Vintage Tag-irinit sa Baryo

Bata ako kang dekada otsenta. Amo dya ang akun vintage nga kabataan, kon ang tinaga nga vintage nagatuhoy sa panahon ukon lugar diin indi lang ang pinakanamit kag pinakamayad nga kalidad kang vino nahimo kundi amo man ang sangka bagay (parehas kang bayo) ukon butang. Sa dyang panahon, naangkon ko ang kapagsik kag kaisog sa pagsuroy – tukad-dulhog – sa karsadahon kang Barasanan, sangka nabukid nga baryo sa banwa kang Dao, amo man sa anang taramnanan, kasubaan, kabanglidan.

Makatiringil ang kanta kang mga kiri-kiri sa kapaang kang Abril. Sa samlague sa unahan, nagakarataktak ang mga labug-labug kag laguring imaw sa mga kalong nga ginapamurot namun sa kahapunanon. Madakup ang mga damang sa mga sanga kang madre de cacao kag simsim kang kawayan, amo man sa mga dahon kang kabulakan. Ginasulod dya kang mga tubo namun nga laki sa kaha kang posporo, ginasagod, hasta sa adlaw kang pagpaupas. Pustahanay rugto ay sa banglid sa aragyan paagto sa eskwelahan, indi gani sa idalum kang manga antes ang awang nga ginasag-uban kang bilog nga baryo.

Isugid ko man kaninyo nga ako ang bata nga hilig manakras kang puno. Indi ako kamaan maglangoy bangud 10 kilometro ang karayuon halin kanamun kang baybay. Te, hasta kapa-kapa lang akon naman-an. Dapat malab-ot ka akun kahig ang baras sa idalum. Kisra ako hinalian lang malumos. Kolehiyo run ako. Sa sangka biga sa Nogas Island sa Anini-y. Nalingaw ako sa una ko nga tiraw paggamit kang google mask. Aguy, kanami kang mga isda nga garalangoy sa nagkalain-lain nga kolor, kagamay kag kabahul. Pati ang mga korales. Rayu run gali akun nakapa-kapahan. Nakapalak ako kag nakapungha-pungha kang lapaw run sa ulo ko ang tubig. Mayad lang hay sagad maglangoy akun mga imaw. Buhay ko dya kag masugid sa balay. Siguro bangud nakatiraw man ako guripat kauna kang magsagi lukso sa bintana ka balay, hinay-hinay manglihid kag liwan nga maglukso sa kudal para lang makasipal sa yab-ok kang syatbong, piko, entren, chinese garter, sa mga tapos-igma nga ginapaturog para kuno dali magbahul.

Hasta kadya, wara man sa pataas-taas sugid te hay wara run man it tuba ta kadya nga mainom hasta mahubog (indi takun kauyon ka sabor kang beer), pero hay makasaka pa gihapon ako kang puno kang niyog. Bisan naka-heels pa. Ha-ha. Ukon pustahanay ta sa lagsanay sa taramnanan, pati hasta sa mga uhot, dara lukso sa kanal hasta takras sa banglid. Sa sangka initiation rite nga sobra ka pisikal sa sangka student org sa kolehiyo, nagbilib sanda sa endurance kag speed ko. Pagpati ko bangud sa mga sag-ub ko – halin sa gallon hasta sa bayong nga kawayan – sa nagkalain-lain nga bubon sa kasubaan kang baryo hasta sa mga awang kag jetmatic pump ukon bomba sa mga baririhan kag tunga kang taramnanan.

Kon nagauli ako kadya sa baryo, bukon lang ang panahon kang akun kabataan kang 80s kag pagka-tin-edyer kang 90s ang akun madumduman. Ang bilog nga palibot istorya kang mga henerasyon, mga pamilya, mga linahi. May ngaran ang mga suba, ang mga banglid, ang mga taramnan. Sa suba ni Enteng kami kauna nagaparigos. Nagasaka kami sa taas nga bahin kag mag-dive. Sa unahan, pakut n’yo man siguro, may turugban kang karbaw. Kon tag-ururan, nagalapaw ang tubig sad yang suba; kalab-ot sa mga taramnanan. Kon magtabok kami para sa uma sa bahin nga ginatawag namun Igtuba, kinahanglan kang ralatayan. Kon nabaw ang tubig, sa ragkul nga bato galatay para indi mabasa, indi mapasmo pagkatapos kang bilog nga adlaw ukon taguri nga pagbulig kanday nanay kag tatay sa pagpahabok kang panggas nga mais ukon mani ukon tabako. Sa aragyan, s’yempre, mawili kami sa pagduloy para sa pagpangawit kang kamunsil, kaimito, bugnay, batiles; sa pagsaka kang sirigwelas, sa pagpamurot kang lumboy. Dyan man ang mga sisi-o, kag huod, ang pagsupsop kang mga nectar kang bulak kag tanum parehas kang manok-manok.

Rugyan man ang suba nanday Lolo nga may awang sa ubos kang balangaan nga nagapamulak kang lila kon Mayo. Ginapuksi namun para sa “Ginahalad” kag “Adios, Adios” sa Flores de Mayo. Sa pihak kang suba, lampas sa taramnanan, ang kabanglidan nga may pira ka pamalay. May sound system tana sanda rugya. Tunog-tunog ang patukar ilabi na kon tag-irigma nga nagapahuway halin sa pag-obra sa uma, amo man kon hapon. Daw pirme lang may binayle. Sangka adlaw pag-uli ko kang kolehiyo run ako, may naman-an ako nga istorya: ang rason kon andut tunog ang patukar kang tagbalay. Bukon lang gali kuno para may libre nga musika ang bilog nga barangay kundi, suno sa mga tsismoso kag tsismosa, may ‘milagro’ nga nagakatabo. Para indi ra, e, mabatian. Amo kuno ria nga lain ang itsura kang agot nga bata. Lain gali tanan ana tatay. Huhum. Ambay lang gid man. Man-an n’yo man sa baryo, duro ‘milagro.’ Parehas lang abi kang sangka tag-irinit man nga nagsururuka ang sangka ingud balay pagkatapos manglaba sa pihak nga suba. Ginlampusan kuno ka morokpok. Ang istorya ko nga “Turagsoy” sa libro nga Komposo ni Dandansoy naghalin man sa sangka istorya sa baryo: nagbahul ang busong hay ginhiwitan kuno ka penpal na nga taga-Siquijor pagkatapos tugruan ka picture. Patay man tana pangara kag paandam kanamum ka mga mal-am nga ay, indi gid magsarig; indi git magtugro-tugro ka picture. Nag-ronda pa ang mga tanod hay ginabisita gani kang aswang nga taga-Siquijor. Igo sapwan, nagbata pagkatapos ka siyam ka bulan.

Duro pa nga mga istorya kang banglid kag suba kang akun kabataan: mga panihul kang mga magkahagugma para magtabuanay run, kuno abi madulhog para manglaba ukon mabangut ka karbaw ukon baka. Amo nga tingala lang sanda, ukon basi man kamo, andut ‘sexy’ akon mga istorya. Mas rapuyot pa ang tuod gid nga nagakaratabo sa baryo ilabi na kon tag-irinit. Wara pa rugya ang mga pagpanakup kang umbok kag maya kag pagpangita kang andang mga itlog sa mga banglid kang cogon kag tigbaw.

Sa tanan nga dya, ang akun punto amo dya ay: ang pisikal nga palibot sa baryo (suba, banglid, taramnanan, awang, bomba, karosa, kag duro pa nga iba)amo man ang social ground diin nagkatarabo, kag padayon nagakatabo, ang sosyalisasyon: pasahay kang istorya kang mga henerasyon paagi sa tsismis sa paghimo kang adlaw-adlaw nga mga buruhaton parehas kang pagsag-ub kag pagpanglaba. Ano ang mangin babaye, mangin lalaki? Bahul man ang papel kadyang mga lugar kag aktibidades sa pormasyon kang kabataan sa baryo.

Napuslan ko dya, nagamit: ang akun edukasyon bilang manunulat. Amo dya ang palibot nga nagbalay ka akun imahinasyon kaimaw, dungan ang mga libro ni Nanay sa banggerahan. Buhi ang Barasanan sa akun mga una nga sugidanun hasta sa akun una nga nobela, ang Lumbay ng Dila.

Una ko pa lang dya nga pagsulat-dumdom bilang memoir parti sa baryo. Duro pa ang gusto ko nga isulat parehas kang panahon kang pagrara kag pagpanuksok kang kalo nga buri, ang paghimo kag pagpamaligya kang mga bandi nga mani kag niyog kang kababaihan kang baryo, kang alupi kag huwad-huwad. Amo man ang duro nga pag-inugali nga mahambal nagbag-o sa pagsulod kang cellphone kag cable tv pero hay duro pa man ang mahambal man nga daw sa wara nagbag-o, ukon amo sa gihapon, nga pareho mayad kag kadu.

Sa tanan nga dya, ang akun pagpabugal nga ako isara ka taga-baryo, taga-uma.

Filed under: BLOG, PANGGA GEN Tagged: Komposo ni Dandansoy, Lumbay ng Dila, taga_uma@manila