(Una nga bahin)

“Ang pagpamana daw sugal ria. Indi mo ma man-an kon dimalason ikaw ukon swertihun. Amo nga rugya kaw lang pamana sa rapit. Para nga kon sakiton kaw gani kang bana mo, dali lang mag-uli sa balay. Maano timo to sa Korea man? Perti tana to ka rayu. Rugya tana bisan manuggarab lang bana mo hay marapit mas mayad”. Amo dya ang katapusan nga linyada ni tatay kanakon kang maglisensya ako nga mamana kang Koreano.

“Ano? Mamana ikaw kang Koreano? Ti Koreano gid haw? Sa diin kamo kara nagkilalahay? Sa kaduro kang nagapamasyar kanimo, Koreano gid tana imo ginpili? Sigurado kaw run dyan kari-a?” Daw armalayt nga nagaarak ang mga paramangkotanun kang akun mga amiga kag kaimaw nga mga maestra kag maestro sa sangka public high school nga akun ginatudluan.

Matuod nga duro ang nagapamasyar kanakun. May pulis, politiko, maestro, obersis, negosyante nga muslim, sakristan, balo, may asawa, tambay, estudyante, kag buang. Hamak timo. Tanan run lang! Pero wara gid tana nagpitik akun birik. Ayte kon birik lang ang basehan sa tawag nga pagpamana, daad kato pa kang estyudante pa lang ako. Sa matuod nga istorya wara sanda nakapasar sa akun istandard nga ginatawag. Bukot amo ra ang akun suruklan sa pagpili kang paraman-on. Gusto ko pareho kami kang panan-awan sa kabuhi, nga amo ang pagtukod kang mayad kag masadya nga pamilya, nga bisan maglupad pa ang mga pinggan kag kaldero sa bintana ukon madura ang gugma, dyan gyapon ang amo nga panan-awan, gwapo kag gwapa ang amun mangin kabataan (improving the race kabay) lawid nga kabuhi kag istable nga pangabuy-an. Ang katumanan kang dya nga mga handum nakita ko kay Bruce, sangka Koreano nga gintugpo kag ginpatigayon kang akun magurang sa Korea. Amo nga wara run ako namati kay tatay ukon sa akun mga amiga kag mga kakilala. Batok kananda tanan, naglupad takun pa Korea.

Katong Enero 24, 2001 isara ako sa mga pasahero kang Korean Airlines. Bitbit ang sangka maleta kag tatlo ka paper bags nga buta kang mga de-lata, uga kag noddles. Pangaman dya ingkaso nga indi ko dayon masaw-an ang mga pagkaon nanda.

Pagduut kang riring kang eroplano sa lupa, nabatyagan ko run nga rugya run ako sa lupa kang mga singkit nga tawo nga mahilig magkaon kang Kimchi. Nakaduyu ako kang makadali. Ano ayhan nga kapalaran ang nagahulat kanakon?

Nagsinumbali ang bitbit ko nga paper bags sa lima ko nga wala samtang ang tuo ko nga alima nagaguyod kang maleta. Nakita ko dayon tana sa mga nagaturompok nga mga tawo nga nagahulat sa guwa kang Arrival area. Tingala lang man ako kon andut nakita ko dayon tana. Wara ako nabudlayi sa pagsagap kana nga kon lantawon ko lang tanan ang hitsura kang mga nagahurulat, puro pirot ang mga mata. Siguro bangud nga darwa ka beses ko run tana nakita kag na imaw sa manila kato kag nahimutadan ko man ti husto ang ana mga kodak nga ginpadara na kanakon imaw ang sangka set nga lotion nga para gali to sa pungyahon. Hala ko takun ka pamanyos sa akun butkon. Tingala lang ako nga awot pa sa patay nga kuol kon tatakun.

Ang masadya, sa sobra na nga dali mag-alaw-alaw kanakun nalipatan na ang jacket nga pang winter. Siguro bangud sa nagasirinamo ko man nga baratyagun , wara ko nabatyagan ang karamig, ukon basi man duro ang balon ko nga init sa akun lawas. Siguro kon sa mga ba-og pa, nauga run ako sa sobra nga kainit sa Pilipinas. Wara ko nabatyagan ang karamig kang panahon hasta nakaabot kami sa Gimhae Airport hasta sa balay nanda sa Busan. Gintanyag na man ang ana jacket nga ubahon kag itugro kanakun pero hay daw si Gabriela Silang ako sa kaisog sa pagpamatok kag naghambal nga “I’m ok!”.

Pag-abot namun sa balay nanda, rugyan run sa sagwa kang balay nagahulat si nanay na kag bitbit ang jacket nga nalipatan. Kurong ang buhok ni Ugangan Baye. Kon lantawon mo sa marayu ang ulo na daw cup noddles dya nga wara pa natubigan kang mainit nga tubig. Kag si ugangan laki nagapungko sa salug, nagasandig sa dingding rapit sa gawang. Baldado ang mga kahig kag nagaigud lang. Sa atubang na ang sangka putot kag timbulog nga lamesa nga buta kang pagkaon. Dayon putos ni Ugangan baye ang jacket kanakon samtang sige purutika na nga bisan sangka tinaga wara gid ako naintindihan. Kato, kag nakabatyag ako kang karamig.

Daw haros wara ako ti tandugon sa mga pagkaon nga nahuyang sa akun atubang. Pero kinahanglan ko magkaon. Basi magsungon sanda. Kag haros wara man ako ti tinurugan sa una nga gabi-i nga pagturog sa anda balay. Primero ko nga magturog sa mainit nga salog nga ginatawag nanda nga Undol.

Aga pa nagtiringkadol ang mga kaserola kag labador sa kusina. Bugtaw run si Omoni. Panawag kang nanay sa Korean language. Ginlantaw ko ang relo sa dingding, alas kwatro pa lang sa kaagahon. Kada aga daug pa ni Omoni ang alarm clock. Kon ang alarm clock nagakapaltos kag nagakaubusan kang battery, si Omoni wara.

Una ko nga natun-an sa training center para sa mga asawa kang Koreano kauna, ang pag-insa ukon pagtahud. Importante gid dya sa relasyon sa panimalay kag sa sosyodad. Halin sa pagbugtaw “Annyeonghi Jumosyeossoyo?” , antes magkaon “Jal mokesumnida”, tapos kaon “Jal mokossumnida”, paghalin sa balay ”Tanyo ogesumnida”, may masug-alaw sa dalan bisan indi kilala “Annyeong haseyo”, pag-abot sa balay “Tanyo wassumnida” , sa pag-agda sa pagkaon, “Jinji tuseyo” hasta magturog “Annyeonghi jumuseyo” . Wara ti katapusan nga insa. Pero gatingala lang ako sa mga tawo sa 2nd floor, mabungguanay lang kamo, bisan ingaw ka kuti nga limog wara gid. Daw nami paangyusan.

Ginhikot ang amun kasal. Bisan nakasal run kami sa Manila kato. Dya bilang pagpakilala sa pamilya, mga paryente, abyan kag kakilala kanakon bilang bag-o nga miyembro kang andang pamilya. Wara ti mga abay kag wara man ti maninay kag maninoy. Simple lang ang seremonyas kang pastor. Ang indi simple amo ang akun tatlo ka inches kadamol nga make-up kag peke nga mirok. Ang wedding gown ko nga daw bayo ni Cinderella sa libro kang fairy tales kauna. Taas nga takong kag bongga ko nga yuhum nga daw kadangat run sa akun talinga ang akun ngiwi-ngiwian. Bisan si Bruce nag misok kang tatlo ka beses nga naga nganga ang baba sa ana nakita. Daw indi magpati nga ako dya, ang ana parangasaw-on. Uhum!

Mabatyagan ko ang nerbyos ni Bruce kang pagsindi na kang kandila nga wara dayon nagdukot ang kalayo. Kang nagkudog ang limog na sa pag sabat nga “Ye!” ukon Yes! sa pastor. Kang nagbungguanay ang amun mga ulo pag bow. Kag kang paghulog kang corsage halin sa dughan kang amerikana na. Nagkaradlaw ang mga tawo kang ginpurot pa dya ni Bruce kag ibalik sa ana bulsa, sa dughan ayon kang amerikana. Samtang ako, kalmado, nagayuhum-yuhum nga daw sa nayugit kag nagapanilag lang. Sunod sa ilig.

Natapos ang seremonya kag ginsundan kang picture taking. Halin sa mga ginikanan kag bag-ong kasal. Proxy ang akun ginikanan, sangka mag-asawa man nga Koreano nga kakilala sa simbahan. Nadumduman ko si Tatay. Mabawi lang garing ako pag-uli namun sa Antique. Plano ko magpakasal liwan rugto sa simbahan kang Aglipay. Aglipay abi si tatay. Sunod sa pila ang mga paryente, mga abyan kag mga kakilala.

“Popo!” “Kiss!” Singgitan kang mga tawo! Nagtupa ang nagakudog nga bibig ni Bruce sa akun uyahon. Amo man ang pag flash kang camera. Palakpakan ang mga tawo! Masadya ang tanan!

Alas onse ti aga nag-umpisa ang kasal. Kag natapos dya pasado alas dos. Nag-uli kami sa balay para magbow pa gid sa akun mga ugangan. Tapos gindawo kanakun ang sangka sobre nga may sulod nga 300,000 won. May ana man ni Bruce. Balon kuno namun paagto sa Kyeongju City. Rugto kami ma-honeymoon. Kadimalas ni Bruce. Red flag!

(PAGAPADAYUNON)

____________________________________________________________________
Si Linda Casalan Arnaez-Lee. ginbata sa Pantao, Sibalom, Antique. Nagtapos kang BSED Math sa St. Anthony’s College, San Jose, Antique. Nag-eskwela TESOL sa IH Toronto, Canada. Nakatudlo tatlo ka tuig sa SAC-High School kag tatlo man ka tuig sa Caluya National High School. Nagauli kadya imaw ka anang pamilya sa Busan, South Korea, 11 run ka tuig. Nagtudlo English sa mga private academies kauna kag nangin librarian sa sangka public high school (Kyeongnam High School-exclusive for boys). May tatlo ka bilog nga bata. Kadya, naga part-time sa Dongsa muso (Barangay Hall or community center) sa mga mal-am, kalabanan mga ajummadul kag halmonidul (50s to 60s married women and senior citizen). Tana man aktibo nga miyembro kag coordinator kang mga grupo kultural sa HanFil (church community) kag IEAK group (International English association in Korea).

(Ikarwa nga bahin)

Para lang ma dismolar ang pagka dimalas ni Bruce, ginlibot namun ang bilog nga Kyeongju. Halos wara kami nagtinir sa hotel nga amun ginadayunan. Nag-agto kami sa Kyeongju Museum kon sa diin rugto makita kag mabasa ang history kang Silla Dynasty. Nagsakay kami sa baroto nga kon lantawon mo sa marayu daw gansa nga nagalangoy. Ginalatay man namun ang arko nga tulay sa sangka fish pond kag namubod kang mga isda nga daw mga pusog kabahul. Nawili gid ako sa paglantaw. Sa bilog ko nga kabuhi, kadya pa lang ako nakakita kang amo dya ka bahul nga mga isda. Kag lain-lain pa ang kolor. May pula, may orange, may green, gray kag itum nga nagasakut-sakut. Ang piso na daw alok run kang mga bata sa irigasyon kon tinguranon.

Nagpa-picture kami. Nagbuslanay kami sa pagkapot kang camera. Hasta may naluoy nga sangka ajoshi, sangka tawo nga mga 45 anyos ang pang edadun, ginbul-an na kami kang picture nga darwa. “Hana, Dol, Set!” Klik! Nagpa picture man kami sa mga kabulakan. Kanami kang mga bulak. Daw mga puzzle dya nga ginpangtibsok sa ana nagakaigo nga lugar. Nagaporma dya kang mga desinyo. Wara duda, sangka busalian ang nagdihon ka dya. Sangka obra-maestra.

Sin-o ang magpati, nga sa batuhon nga lupa kang Korea, manubo ang dyang mga bulak?

Nagyapon kami sa sangka tradisyunal nga restaurant, nga kon sa diin ang mga pagkaon daw puro lang hilamon. Duro ang mga kostumer nga nagakaon. Kalabanan pares, pareho namun. Siguro mga bag-ong kasal man. Ang mga baye puro slim. Indi ko maintindihan kon andut ang “healthy” para kananda, maniwang. Sa bugo nga istorya, kanit! Pagkatapos namun kaon, nagguwa kami para magpahangin-hangin. Indi ko maeksplikar ang akun baratyagon. Blangko. Gutom lang siguro…

Ginguyod ako ni Bruce sa unahan. Gindara na ako sa atubang kang may naga kidlab-kidlab nga gawang. Norebang. Videoke kon sa atun pa. Nagkanta kang pirambilog si Bruce. Nami tana magkanta. Sagad sa timing kag ma man-an gid nga anad sa norebang. Kayo songs ukon all-time popsongs ang pirmi na ginakanta. Pero pirambilog lang. Halos ako tanan nagpalaoy-laoy sa sangka oras kag tunga nga gintinir namun sa sulod kang norebang. “Manam”, “Ang pagkitaay” ang una ko ginkanta. Amo dya ang una nga Korean pop song nga akun naman-an. Tapos nagkanta run ako kang mga English songs. Sara run rugto ang “What’s up?”. Wara man ako ka lab-ok kang soju, pero daw sa lingin ako nga nagminaoy sa pagkanta kadya. Hipos lang si Bruce. Daw sa mabugto run ang ugat ko sa liug sa pag-abot kang tono. Ginasinggit ko run ang mga liriko. Liriko gid ayhan ang gusto ko isinggit? Pero mas tunog ang liriko kang kahipuson ni Bruce. Nagbukas ang gawang. Nagsulod ang manager kang norebang nga may bitbit nga tray nga may sulod nga Sewoo Kang,shrimp crackers sa English kag saida kag mekju in can. Cider kag beer in can. Ang sangka oras namun nga kontarata ginpaamanan na kang traynta minutos. “Serbisu”, panghambal nanda kang “Service”. Konglish kang free. Hay kuno nami ako magkanta. Nasal-ukan si Bruce kang mekju pagkabati na ka dya.

Nagbalik kami sa hotel alas dos run sa kasanagon. Darwa ka single bed ang amun kwarto. Dayon haplak ni Bruce sa ana kama. Nagdiretso ako sa CR. Ay! Panulay! Nahangyos ako sa automatic nga pagsindi kang sulo. High tech ang tanan. Halin sa slide door nga nagabukas lang kon hana kaw magsulod hasta sa CR nga pinduton mo lang hugasan na pati buli mo. Indi run manami. Tsk! Indi run gid manami. Bangud sa kaduro kang pirinduton, indi ko ma man-an kon ano ang dapat ko pinduton. Para makalikaw sa disgrasya, nagpamat-od run lang ako nga i-manwal. Pagtindug ko, dayon na flush! Ayte.. Wara gyapon ako ka luwas!

Nagayuhom-yuhom ako magguwa sa CR hasta sa pagturog, dara ko ang yuhom kang pagkatingala, kakulba, kalipay, kag kabalaka.

Pagka-aga, may nakahanda nga pagkaon sa gamay nga lamesa, sa sikwayan ayon kang kama kag nakailis run man si Bruce. Handa run nga mag-uli pa Pusan.

(PAGAPADAYUNON)

(Ikatatlo nga bahin)

Sa una nga binulan kang amun pag-imaway sa balay, haros indi ako pagpaobrahan ni Omoni. Wara ako ti kaptan nga indi na pag-agawon. Hurugasan, ralabhan, vacuum cleaner, naog, puro lang tana ang maobra. Mapahuway lang kuno takun sa kwarto ukon mahimos ako maglagaw sa diin gusto ko maglagaw. Abi ko angel nga nagkunsad si Omoni sa sobra nga kabuot gali timo baliskad kadya ang matuod na nga baratyagon. Ang matuod nagahulat tana nga ipirit ko gid nga ako ang mag-obra. Amo ria ang kultura nanda, bisan sa pagtugro kang kwarta ukon regalo. Kinahanglan ipirit mo gid bisan maglagsanay pa kamo kag bisan magkarabigong pa ang baegon, 100 won coin, sa sobra nga daw-anay. Amo sanda kara…

Wan taym, ginsupak ko ang hambal ni Omoni. Gin-agtunan ko tana sa kusina samtang nagaprito kang isda. Para lang makabugno, ginpamangkot ko tana: “Omoni, ano ginaprito mo, mogi? “Uung,”sabat ni Omoni.” Daw wara ka intiendi si Omoni kang akun pamangkot haw. Ginbistahan ko sa dictionary ang Hangul kang isda…mulkogi, ang meaning kang mogi…lamok! Santisima! Nagprito si Omoni kang lamok! Haay..kabudlay man abi kang Hanguk Mal nga dya. Daw haros parareho lang ang tunog na kadya, mogi, kogi, yogi, tsugi, palli, palle. Hay..molla! Ewan! Ambot! Elam! Ambay!

Nagligad ang sangka tuig kag tunga. Nag-abot ang ginahulat kang tanan. Ang apo sa agot nga bata. Agot ang akun bana. Daw gahamrus lang kang kadyos si Omoni sa akun batiis samtang gapanarambiton nga “Aigo..charanda! Uri aga charanda! “ Ay abaw! Mayad gid! Ang amun bata nga dya, kasagad gid! Daw indi gid maarabutay ang kalipay ni Omoni. Kapin pa kang naman-an nga laki nga bata ang akun ginabusong.

Rugya nag-umpisa ang akun kalbaryo.

Kon sa Pilipinas duro ang disperatis, amo man rugya sa Korea. Umpisa kang nagpanamkon ako, indi pwede magkaon kang ori kogi, karne kang pato ukon bebe, hay kuno basi magdurukot ang mga tudlo sa kahig kang bata. Indi pwede manglansang para sab-itan kang picture frame hay basi sungi dya kon maguwa. Indi pwede magpungko sa hagdan ukon sa gawang hay basi mag alang-alang ang paguwa kang bata. Indi pwede magkaon kang balot hay pisu man ria kang pato. Kag sa kaduro pa nga indi pwede. Pero pwede man manglampaso kada aga bisan ga igod-igod run ako ka trapo kang basa nga naog sa salog. Rugya indi pwede ang kinahig, masal-an ikaw nga tamad. Dapat limahon gid. Pwede man magkaon kang kimchi bisan gabanog run akun almoranas sa ka kahang!

Pwede man mag-inom fresh milk bisan gadil-ok-dil-ok akun tilaok. Dapat kuno magkaon ako kang Miyok Kuk ukon seaweed soup, hay pampalimpyo ria kang dugo. Sangka kaserola nga bahol ang ginalagaan ni Omoni kang Miyok. Ano pa sangka bulan gawa akun nga kaon. Bahaw, igma, yapon, Miyok! Adlaw adlaw run lang Miyok. Sa kaduro kang pwede kag indi pwede. Sa kaduro kang dapat kag indi dapat. Ang problema wara ako ti ikan-on nga indi ko pag-isuka. Halin sa kwarenta y otso kilos ko nga bug-at nangin kwarenta run lang. Wara ako ti mahimo sa bilog nga adlaw kundi ang magbatang kag magsuka. Ginahulid ko run ang labador para sukahan.

Kang maglisensya ako nga mag-uli sa Pilipinas gintugtan ako ni Omoni. Indi man gali tana kabatas maglantaw kanakon. Antes ako magpanaw, nagpadextrose ako anay sa hospital para may kabaskog ako magbyahe. Pagka abot ko sa Ninoy Aquino International Airport (NAIA) nadura ang surukahon ko. Tampuhaw! Wara ako ti ginabatyag nga sakit halin sa punta kang akun buhok hasta sa punta kang akun mga kuko sa dada-dapa. Katingalahan! Pilipinas ang akun ginpanamkunan!

Pagkatapos kang sangka bulan ko nga bakasyon, nagbalik ako sa Busan nga may kahidlaw sa akun bag-o nga pamilya kag nagalaom nga lampas run ang akon pagpanamkon. Pero wara hingan, pagkatapos ko madapgan ang kimchi kang magbukas kang ref si Omoni, daw haros ko isuka tanan pati ang akun tina-e.

Indi man pwede nga indi magkaon sanda kang kimchi hay kada kaon indi gid tana ria madura sa lamesa. Ang ginhimo ko wara ako nagadungan kananda sa pagkaon.

Nagreklamo si Hyeongnim, panawag kang manang sa Hangul, ang kun myeoneri, ukon eldest daughter-in-law. Andut wara kuno ako gadungan sa pagkaon kag wara gabulig kang obra sa sulod kang balay. Husto lang kuno ako magligid sa banig. Dapat kuno amo kadya, amo kato. Kaduro kang mga dapat ko nga buhaton. Ang mabudlay tanan run lang pahilabtan na.

Ang hambal nanda kon mamana ikaw kang Koreano, kinahanglan paman-on mo man ang bilog nga pamilya. Indi pwede nga kamo lang nga mag-asawa ang magdesisyon. Kinahanglan, entrahan kang tanan, halin sa ipangaran sa bata, sa insurance kang bata, sa pagpaeskwela, sa pagpakaon kang bata, sa pagparigos, sa bayo, sa diaper, sa siripalon,. Pati pa kon pira ang bataon! Tanan hilabtan. Wara ti akun ukon aton lang. Dapat atun tanan! Akun hay, kon ano ang indi, amo gid tana ang akun himuon. Bat-ulan pa man dya sa lumboy kon hangkaton mo gid man. Naanad takun sa Pilipinas nga independente kag may sarig sa ikasarang. Indi ko kinahanglan ang duro nga laygay kapin pa kon wara ko man ginapangayo. Para tana kananda, obligasyon nanda ri-a. Amo dya ang ginhalinan kang wara namun pag-intiendihanay.

Nabatyagan ko nga indi ako importante sa sulod kang balay kag wara ako ti matugda ukon sa mas insakto nga hambal indi pwede ka tugda sa mga desisyon sa sulod kang panimalay. Sunod-sunod man lang si Bruce bangud tana ang agot kananda nga magburugto. Kon ano ang diprensya, pamatyagan ko ako ang may sala kag ginapulihan nanda ako. Kapin pa indi ako kabato kag indi ko mapabutyag kag maeksplikar ang akun rason kag kinamatarung bangud sa limitasyon ko sa lengguwahe. Kabudlay…turo sip-on ko. Pisngu!

Nareyalisar ko, nga kon sara lang bata namun etsapwera lang nanda ako hay masarangan nanda nga sagudon kag atipanun. Sara lang bay. Basi paulion pa nanda ako sa Pilipinas kon wara run ako ti pulos. Pero kon darwa ang bata namun, indi nanda masarangan nga libangun. Kinahanglan nanda ako. Amo nga indi nanda ako pwede nga papaulion. Kon darwa ang amun bata, isara lang sa darwa ang pwede ko himuon kon i pursigi gid nanda ang amun pagbulagay ni Bruce. Dar-on ko ang darwa ka bata sa Pilipinas ukon ibilin ko sanda tanan rugya. Lantawon ta kon magsugot sanda. Imposible gid ria nga matabo. Amo nga nakapamat-od ako kang akun himuon. Bay huk or bay kruk kinahanglan nga himuan ka libayon ang anum ka bulan namun nga subang. Mr. Bruce Lee, humanda ka!

Ti kundi ang sara namun nga bata nangin darwa hasta nangin tatlo. Naglinong gawa ang magamo ko nga pangabuhi kapin pa nagsaylo kami sa duplex nga balay nga kon sa diin separar ang amun nga gina-istaran ni Omoni. Dingding lang ang nagaangut. . Si Hyeongnim natak-an run man guro ka sagi pahilabot. Nagsurender sa katig-a kang akun ulo. Nakita na man guro nga wara man tana ti paarabuton kanakon. Nagpanaw run man sa pihak nga kinabuhi si Aboji, si ugangan laki. Si Omoni run lang sara nga nagapangabuhi. Maagto lang ria kada aga sa amun balay para kuhiton kag hiramon ang salug kon bala may yab-ok ukon wara. Kag mamangkot kon nakapanglimpyo bala ako ukon wara. Sa urihi, natak-an man siguro kang hiram kang amun salog talagsa run lang mag-agto. Napamatud-an na man siguro nga bukot man ako pabaya kag masarigan man sa sulod kang panimalay. Nangin matawhay ang akun pamensarun. Pero natam-an man ako kang obra sa sulod kang balay. Akun tanan!

Daw sa elisi ako magtuyob kon aga. Pagkabugtaw ko mga alas sais, padediun ko sa beberon ang akun agot nga unica hija. Pagkatapos nga nakadedi kag makabalik liwan sa pagturog mahimos ako kang pagkaon para sa pamahaw. Samtang nagahulat kang tinig-ang kag sabaw nga gin-init, ibutang ko sa surudlan ang kutsara kag chopsticks kang mga bata, amo man ang tubig nga anda balon para sa igma. Rugto sanda naga-igma sa eskwelahan. Samtang turog pa sanda iplastar ko run nga daan ang anda pagkaon sa lamesa, ibutang sa bag ang anda lunch box, pagkatapos pukawon sanda magkaon. Samtang nagakaon, mapabukal ako kang tubig para sa thermos kag para sa panghugas kang beberon, kag ginahimo ko dya samtang nagahugas kang beberon. Itimpla ang tubig nanda pamparigos. Ihanda ang anda mga bayo. Pagkatapos nanda kaon, parigosan, paislan, kon magbugtaw pa si Nene, abobahun ukon abahun para mapadayon ang obra. Pagkalumbos kang darwa, mang-waswas kang mga kapay kag ulunan, ipamid-on kag ibalik sa aparador. Tapos mang-vacuum, trapuhan kang limpyo kag pinug-an nga tuwalya, lagaon ang mga trapo para magputi. Manghurum kang ralabhan. Pakaunon si Nene. Kag amo pa ako makakaon kang akun pamahaw sa aga. Amo run dya ang daily routine ko sa aga. Wara pa ria ti labot ang sa igma kag sa yapon, nga maghimos kag magtudlo pa kang homework nanda.

Grade 3 run ang akun subang kag grade 2 ang sunod. Sang-una, wara run raad ako ti plano nga sundan pa. Ang akun kato handum makabata lang ako bisan sara tama run. Ugaring gindaug-daug nanda ako kag kang sa hospital pa lang ako pagbata ko, ginhambalan ako dayon ni Hyeongnim nga “Teng!” Korean expression kang “Tama run!” Dayon hambal nga “Sara lang bata-a!” Ay, nagbagting man ang talinga ko. Kontra gid ria sa ginahwa ko ang diktahan ako.Ti kundi pagkatapos kang anum ka bulan nga dumili kang doktor kanakun nga indi anay magbusong, nasundan dayon si Jake. Amo run ra kar-on ang ala-Minho Ho Lee (ang bida sa City Hunter kag Boys over Flowers nga drama sa Korea)ko nga bata nga si Jewon. Pagkalipas liwan kang pito ka tuig, nahuman si Nene sa akun taguangkan. Ti kondi kumpleto. Bek Chum! 100%!

Alas siyete pa lang sa aga nagahalin run si Bruce sa balay para mag-obra kag alas nuwebe run ti gabii kon mag-uli. Wara run tana ti tiempo para magtudlo kang mga homework kang kabataan ukon magbasa kang mga paalinton ukon pamaan halin sa eskwelahan. Wara ako ti mahimo kundi magmato-mato sa pagbasa kag pag intiendi kang Hangul. Kon indi ko maintindihan, ginalantaw ko sa dictionary kag ginahaum-haum ko run lang ang buot hambalon. Kabudlay kon indi imo lengguwahe. Daw disabled ako nga wara ti mahimo bangud indi ko maintindihan kag indi ko mahambal ti husto ang akun gusto ipabutyag. Pareho run lang kon may meeting ukon class observation sa eskwelahan. Daw sa anga lang takun nga naga pungko sa likod nga wara ti may naintindihan kon ano ginawakal nanda sa unahan. Naluoy ako sa akun kaugalingon kag labaw sa tanan naluoy ako sa kabataan.

Sangkisra, may nag-abot nga sulat halin sa maestra ni Jewon sa Kindergarten. Ginpabasa ko kay Bruce hay nagasakit run gid ang akun ulo sa pag-intiendi kang mga madalum nga tinaga. Ang hambal ni Bruce sa Sabado ti hapon mga ala una, may sportfest ang mga bata gani ipasoksok ang t-shirt nga pula nga regalo kang eskwelahan katong Children’s day. Nagsarig gid ako nga amo to ang sulod kang sulat. Pagka-Sabado, nag-absent si Bruce sa obra para mag tambong kang sportfest. Sakay kami sa Matiz ni Bruce ginsagap namun ang venue kang sportfest. Nagtalang pa kami. Lain nga venue ang amun naagtunan. Ano pa na late tamun sa pag-abot. Ang malain pa, si Jewon run lang ang ginahulat kag ginsug-alaw kang mga classmates na nga nakaputi ang t-shirt. Ginpamangkot tana kon andut lain ana kolor kang bayo. Ang nakapula amo ang kontra nga team nanday Jewon. Naluoy ako sa bata kag naugtas ako kay Bruce. Nagturo ang luha ko. Bisan urihi run, ginpabuol ko gid si Bruce kang t-shirt nga puti sa balay. Daw sa ano bala ang baratyagon kang bata nga lain tana sa iban? Bangud lang nga pangayaw kag wara’t namasnga-an sa Hangul nga nanay? Dugangan pa kang lipong man nga tatay. Sampat gid!

Pagka-alas kwatro, natingala ako nga nagburukad ang mga tawo kang anda mga dara, gali timo may piknik dayon kag nabutang ria sa sulat. Bisan tubig wara tamun ti dara. Ti kundi nagpanagitlon lang tamun kag nagpaputi kang amun mga masluk. Ginbasa gid man ayhan to ni Bruce ang sulat? Ukon bangud sa kakapoy kag tuyo halin sa obra na, ginpaagyan na lang ka basa? Ano pa ang panurok na ka puti nangin pula? Kag ang piknik, nadura. Na magic?

(PAGAPADAYUNON)

(Ikaapat nga bahin)

Kon sagad lang ako sa Hanguk Mal, indi ko run gid pag isarig ang mga bagay nga dya kay Bruce. Kag kon sagad run gid ako sa Hanguk Mal mangin hilway man ako sa pagpabutyag kang akun pamensarun kag baratyagon. Kag makadiskarte ako sa kung ano nga hirikuton nga indi ko run kinahanglan nga guyudon kag umidon si Bruce. Sara lang ang solusyon, maeskwela liwan ako kag magtuon kang Korean language.

Mayad lang hay may libre nga klase kang Korean language sa Kyeongsung Univesity nga kaangut man kang Namgu Social Welfare Center para sa mga pangayaw nga asawa kang Koreano. Duro nga mga lahi ang nag-enrol. May Russian, Chinese, Mongolian, Indonesian, Malaysia, Japanese, Vietnamese, Filipino kag iba pa. Kon magdurungan hambal sa tagsa-tagsa ka lengguwahe, ano-ano na lang tindahan sa Sibalom kon Martes man. Ano pa gin dilian ang paggamit kang ibang lengguwahe magluwas sa Hangul ukon Hanguk Mal. Martes, Miyerkules kag Biyernes ukon MWF ang amun klase kag naga umpisa dya sa hapon, ala una hasta alas tres.

Indi lang Korean Language ang programa nanda, may cultural show kag food showcase man. Sa tinutuyo nga ipakita sa komunidad ang kultura kag pagkaon kang ibang lahi. Para mapamaan kag ma-edukar man ang mga tumandok nga Koreano, ilabi run gid ang mga pamilya kang mga multi-culture families, nga may iban pa nga kultura magluwas sa anda. Kag maintindihan kag mabaton nanda ang anda pangayaw nga mga manugang. Nangin aktibo ako sa cultural group kag nangin coordinator-trainer ako sa grupo kang mga Pilipina. Rugya ko nasumalang ang panghangkat kang akun ikasarang sa pagtudlo sa patag kang pag-arte kag pagsaot. Nangin madinarag-on ang amo nga show kag sa una nga kahigayunan, nasaksihan kang akun pamilya ang akun ikasarang sa mga bagay nga sagwa kang panimalay. Nabatyagan ko ang bag-o nanda nga paglantaw kag pagtratar kanakon. Bisan ang mga kabataan, nabatyagan ko nga wara nanda ako ginakahuya kag ginapabugal pa nanda ako bilang nanay. Kapin pa kang nagduro ang imbitasyon kang pagpasundayag kag nakasulod man ako sa obra bilang sangka part time English titser sa sangka hagwon ukon academy, marapit sa amun balay.

Nagabahul ang mga kabataan kag nagabahul man ang garastusan. Gani kinahanglan ko man nga magbulig pinansyal kay Bruce. Ginsudlan ko ang mga nagkalain-lain nga obra. Nangin barista kag serbidura sa sangka multi-culture café nga ginpatigayon man kang Namgu Social Welfare Center, nangin librarian sa sangka public high school, nangin private tutor kag naga-part time sa hagwon bilang English titser.

Bisan diin nga pusod kang Korea, mabatyagan ko ang racial discrimination, ilabi run gid sa hagwon. May dyan nga gusto ako ipakilala nga Canadian sa mga estyudyante. Indi sanda malyag nga magpakilala ako nga Pilipino. Mapalugom kuno ako kang akun buhok kag magpagwapa, butangan ka blue nga eyeshadow ang akun mga mata, para masal-an nga Canadian ukon puti nga lahi. Ti anhon mo timo hay indi gid tana manigar ang akun pagka-Pilipino. Indi mabutigan ang akun irong nga daw pinapa nga luy-a, kag ang height nga daw baston lang kataas. Magluwas lang siguro kon butangan kang selicon ang akun irong kag magsapatos ako kang lima ka inches nga takong. Nga amo gid ra ang indi ko gid mapasugtan. Makipagbais kag makipagbato takun sa mga nagalapak kang akun pagkatawo bilang Pilipino. Mangita ako kang hagwon nga magbaton kanakon base sa akun ikasarang, indi sa akun lahi, kolor kag hitsura.

Nareyalisar kang gobyerno ang epekto kag impluwensya kang Ta munhwa Kajong ukon multi-culture families sa paarabuton kang Korea. Nagaduro nga nagaduro ang mga pangayaw nga gusto magpamana kang Koreano. Kag nagaduro man ang mga kabataan ka dya. Sa madason nga napulo ka tuig, ang mga kabataan amo ang mangin lideres kag pumuluyo kang nasyon. Ano run lang ang buwasdamlag kang Korea kon indi nanda pagtaw-an importansya ang edukasyon kag pangabuhi kang Ta Munhwa Kajong? Ano pa nagbahul ang budget para sa Ta Munhwa. Nagduro ang mga proyekto, programa kag propaganda para sa edukasyon, pagpabahol kang kabataan, pangabuy-an kag kung ano pa, para sa ginatawag nanda nga multicultural globalization. Nagbahar ang racial discrimination. Na amat-amat bukas ang pinsar kang mga tumandok. Kag naamat-amat nanda ka baton ang kinaiya kang anda mga manugang. Abay run ang akun mga in-laws ka dya. Mas naintindihan nanda ako kag mas nag-intiendihanay kami. Nagkitaay kami sa tunga kang amun kinaiya kag pagkalain.

Sa onse anyos ko nga pag-istar sa nasyon kang Korea, bilang asawa kang Koreano, manugang, kag nanay kang tatlo ka maambung nga mga bata, indi nangin madali kanakon ang tanan. Ginsug-alaw ako kang daw Beaktosan, pinakamataas nga bukid sa Korea, kabahul nga pagtiraw sa kabuhi. Mga pagtiraw sa kinalain sa lengguwahe, pagkaon, kultura, tradisyon kag relasyon sa panimalay kag komunidad. Mga pagtiraw nga amo ang nagpapag-on kang akun pagkatawo. Nagpasingkad kang akun pamensarun kag baratyagon. Malupad man ang pinggan kag kaldero sa bintana ni Bruce, magapabilin ang amun pamilya nga mapag-on. Magakabuhi kami kang malawid nga may paglaom, paghigugma kag kasadya sa amun mga dughan. Amo dya ang katumanan kang akun mga handum.

Pareho kang hambal ni Tatay, nagsugal ako sa pagpamana ko kay Bruce. Ang akun baraha amo si Bruce, si Omoni, si Hyeongnim, mga amiga kag kakilala, ang sosyodad kag ang akun mga kabataan. Kon paano ko sanda ginbahig, amo ang akun pag-antos kag paghimakas para maabot ang kadalag-an. Sa mga hadlok magsugal dyan, ma Pilipino man ukon ma Koreano kag kon ano pa nga lahi, laon run lang kamo kag magpaligid ka drum sa langit.

KATAPUSAN

Ilustrasyon ni Mozneko halin sa http://www.lostateminor.com

(Una nga Bahin)

Kabuklodan, magtimbang nga kasasapaan, punsok-punsok nga kakahuyan, malawid nga suba, hagdan-hagdan nga taramnan — amo dya ang laragway kang lugar nga akon ginbahulan nga nahamtang sa nabukid nga bahin kang Sibalom sa diin nangin parte kang istorya kang akon paghigugma.

Onse anyos palang ako kang nabatyagan ko nga nagakalipay gid ako kon imaw ko si Caloy, bata nga paryenti ko, kag tupad balay namun. Sa adlaw-adlaw nga tanan, paghalin sa eskwelahan, diretso sa kabuklodan kag magpadudus sa hubag sakay sa buhos nga naghalin sa bunga(palm) kaimaw kang akon kapakaisahan. Tama gid kami ka masinadyahon kag amo man ang paglantaw ko kay Caloy nga pirme nagaturok kanakon nga nagapatuhoy kang espesyal nga pag-andam kag pagpalanga na kanakun.

Bulan ka Mayo, tyempo ka Flores de Mayo, tion sa pagkinasadya kang mga kabataan. May binayle kada gabi. Dalagita run ako kag sa gihapon dyan si Caloy sa tupad ko. Duro nga soltero ang nagapakilala kag naghandum sa pagpangaluyag ugaring lipud sa akon naman-an sarado ang bantay ko. Sin-o pa ang magparapit hay dyan si Caloy sa tupad ko? Sa mga palad na ang alima ko kag ginakumo kang mahugot kon may magparapit kanakon. Ang matuod nalipay man ako.

Pero ano gid bala ang relasyon namon ni Caloy? Amo dya ang masami ko nga pamangkot sa kaugalingun ko. Wara ako ti matandaan nga ginpangaluyagan na ako ukon ginhambalan kang” I Love You” nga ginsabat ko man. Pero ang naman-an ko nga ang ginahimo na sobra pa sa tatlo ka tinaga nga pwede ihambal kang atun baba. Parehas abi kang amun pagparigus sa suba, nga kuno palawid lawid ginhawa sa idalum ka tubig. Pero sa idalum gali sikreto na ako nga ginasalum. Ang ana pagbatas sa pagsaka sa pinapha kang niyog para lang ana ako mabul-an kang pasablayon, ang pag-antos ka pas-an kang bugas kag saging nga akun balunon, ang pag-angkas kanakun sa likod kang baka ukon karbaw kon kami manglawig sa kahapunanon, kag duro pa nga mga bagay nga amo ra ang nagapabatyag kang anang paghigugma kanakun.

Dise-otso anyos run ako kang naga-eskwela sa Iloilo kang nabatian ko nga mangasawa kuno si Caloy. Nasubuan ako nga nasadyahan. Masubo kay nabatyagan ko ang kaimon kag ginapalangga ko man tana. Masadya hay naman-an ko nga paagi sa anang pagpangasawa makalikaw ako kana, hay naman-an ko nga bisan sara sa amon pamilya wara gid ti pabor kon mangin kami…

Tiyempo ka tag-rulumboy. Nagabusong ang bayi nga ginaimaw ni Caloy. Kang nagpauli ako sa amun, gintawag ako kanga kun pakaisahan, ”Binay! Manaka kita lumboy!” Sa akun paglabay sa balay nanda Caloy nakita ko sanda nga nagasarwanay sa sangka pinggan sa tampaan kang andang bintana. Dayun ko dalagan parayu agud malikawan ang nakita ko. Hasta nakaabot kami sa puno kang lumboy. Samtang ako nagapungko sa sangka sanga ka lumboy, nakita ko ang pag-abot ni Caloy kag didto man nag-agto sa sanga nga ginapwestuhan ko. Nanghagad ako mag pauli kag samtang sa dalan kami, gina hawidan na ko para mag istorya pero wara ako nag tugro ka tsansa. Nakita ko nalang nga ana gin-uba ang anang bayo kag gin-ubos irintuk ka magagmay nga nagahibi. Wara ako ti maintindihan sa mga hitabo. Pagka-aga, bantog sa lugar namun ang paglayas ni Caloy kag ana ginpalagyuhan ang bayi nga dapat na pakasalan sa wara ma man- i nga rason.

Bienti-uno anyos run ako kato kang may nagpangaluyag kanakun. Bata kang may sarang sa tupad kang baryo namun. Para malipatan si Caloy akun ginbaton ang paghigugma ni Iko sa kondisyon nga buligan na ako nga maka-obra sa abroad. Sa akun pagpanaw sa abroad sa bulig ni Iko, nakabulig ako sa akun mga ginikanan kag pirit ko nga ginlipatan ang mga matam-is nga panumduman kang amun imawanay ni Caloy. Nagdalum ang relasyon namon ni Iko hasta maglambot sa anum ka tuig nga nagresulta ka pagplano sa pagpakasal sa diin malipayon ang magtimbang nga bahin kang amun pamilya.

Sa ikatlo ka tuig ko sa abroad, nagsunod man si Iko kag rugto namun ginpapag-un ang matam-is nga relasyon. Bulan kang Disyembre, nag-uli ako sa Pilipinas dara ang pangako ni Iko nga masunod tana kanakun pauli pagkatapos kang tatlo ka bulan, para kami magpakasal. Naglipas ang tatlo ka bulan, tawag sa telepono ang akon nabaton nga hulaton pa gid kang dugang nga tatlo ka bulan hasta nag-abot ang sangka tuig, ang pobre nga Iko wara pagid makauli sa rason nga gusto na pa gid dugangan ang kwarta nga natipon para sa engrande nga kasal kag pagpundar ka pangabuhian. Samtang ako padayon nga nagapakigbato sa pagtiraw nga nag-agi sa liwat namun nga pagkitaay ni Caloy, sa wara gina lauman nga lugar.

Nagbakasyon ako sa Manila sa akun kapakaisahan kang nagkitaay kami ni Caloy sa diin nag presintar mag-imaw kanakun sa pagpanindahan para mamaraklun kang amun ralapwhan para sa iyapon. Hana run ako magsaka sa jeep kang, “Ay Binay, indi dyan sa tricycle tatun masakay,” hambal ni Caloy. Dali-dali ang pagsaka na sa nakaparada nga tricycle sa amun tubangan. Samtang nagadalagan ang amun ginasakyan hinali na nga ginbuol ang akon darwa ka alima kag ginkuom maghambal, ”Binay ginlipatan mo run gid bala ako kag ang atun mga inagihan? Basta tandaan mo lang nga bisan ano ang matabo tuguti lang ako nga palangga-un ikaw hasta sa kamatayon.” Ay abaw! Nagkuba-kuba ang akon dughan. May kun ano ako nga nabatyagan. May daw magnet nga nagdapya sa akun kalawasan. Hinali nga nagbalik ang tanan sa akun panumduman. Aaay…kontrolado ang tanan. Si Iko ang akun pakaslan, ang hutik sa akun huna-huna pero iba ang ginapitik kang akun dughan.

Disyembre 31, nagahirapit ang pagbulag kang tuig. Masadya namun nga ginsilebrar ang pag-abot kang bag-ong tuig imaw si Caloy. Libre kami nga mag-inuman wara ang mga mal-am. May kalamay-hati, suman kag manok nga letson para sa sumsuman. Amun ginsaruhan irimaw kang iba pa namun nga kaimawan. Alas dyies sa gabii akun nabatyagan nagpagkalingin kang ulo, kag ako nagsulod sa kwarto. Gusto nga mag pahuway anay, amo man ang pagsulod ni Caloy nga naga panghagad nga imawan mag-agto sa baylehan.

Lima ka minuto ang nagligad nga naggwa ang akun hinablos imaw kang iba nga kabataan kang hinali nga nagbalik kag magsagi panuktoktok nga ibuksan, amo man ang hinali ang mapwersa nga pagbukas kang bintana kang akun kwarto. Nagtampad ang mabangis nga itsura kang akon manong. May ginakaptan nga jungle knife, buta kang kaugut. Sa akon kanguyus akon naagaw ang wara ti tagub nga kutsilyo kag gintablog sa bintana. Sumbag wala tuo. Bukol sa lawas kag ulo ang akon naagum. Ang kaluluoy nga Caloy, nagapakit-luoy nga indi lang ako pagsakiton, istoryahan ang tanan kay wara kami ginahimo nga malain. Ang akon tiyo nga nagabatang sa sofa, nagkarasandad ka palagyo.

Pira ka minuto ang nagligad, nagguwa ako kag akon ginpangita si Calo. Sa likod kang andang balay, nagakabalaka ang isara kag isara kon ano ang natabo. Nakita ko si Caloy nagahaplak si binis-ak nga kahoy, duguon…Bahul nga kaluoy ang akon nabatyagan. Nagdapitay kami kag manago sa kawayanan. Wara namun mabatyagi ang mga tuslok kang siit sa amon kalawasan. Nagasinumbali ang sulo nga flashlight sa palibot…sa amon pamatyag, sigurado kami ang ginapangita parehas kang ginhambal kang sangka bata nga amun nasug-alaw nga” Manong, Manang panago kamo hay kon kamo makita patyon kuno kamo.”

Dayon ko kuot kang kwarta nga sulod kang akon bulsa tigana nga kilingkilingun sa bag-ong tuig. Gintugro ko kay Caloy kag maghambal, “Magparayu lang ikaw Caloy para malikawan ang gamo.” Ang sabat ni Caloy, “Binay patyon nanda ako sa atubangan mo indi takun malagyo kon indi ikaw magtawas kanakun.”

Nahimo ang gulpi nga desisyon. Nakita ko ang akun kaugalingun nga nagadapitay kami magrumbo kang kagurangan sa tunga kang kagab-ihon. Alas dose sa gabii, nagalinupok ang bilog nga baryo sa pagsug-alaw kang bag-ong tuig. Kami nagalakbay kang bakulod nga wara maman-i kon sa diin padulong. Amun naagyan ang marabung nga kabungarngaran. Nagdesisyon kami nga magpahuway kag rudto namon na pautwas ang amun mga naghibubun-ot nga baratyagon. Alas singko sa kasanagun, nagpadayon kami sa pagpanaw. Ginlakbay ang kabukludan, nagtabuk kang kasapaan kag kabantudan nga nagaangut kang sibalom kag Hamtic hasta sa amun nalambot ang baybayon kang Hamtic.

Sa binit kang baybay amun ginpundar ang mapag-un nga pagpalangga-anay sa pihak kang tanan nga pagkahadlok kag pagsikway kang akun pamilya. Nangin malipayon kami ni Caloy nga nagpakigbato sa pagtiraw kang panahon.

Sa kadya, malipayon kami nga nagapuyo nga ginbugayan kang darwa ka mapinalanggaun nga prinsipe kang amun kabuhi. Padayon nga nagahimakas sa pag pakigbato sa pagtiraw kang kapigaduhon kang pagpangabuhi pero malipayon kag kontento sa pagpalangga nga ginapatuhoy kang kada isara kanamun. Ang amun matam-is kag mapait nga kahapon sangka tanda kang amun matuod-tuod nga pag palangga nga wara ti makaupang bisan pa ang akun pamilya.

Kami naman ni Iko nangin masyado ka bahul ang kalibutan kanamun. Umpisa kang paghatod na kanakun sa airport hasta kadya wara pagid magsug-alaway ang amun banas. Kag nagapati ako nga kun ano man ang natabo sa amun relasyon nagin parti lang kang amun kabuhi kag nagapati man ako nga kami ni Caloy ang gintagna kang kapalaran nga mangin para sa isara kag isara. Kag kun ano man ang mga hitabo sa akun kabuhi, amo dya ang nagapapag-un kang akun pagkatawo. Ang matuod-tuod nga paghigugma lambatan mo man kang pana malusot gid ria.

________________________________
Si Jessica Montano Minguez taga-Luyang, Sibalom, Antique. Sa kadya,naga-obra sa Al Doha Sweets and Bakery sa Kuwait. Ginbata kang January 26, 1970.