tana kato sa parlor sa banwa. High school graduate. Amo dya ana naman-an nga obra. Ang importante, may kwarta adlaw-adlaw, hambal na. Samtang may baog, may tinaon, may lutakon nga mga kuko, may kustomer.

Hanggod akon pasalamat. Waay ako ginpabay-an ka akon magurang nga makatapos pagtuon. Waay tana nagpamana asta nakadahu ako ka akon diploma. Karang may sweldo dun ako, waay na man ginhambal, nahangpan ko ang gusto na ipabutyag: Ikaw duman, Ga, sakdag sa imo kalibaynan. (Tatlo pa kato akon libayon. Tatlo pa akon pa-ereskwelahon).

Una ko nga gingastuhan ang sunod kanakun. Laki. Ano man ayhan nga swerte ana. Waay na matapos ang ana BS Criminology nga kurso. Maakig man ako kana, masunggod man ako insa duro ana waay napasaran nga subjects amo nga waay tana maka-enroll sa fourth year, indi dun mapabalik ang panahon. May edad dun tana. Waay dun mahimo ang pamasol. Batunon (na) d’lang ana nga swerte.

Ang sunod kana, tapos ka 2-year computer course kag tulad nagapangamo sa Lebanon. Pirme ko nga pangamuyo nga mayad lang ana to nga sitwasyon kag waay ginaabusaran ka anang mga amo, kag mayad lang ana nga lawas. Pirme ko ginachat ana amo nga baye bisan laka lang nagasabat. (Waay abi fb akon libayon). She’s great. Sabat na man. Pirme man nagatext amon nga libayon. OK man lang kuno tana.

Ang amon kinagot, maestra. Sa buhay nga paghulat, nakasulod gid man tana kag tulad nadestino sa hayskol sa bukid. Hambal na, nagadali dun tana makadulhog. Hambal ko, kon may mapamatud-an un ikaw dyan.

Nagapati tana kanakun. Bisan pa nga gusto na daand tana mag-narsing. Indi ako kasarang, Ga, hambal ko. Waay man tana duro gamo. Nagpati tana sa hambal ko nga mamaestra. Bisan pa mabatian ko nagakumodkumod man tana ti hinay.

Sa madumduman ko, una ako nagtuon sulat ka akon ngaran kag magdrowing man, sa dahon-saging. Ginapili ko ang lagtum nga dahon, indi gurang, indi man linghod. Silhig ukon gamay nga sanga akon gamit sa pagsulat kag pagdrowing. Paborito ko nga drowingon ang malapad nga taramnanan kang paray, ang mga bakulod, kag kawayanan. Mahilig man ako magdrowing ka akon mga pakaisa nga nagatus-on kang kahoy, nagtinambling sa uhot, kag mga tawo nga nagapanghampil kang kahon.

Karang-una, indi pa uso ang plastik nga balunan kang kan-on. Nagaereskwela akon mga magurang. Gani kada aga, nagapauna-una sanda gus-ab ka dahon-saging sa likod balay agod lahubon kag iputos sa kan-on nga ginalubngan kang sampudyot nga ginamos, mag-asawa nga hawulhawul, kag kon swertehon, pitso kang manok.

Budlay gid man pangabuhi namon sang-una pay indi man kami makaluluoy. Sa nahambal ko dun, manggaranun tamon sa mga handom kag pagpanikasog. May nabasa ako nga salaysay nga nagahambal, ang kaimulon duro gid matudlo sa tawo. Gani magpasalamat (imbes nga mamasol) nga natawo sa tunga kang kaimulon. Duro nga kapait kag katam-is ang matan-ay kang kaimulon agod mas maaprisyar ang kabuhi. Ti sige dulang, pasugti n’yo d’lang ako. Ang mayad ka dya, positibo lang sa tanan nga oras.

Naabutan ko gid ang panahon nga nagaputos kang igma sa linahob nga dahon kang saging. Lipay gid takun kon may nalubong nga linaga nga itlog sa akon kan-on. Itlog pirme akon balon pay ti, laka ukon waay gid ako makabuol kang itlog sa amon mga eksamin. Waay man ako nagapahambog, nagapanguna ako pirme sa amon klase.

Maaram. Talentado. Amo dya hambal ka akon katiyaan sa akon Nanay kagTatay kag mga magurang. Buot da hambalon, paeskwelahon gid ako hay makabulig gid ako sa amon pamilya sa urihi.

Nadumdoman ko, ay abaw, sadya gid kon hapon kon magguom-guom ang langit. Nagaaliwasa run kami ka ran sa amon purungkoan. Basi magbaha ang sapa, basi maglapaw ang suba. Indi kami makatabok. Mahinangpanun man amon mga maestra kag maestro. Bisan wara pa sa tion kon nagapamahog dun gani ang langit, buy-an dun nanda kami. Daw mga karbaw kami nga pinangbuy-an sa turil nga magkinarera dalagan pauli. Pauna-una kami sa kasagingan. Paindis-indis kami kagat kang paklang agod may inogpandong. Hambal ni Nanay, importante nga maprotektahan ang ulo agod indi magsakit ang ulo. Hambal ni Ma’am agod indi pagsakitan ulo, marigos aga-aga.

Kon mauran, ginabilin namon among’ bag sa eskwelahan agod indi mabasa kang uran.

Bisan adlaw-adlaw nga ginagus-ab ang mga paklang kang saging sa likod kang balay, indi maubos. Dasig man tana mangdahon liwat ang saging. Dasig mang-ugbos.

Tulad, waay dun ako makita nga estudyante nga nagaputos kang anda igma sa dahon-saging. Mayha run tanda. Isa ka bes, nagapangita ang akon hinablos nga laki ka balunan. (Wara dun tanda ‘gabalon kan-on hay naanad nga magbakal kan-on kag dapli sa kantina). May mga balunan sa balay pay waay mga takup. Ti, indi na magamit. Hambal ko, putsa sa dahon-saging. Mayha tana.

Bisan sa diin lang, may mabakal dun plastik nga balunan. Barato man lang. Waay duman ako tulad nagabalon sa dahon-saging kon mag-agto sa eskwelahan. Nagabakal dulang kami kan-on. May pinggan, kutsara, kag tinidor kami sa eskwelahan. Nahidlaw ako magkaon sa dahon-saging. Kapin pa kon naga-alima lang. Namit magtimu. Namit kon duro nagairimaw sa pagkinaon. Nagaburungguanay mga alima sa pagkawkaw. Gani, karang nag-Christmas party kami, panyaga-mangungoma ang amon tema. Waay serbe ang pinggan, kutsara, tinidor. Ginsukad ang kan-on kag ginbutang sa linahob nga mga dahon-saging. Ginpangkuridas man sa dahon ang mga daha-inaton. Namit hamal kada isa. Tingob ang sinamu sa dahon. Sadya ang tingob nga pagkaon. Gamay lang amon gasto. Waay man sanda nagbakal kang anda regalo. Insa mabakal pa kon makahimo man lang? Nami kag memorable pa ang mahuman nga regalo.

Gusto ko pa gid isugid, sadya karang-una kon kami mag-igma. Tuya tamon sa babaw ka inyam nagasaruhay kang amon balon. Kon rayu ang isa ka amigo ukon amiga, nagahabuyanay-sal-anay kami pinirito nga hawulhawul, inasal nga manok, kon butung-butung. Amo dya tamon karang-una. Waay namon nabatyagan ang kabudlay. Puno kami ka pag-aprisyar ka kalipay kag katahom ka kada inagihan. Buta tamon ka mga handom.

Ginakahidlawan ko man ang mga hitabo karang-una, indi na mapabalik ang alima kang orasan. Buhay man handom nga daad magalipas dun ang tion nga waay kwarta inogbayad sa maestro/maestra, waay kwarta nga balon, waay bugas nga matig-ang, waay sarang madapli.

Halin dya sa ikaduha nga panalgan ka amon balay diin masami ako nagasulat, lantawon ang idas kang puno kang mga saging nga nagagiya sa dalan paagto sa amon dumaan nga balay sa tabuk. Ginabalinsay kang hangin ang mga dahon kaangay kang mga pinanid kag libro diin nasulat ang kabudlay kag katam-is kang una nga panahon. Halin dya, plantada man ang langit nga kon kaisa maguom, kon kaisa mahawan.