Litrato ni Bobby Wong Jr. (www.postcardsfrommanila.com)
(Ikarwa nga Bahin)

Sangka manami nga tinion ang nagtugro kang liwat nga tsansa sa pagpadayon kang akun istorya kang kabuhi kag paghigugma.

Sangka imahinasyon ang nahuman samtang ako nagapahuway sa akun magamay nga kwarto rudya sa lugar kang mga Arabo. Ang sangka plano nga sa tion kang akun pagbakasyon, bisitahan namun nga magpamilya ang binit ka baybay kun sa diin namun gin-umpisahan ang pagpundar kang amun pamilya.

Tama pa ka lab-as sa akun panumduman ang mga hitabo katong una nga kami ni Caloy nag-imaw. Ginsakripisyo namun ang tanan, tudo nga paghimakas para nga mabuhi. Ang wara maagyi pagdaraga akon naagihan, parehas kang pagpresentar nga maglabada kag hasta sa pagpamaligya kang palutaw, halo halo, kag iba pa nga pwede mapagkitaan. Sa pag-ubay kang Makaako, nangin mabinungahun ang tanan. Naka tipon kami kang kaugalingun nga mga garamitun kag nakapundar kang hayub-hayub nga “lovenest” namun sa sulud kang tatlo ka bulan. Matam-is ang amun pag-imaw. Busog ang kada isara kang pag-atipan kag pagpalangga nga ginapatuhoy namun sa kada isara. Hasta nga sangka adlaw kang Martes, nag-abot ang isara pa gid kang pagtiraw sa amun relasyon.

“Ga, dali bala anay,” tawag ni Caloy. “Lantawa bala sa hita ko may bukol.” Nagtuga kang tuman nga kabalaka ang bukol nga nagtuhaw sa paa ni Caloy. Naglipas ang darwa ka adlaw. Biyernes, ang bukol sa paa nag-agto sa darwa ka tinago ni Caloy kag nangin tatlo. Katiringala nga parehas gid ka bahul ang tatlo ka itlog.Nagkabalaka ako. “Ga,tumara ang antibiotic,” hambal ko dungan tugro kang tabletas nga akon ginbakal. Paglipas ka tatlo ka minutos, tuman nga kasakit ang nabatyagan ni Caloy. Nagakabit sa balayan, ginapang-it ang tadtad nga kawayan kag sa salug nagakamang sa tuman nga kasakit nga indi gid maintindihan. Naglipas ang tatlo ka semana nga tuman nga kasakit ang ginabatyag ni Caloy sa mga adlaw kang Martes kag Biyernes.

Sangka adlaw kang akun pag-abot halin sa pagpamaraklun kang akun purulutawun, nagtampad ang makaluluoy nga bayhon kang akun pinalangga. Tul-an nga ginabarahusan ka panit nalang sa kaniwang, dalum ang mga mata kag haros indi run makahalin sa anang ginabatangan. Sangka paagi ang akun nadumduman. Si Manding Maring nga manugluy-a. Dali-dali ko nga ginpatawag ang manugluy-a. “Ay, sus! Maryahusep! Ano ang sala na ka dya? Kilala mo gid bala dya ang imo bana?” Sunod-sunod nga pamangkot ni Manding Maring pagkatapus na lantawun ang tinunaw na nga kandila sa yahong.

Gin-eksplikar na anang nakita kag dayon ko man nga ginlantaw. Nagpangligbus ang akun bulbol kang nakita ko ang laragway nga akun gid nakilala nga daw sa negatibo kang letrato sa tunaw nga kandila. “Magpangita kamo kang baskug nga manugbulong. Indi ko masarangan nga ibulngon dya,” hambal ni Manding Maring.

Dara ang kwarta nga akun natipon halin sa pagbaligya, amun ginpangita ang Puao, Hamtic. Rugya ang bantog nga suruhano sa hiwit. Parehas kang hambal kang manug luy-a, hikaw man ang nakita ni lolo nga suruhano (para lang sa nagapati, purya lang sa wara gapati). Gin-ubligar ko ang tanan nga kinahanglanun sa pagpa-obra. Pagkatapos kang sangka semana, daw pinipi ang tanan. Nadura ang sakit nga nabatyagan ni Caloy. Liwat ko napamatud-an sa akun kaugalingun ang tuod-tuod nga pagpalangga sa panahon nga daw bukot run tawo ang itsura ni Caloy, akun gin-atipan kag wara ko tana ginbayaan.

Bulan sa Hulyo, pito run ka bulan kami ni Caloy nga nag-imaw, hinali nga pagkalingin kang ulo ang akon nabatyagan. Hahaha! Darwa run gali ka bulan nga wara mag-abot ang akun paramulanun. Kun amo nagapanamkun ako! Sangka aga kang akun pagbugtaw, “Ga,gusto ko magkaun kang garangan. Ang garangan gid bala sa tupad balay namun nga tama ka aslum,” hambal ko kay Caloy. “Abaw ga, tama to ka rayu kag basi kon patyun nanda kita kon magpakita ikaw sa pamilya mo,” sabat ni Caloy. Sa adlaw-adlaw nga tanan ang garangan namun ang akun ginahandum nga kan-un.

Sangka maisug nga desisyon ang akun ginhimo. Nag-uli ako sa amun. Nabilin si Caloy nga sa amun kasugtanan nga magasunod lang kon okey run ang tanan. Gusto ko run gid makita ang akun hinablos nga ginakahidlawan kag makaun ang handum ko nga garangan.

Hapon run kang mag-abot ako sa amun balay. Mahugot nga hakus kag sinsero nga kapatawaran ang akun ginpangayo kay Nanay. Wara gid matinag ang daw bato nga baratyagun kang akon iloy. Tiklod kag buyayaw ang akun nasug-alaw. Ginbatas ko ang tanan, amo man ang pag-abot kang akun magurang.

“Itugro ang tanan na nga madara kag palayasun ang bayi ngara rudya, hay kon maabutan ni Tatay patyun ria!” Hambal kang Manong ko nga nagsakit kanakun. Tuman nga kahadluk ang akun nabatyagan kang nagpauli si Tatay. Ang akun gina lauman nga matabo, wara natabo. Ang makaluluoy ko nga Tatay wara ti ginhambal bisan sangka tinaga nga makasakit kang akun baratyagun. Naghiribiun lang maglantaw kanakun. Pag-antos, pagpaubos kag dugang nga kaisug ang akun ginhimo sa sulod ka sangka semana hasta nga nag-uli man si Caloy sa amun. Naghandum sa pagpakig-istorya ang pamilya ni Caloy sa akun pamilya. Binangun ang ginalambat ni Nanay kag ginakurit sa karsada, nga kuno ang mag-agi labuon na. Wara ti istoryahanay nga natabo.

Sangka masalimuot nga sirum ang nag-abot. Nag-uli si Nanay sa balay nga nagapamuyayaw kag nagahiribiun sa paghambal nga “Maglayas ikaw ka dya dayon, hay basi kun maabutan ikaw kang magurang mo, patyon ikaw rudya sa balay nga dya.” Tama kasakit ang akun nabatyagan. Bahul nga pamangkot sa akun hunahuna. “Sin-o gid bala ang may poder sa panimalay nga dya? Si Nanay? Si Tatay? Ukon ang akun magurang nga may pamilya run, nga bisan gani sangka sentimos wara may nabulig sa pagpatindug kang balay nga dya nga ako, ang anum ko ka tuig sa abroad, ang balay ang ginatudo nga gin-agtunan kang ginapadara ko nga kwarta?”

Luhaan ako nga bitbit ang akun maleta, uribay ang hambag nga buta kang akun kagamitan. Naggwa ako sa amun pwertahan nga wara ti barabalikid kundi ginhtaud kang matunog nga pagbuyayaw kag paghiribiun ni Nanay. Sa balay nanday Caloy ako nagdiretso. Nagapunod ang bilog nga pamilya sa pwertahan nga nagahulat sa akun pag-abot. Maiinit nga hakus kag haruk kang pag-abibar ang akun nasug-alaw sa Nanay ni Caloy kag sa bilog nga pamilya kang akun mapinalanggaun nga bana. Ang tanan nga kasakit nga akun nabatyagan, nabayluhan kang matam-is nga yuhum sa pag palangga nga akun nabatyagan.

PAGAPADAYUNON

Litrato halin sa ‘Flying House’ Series ni Laurent-Chehere (www.lostateminor.com/category/photography)

“Samtang nagakabuhi may pag-laum.” Amo dya ang mga tinaga nga amun kaagubay sa matag-adlaw nga tanan.

Naglipas ang mga inadlaw nga malipayon kami nga nagapuyo kaimaw kang pamilya ni Caloy. Bisan pa sa pihak kang tama ka pigado nga pagpangabuhi, bisan pagkaon kulang pero malinung ang tanan. Ginabaton ang sitwasyon kag ang paghimakas padayon. Nagkaluoy gid si Caloy kanakun, sa amo nga sitwasyon, naghimakas nga makapundar kang payag nga matawag namun nga amon kaugalingun. Malipayon namun nga gintukod ang amun payag nga nagabuligay kag rugto nahuman kag nabun-ag ang amun panganay nga nangin inspirasyon kang amun pagpalanggaanay. Si Caloy naghimakas nga magpanguma kag magpamanday para kami mabuhi nga masulhay.

Sangka adlaw, nag-abot sa akun paminsarun ang reyalisasyon nga sa tion gali kang mga pagtiraw sa akun kabuhi, amo man gali ang tion nga nagkalipat ako sa pagparapit sa atun Ginuo. Bahul ang akun pasalamat nga isara ako sa anang gintawag nga mag parapit kag magbaton kana. Ang tanan sa amun kabuhi amat-amat nga nagbag-o. Wara ti imposible sa atun Ginuo. Amun ginbaton ang sangka sakramento nga nagpapag-un kang amun pag-imaw. Ginhiwat ang simple nga kasal sa amun kaugalingon nga kagustuhanan. Simple nga handahaan, maninoy kag maninay lang ang nakamaan pero ang kalangkag nga amun nabatyagan wara ti kinalain sa engrande nga kasal.

Dugang nga kalipay ang amun naagum kang amun mabatyagan ang kasulhay sa pagpanigayon. Kapin pa kang nagligad nga 2002 nga piniliay, ikatlo ako sa mga napilian nga magdumara kang amun barangay. Dya akun ginbalusan kang tampad nga serbisyo kag kabudlay. Liwat ako nga napilian kang masunod pa gid nga mga eleksyon.

Bangud sa paghimakas ni Caloy kag abilidad sa pagpamanday, ang amun payag-payag nangin mapag-un nga balay. Ang gugma kag pagbinuligay amo ang nagpapag-on pa gid kang amun pag-asawahay. Sa oras nga tanan amun ginakahidlawan ang tagsa-tagsa. Bisan pa sa tion kang tag-urubra sa taramnan, sa oras kang kahapunanun, naga aso-aso nga kape kag tinanok nga saging ang akun ginahatud kay Caloy. Samtang tana naga-arado, nagapungko ako sa kahon sa paghulat kang anang paglabay, ginabantayan ang daw may kuryenti na nga mga panurok kag mga pagpangiray. Ang anang kakapoy ginapahidan kang matam-is ko nga mga yuhum. Ang kananam kang pagpalangga wara namun ginalipatan nga ipabatyag sa kada isara. Ilabi run gid sa tion kang paghalin kag pag-abot sa balay, ako ana ginapangita. Matam-is nga mga haruk kang pagpalanga ang ana permi ginapakita.

Ang sports sangka langkay man kang amun relasyon. Sa basketball, numero uno ako nga tagadayaw ni Caloy. Sa kada puntos nga anang maagum, matunog ko nga pag “cheer” ang nagapangibabaw. Si Caloy ang MVP kag sa billiard si Caloy ang sharp shooter kang akun kabuhi.

Para kanamun ang kapigaduhon ukon kakulangon kang kinahanglanun sa pag pangabuhi bukot upang para mangin malipayun. Kon may pagbaton kang sitwasyon kag padayon nga may paglaum, ang tanan mangin masulhay kag malipayon. Ang amun darwa ka prinsipe amun ginpabahul nga may pagkilala kag kahadluk sa Dios. Makita mo ang tunay nga pagpalangga sa kada isara. Nagakupkupanay kon magturog, naga-agbayanay kon magpanaw, masadya nga naga-estorya kang andang mga handum, kag labi sa tanan may respeto sa kada isara

Street Art/Installation sa New York City. Litrato ni Pangga Gen

Milya milya ang karayuon namun sa ka dya nga mga dinag-on pero ang karayuon bukot upang kang gugma sa amun tagipusuon. Ang tanan nagapabilin nga naga iririmaw sa tagsa ka isara kanamun. Padayon nga ginahigot kang internet kag cellphone. Bahaw, igma, kag yapon nga text akon pirme mabaton, nagapabatyag nga ang pagpalangga nagapadayon. Ang mga intriga halin sa akun pamilya indi malikawan. Sara lang ang amun sabat ni Caloy: Ang amun nagligad tuman ron nga pruweba kang amun pagsarig kag paghigugma sa kada isara. Wara ti bisan sin-o nga makaguba kara.

Kun parte kay Iko, wara run gid kami ka kitaay. Pero may nabatian ako nga rugto run tana tulad sa London kaimaw kang anang pamilya. Kun ano man nga pagsayup ang nahimo ko kay Iko, akun ginapangayuan kang pasaylo kag kabay nga malipayon man tana tulad sa anang kabuhi.

Si Caloy, ang akon childhood sweetheart. Ang akon idolo, kakampi, ka-jamming, ang akon nahauna nga sabay sa kada baylehan, ang akon pinalangga, bana, kag labi sa tanan, responsable nga tatay kang akun darwa ka mga kabataan.

Sanda nga tatlo ang akun kabuhi.

KATAPUSAN

Mt. Mayon. Litrato ni Bobby Wong Jr. (www.postcardsfrommanila.com)

December 22, 2008. Masbate City – Virac, Catanduanes

Nagbugtaw ako sa alarm kang akun cellphone kang mga alas-kwatro sa aga. Amo run dya ang adlaw nga dapat ako sa luyo kang akun mga pinalangga. Amo ra kun makahingagaw ako kang barko halin sa Tabaco, Albay pa-Catanduanes karun mga alas-dose. Antes kara, kinahanglan ko magsikad dasig halin sa Pilar, Sorsogon pa-Tabaco. Nagdali-dali ako pa-Masbate port. Ang fastcraft mahalin mga alas-singko pa-Pilar. Nagbayad ako mga P550 pati ang piliti ka bike. Hambal kang sangka crew nga alas-syete rudto run kami sa Pilar, Sorsogon.

Tungod aga pa, malinong ang dagat, “daw lana”, kun sa manugpanagat pa. Hinanay nga ga-duyan-duyan ang sakayan, ga-ili-ili sa panurugon. Apang ginapanurok ko ang pag-abot sa Virac, bagay nga bugtaw ako. Madasig dyang “fast craft” pero tungod gadali ako, daw kuri man gihapon.

Surudlon ang port kang Pilar – gintapok sa tunga kang kanipaan. Ang mga gamut kang bakhaw, mga kudal sa pangpang. Sa alas-syete nga sirak kang adlaw, ang kasinaw kang suba nangin salaming sa mga bungalon kag palaypay. Nadumduman ko ang banwang namat-an – Hamtic, kun sa diin ang mangrove forest amat-amat ginbuslan kang mga punongan kag baralayan. Katuroblag, apang may gina-atubang ako sa gilayon: dapat makaabot ako sa Tabaco antes udto-adlaw.

Nagbakal ako kang saging kag ponkan. Ang pamahaw ko; kan-un ko samtang ga-sikad sa dalan. Ang mapa ko nagakanta nga ang Pilar, Sorsogon pa-Tabaco, Albay mga 80 kilometros. Kun mayad lawas, bara-banta ko mga alas-onse rudto run ko.

Sorsogon. Litrato ni Victor Dennis Nierva

Patas kang Masbate, gasaka-naog ang dalan pero rabong tana ang mga kakahuyan sa kabukidan. Malumuton ang mga sanga kang kahoy, gakupkup ang mga lukot-lukot, patimaan nga mauranun rudya. Ang mga niyog nagapayong sa mga balay himo sa kawayan kag nipa.

Sa di mabuhay, ang patuklad nga karsada nagtayuyon. Pagdap-ot sa babaw, namulalngan ko sa rayu ang Mayon, nagahawud pababaw, daw buhi, nagatinguha madab-ot ang kahawaan.

Naman-an ko nga sa unahan ka Mayon, sa tuo dampi, nahamtang ang Tabaco. Ang kalapadan nakit-an ko sa idalum:

Ang mga kinahun kang taramnan,
patsi-patsi sa iba-iba nga duag,
nagapatimaan kun ang paray
manghod, gamaru-maru ukon aranyun run.
May nagapanggarab, nagapangtanum,
mga mangunguma kag mamumugon,
sa buri nga kalo hindi mamulalngan
ang mga nawong.

Naga-uran kang nadab-ot ko ang Daraga City, Albay. Sa tunga ako kang mga daraga, lahug ko kay Ruth kang nagtawag tana. Ginhaylo na ako nga magsakay na lang sa bus pa-Tabaco hay ga-uran, basi hindi ako makaabot sa barko kag maturog gid ako sa Tabaco. Mabisikleta gid ako, hambal ko, maskin mag-uran kang asupre, maskin magbuga ang Mayon!

Ang Legaspi City 6km lang halin dya. Nag-untat ang uran, nag-init. Dasig ko gin-ubos ang ang kan-on kag amargoso nga ginraha sa gata kag katumbal kag karne kang baka nga may gata man. Pinasahi dya nga raha. Isugid ko dya pagbalik ko sa Antique.

Malapad kag tadlong ang dalan rudya, gina-agyan kang RO-RO bus halin sa Mindanao. Brubhay nag-uran pa gid samtang ang amihan gadapya. Init, uran, pamudlay. Kun sa mga mal-am pa, dali gid ang pasmo. Kun nag-eroplano lang ako, siguro nagapara-padekwatro run ako kadya sa Virac – wara ti sunburn, wara ti paranakit sa paa kag buli. Ambay gani, apang labi ako nga malipayun kun ang mga elemento kang sanlibutan – hangin, uran, yab-ok, init, – nagadapat sa akun panit.

Lampas sa Legaspi na sa wala ko run ang Mayon, sa idalum na nga bahin ginapalibuban kang gal-um. Sa akun tuo ang Pacific Ocean, madulum-dulum sa tarithi. Sa akun pagsikad natung-an ako kang Mayon, darayawun sa anang kataasun, kag kang Pacifico matinanhaga sa kadalumun. Mga itum nga bato naga-urulbo sa parayan kag maisan. Ginbuga kang Mayon kato pa, ang iba nagtipon sa kasubaan, kun sa diin ang tubig nagakamang padulhog sa Pacifico. Matyag ko turista ako. Kag andut indi? Antes pa man ako mahulog sa gugma kang pagbisikleta, mahilig run ako magtakras sa bukid, magsnorkel, mag-agto sa lugar para mangin sara sa kadunaan – batyagun ang ramig sa Madia-as, pamatian ang kanta kang turarik sa talun kang Sibalom, kag maglangoy imaw sa mga danggit sa Semirara. Ang pagbisiklita nangin instrumento nga mangin mahulas sa pag-agto sa dyang mga lugar.

Sa dalanun, duro nga billboards ang nagaturotot sa pagdayaw sa politiko sa pagpatindug ka tulay kag pagpaspalto kang karsada. Sa unahan, sangka placard nagatudo kun sa diin ang “Busay Falls”. Mga karadlawan!

Turokladun liwan ang karsada, malawid, daw silot sa akun pagyaguta sa hinimuan kang politiko. Alas dies y medya run pero sige man gihapun ang tuklad, sobra sang-oras na lang kag dapat sa Tabaco run ako para kahingabot kang barko. Gusto ko magpahuway pero kada ginutlo kanugon. Padayun ako nga nagsikad, bukon run it turista kundi sangka manuglakbay nga may misyon – kinahanglan ko maabutan ang barko. Indi ako magsugot nga ang akun turugan karun sa gabii hublas pa gid ang dingding!

Imahen halin sa www.lostateminor.com

Mga alas-onse nakaabot ako sa Tabaco. Nagderetso ako sa balay ka bugto ni Ruth – si Manoy Leb kag ang asawa nga si Manay Che. Basa sa uran, ginsug-alaw nanda ako kang ga-aso nga kape. Nag-igma kami. Sampat gid ang ginat-an nga dagmay nga may katumbal. Sa Bicol, darwa ka bagay ang pat-ud: katumbal kag gata.

Antes ala-una naglarga kami sa barko imaw ang darwa ko ka hinablos nga mang-Krismas sa Virac. Bahul ang barko gani wara sa kilag na ang balud. Tatlo ka oras nagdungka kami sa banwa kang San Andres.

Ang isla kang Catanduanes mabinukidun. Sa binit-baybayun, kapin pa sa murud-an, ang balud nagalampus indi sa baras kundi sa bato nga kahig kang mga banglid. Sa ur may kalapadun ang wayang nga abay ang capital nga banwa kang Virac. Sa saralpan, sa pihak kang dagat, makit-an gihapon ang Mayon.

Ginpasakay ko ang darwa ko ka hinablos sa jeep. Ipadara mo na lang ang bag mo Tito, ang hambal ni Levi, sangka hinablos ko. Ang Virac 17 kilometro pa halin sa San Andres. Sisiw. Sa apat ka adlaw ko nga pagsikad, langyaw run ang kahulugan na kadya. Sige lang Levi, rapit lang man, sabat ko.

Apang samtang gaparapit ako, labi ako nga naga-dali-dali. Linibo pa ka dupa kag sinigundo dya, linibo pa ka sikad. Sangka yahong nga ginat-an nga baka pa kadya tunawon na. Wara pa ako kaabot kun wara pa katungtong ang dapa-dapahan ko sa Virac, pahanumdum ko sa kaugalingon.

Ginsilhig ko sa akun paminsarun sa pagpatpat kang mga detalye kang nabilin nga distansya kag tion. Sa pihak nga bahin, gin-angan-angan ko kun pira ka beses ko buy-an ang akun mga haruk ukon ano kahugot ang akun mga hakos kananda…kag anda kanakun. Gin-sirisinghut ko ang dapya kang amihan halin sa Virac, kun bala may mga maamyon ako parehas sa balay – mga dapug halin sa lunan ukon bayo, ukon ginhawa.

Mga alas-singko sa hapon nagliko ako pasulod sa St. John Subdivision kag nagpundo sa tubang ka balay. Nakita nanda ako darwa. Tatay! Singgit ni Araw nga gatikang-tikang. Gasunod si Ruth, sa nawong ang kakunyag.

Hakus kag haruk…dayun na uba kang bag sa akun likod.

Mabinuligon, mahigugmaun kag mayad nga persona sanda nga kaingud balay ko. Bag-uhan ako sa lugar nga puro mga Amerikano kag ako lang ang Pilipina nagsamo sa kommunidad kang Wales. Malaka ang panimalay, puro kakahuyan, taramnanan ang palibot kag marayo sa syudad. Malinong ang palibot kag kilala ka tanan ang kada tawo.

Ang Pamilya Hamel

Si Marjorie Addison Hamel kag Felix Wendell Hamel ang ngaran. Mama Marge kag Papa Felix ang tawag ko kananda nga darwa. Retired nurse si Mama kag si Papa isara ka soldado kang World War ll. May tatlo ka mga kabataan sanda: si Rocky, Lori kag Duane. Puro na may mga pamilya sanda kag rugya lang sa palibot ang darwa nga si Lori kag Duane sa kaingud balay ko man sanda. Ang sa marayu lang si Rocky nga naga-istar sa Bangor, Maine. Sanda may mga apo na. Ang kay Rocky Hamel mga kabataan ay tatlo na: si Ashley, Renae kag Briana. Ang kay Lori Blier may darwa nga bata sanda Heath kag Ilea tana kadya may bata nga apat run ka tuig kag amo dya ang una nga apo sa tuhod kang pamilya Hamel, si Wyatt Eco Blier. Ang kay Duane Richard Hamel may tatlo ka step sons: si Brandon, Michael kag Jacob Burnham.

Ang pamilya Hamel amo ang akun mga kapamilya rugya. Marapit gid sanda kanakun, sobra pa sa kadugo ko ukon sa mga in-laws ko. Tungod sanda ang sa marapit, sanda ang akun mga mata, alima kag kahig kay sanda amo ang pirme ko matawgan ukon idalaganan kon kinahanglan ko ang bulig. Pirme ko makaimaw kag makaistorya sanda. Tungod man kang akun nga sitwasyon sa lawas kag ang pangabuhi nga rayu sa akon gid nga mga pamilya. Sanda amo ang akun mga amigo kag amiga sa palibot. Ang kasimbahan Baptista amo man ang akun nga Kapamilya kang Dios.

Sa sulod ka 16 anyos nga rugya sa Andrews Road, nakilala ko man ang mga kapamilya ka Pamilya Hamel. Amo sanday Nanay ni Mama Marge ang tawag ko kana ay “GJ” short kang Grandma Jean. Si Jean Sinclair Addison ngaran na nga naga istar sa balay imaw nanda. Ang libayon na nga si Aunt Irvine may kapid na Irvin. Isara man ka retired nurse nga gaistar sa Plymouth, Massachusetts. Ang darwa nagtaliwan run man. Salamat nga may oportunidad ako nakilala kag nakaimaw sanda.

Ang Akon Madumduman

Si Papa Felix ang madumduman ko kang bag-o ko nagpakilala kana imaw na ang ayam na nga si Sheba. Ginpakilala na ako sa asawa na nga si Mama Marge. Kamayad nga tawo kag maistoryahun kanakun. Wara ra gaagtu sa simbahan kag iba ang ana pag intiende sa libro Biblia. Makayuhom man gid ako kana kon kami gaistoryahanay tungod sa akun pagtoo sa Mahal nga Makaako kag nagapamati man gid ria tana kanakun. Kuon ko pa gani indi tana magkataka sa akun pag-agto adlaw adlaw bisita kananda dara pagkaun nga naluto ko para sanda makatiraw ka Pinoy nga luto. Ay salamat naman hay nagustohan man gid nanda. Si Papa Felix makaun na tanan ang naluto ko pero si Mama Marge nadumduman ko ang indi na gusto kan-un ay ang atay ka baka hay wara tana gakaun ka atay. Ayti kon may family gathering, holidays kag birthdays dyan man kami nagasaulog imaw nanda.Gahimo gid ako ka lumpia, pancit, pandesal, puto kag iba pa nga pagkaun nga Pinoy. Halin kang primero hasta kadya nga tinuig wara nagahubas ang pagpanumdom kanamun dara ang bulig, regalo kag kon ano pa nga pamaagi makita ang bunga ka isara ka mabinuligon, mapinalangaaun nga mga persona ka Pamilya Hamel kanamun. Handa sanda magbulig kanakun kon kulang ako sa kuarta ukon sa pagkaun kag ukon sa mga bagay nga magamit sulod kag sagwa balay o sa garden kag iba pa.

Kang Nasapwan Ako

May natabo kanakun nga nalipong ako kag wara ako ti imaw kundi ang isara ka ayam nga ang tag-iya amo ang pamilya Blier. Kaimaw kag kasipal ko adlaw adlaw ang ayam ngaran na ay si Hero. Ako nasapwan ni Papa Felix nagahamyang wara ti animo sa likod balay. Gindara na ako sa ospital. Kon wara natungod sa ayam nga si Hero nga amo ra pirme gaagtu sa balay kaimaw ko sa guwa taramnanan magsipal kana kon ang mga bata sa eskuwelahan. Kang oras nga kato natabo si Hero kuno ang nag-agto sa balay nanda nga sige pangtaghol paagtu pabalik. Ginpasulod nanda sa balay pero sige ang taghol ni Hero paagtu, paguwa kag pasulod sa puertahan; pamaan kananda nga sundan tana para ako mabuligan ni Papa Felix. Salamat man gid kay Hero, ang akun nga abyn nga ayam.

May isara ka beses nga ako nakalantaw sa bintana ka kusina, nakita ko ang ayam nga si Sheba nga ginbunggoan ka truck. Nakasiyaggit ako todo kag nagdalagan pagguwa agtunan ang ayam natupa sa akun nga apple trees rapit sa diin katu nagpundo man gid ang nagbangga sa ayam kag akun nahambal ang tawo. Nagdalagan ako sa pihak balay. Nakita ko si Papa Felix naga-mow kang hilamon sa yard back. Abaw ah, gasinggitan ako kana, “Papa papa Papa si Sheba nabungguan”. Indi na ako mabatian hay magahud ang lawn mower. Ayti ginparapitan ko gid tana.

Si Mama Marge naman sa ibabaw nakita ko sa bintana naglantaw kanakun. Amo nga oras ginparapitan ka darwa ang makaluluoy nanda nga ayam. Patay na gid. Makadlaw kamo kadya kanakun. Abi ninyo wara ko naisip nga nagatabon lang gale ako ka tuwalya sa lawas ko hay katu katapos ko lang magrigos. Hahaha mayad wara naghukas ang tuwalya..aysus kon nadagdag may free show man gid. Amo gali nga sige turok kanakun ka tawo nga nagbunggo sa ayam. Wara na ti mahimo kundi hiribiun ako. Naisip ko liwan ang sitwasyon ko kato nga ginbungguan ako ka sarakyan kag buhay nga nadura sa akun kaisipan ang masakit kag makaluluoy nga tinuga nga ayam nga si Sheba!

Ang madumduman ko kay Papa Felix ay ang karalamun na. Sa kahig ang karalamun kag kon mahikap mo lang masipa na ikaw. Hahhaha man-an ko ria hay ako ang nagahilot kananda kay Mama Marge kag kay GJ. Ay kasadya gid kon oras na kang Wheel of Fortune kag Car race irimaw kami lantaw ka tv show!

Bisan nga nagka -lzhimer na si Papa Felix indi na ako nalipatan. Kuon na pa, “Oh that girl across the street is Elma,” ngaran ko kag ang tatlo ko ka mga bata natandaan na gid. Man-an na kon diin ako nga isla naghalin sa Panay Island pero indi sa Pilipinas kundi sa Germany. Kadlaw na lang ako kana. Man-an ko man nga nagsuldado tana kang World War ll sa Germany pa. Winter time na katu kag maramig, nagbulig ako pamutang ka mga logs sa barn nanda para ipanggatong sa wood stove nanda. Nakita na ako sa guwa. Wara ako ti gloves nga ginsuksok sa alima..abaw nag-agtu kanakun darhan na ako ka tuwalya. Abi na siguro gloves run ipasuksok na sa alima ko. Salamat man hay bisan indi tama ang gintugro na ang pagpanumdom na nakabulig kanakun nga may dara pagharakhak kag yuhom nga nabilin sa akon kaisipan.

Pirme ko mapensaran ang hambal na kanakun nga sa parte ka lupaan kuon na may manggad. Ayti tama man gid may manggad sa gintanuman ka bata na nga ginagardinan ni Lori ang amo nga lupa duro bato. Gakadlaw lang kami nga darwa ni Lori kon maistoryahan namun. “You, Never Alone” kuon na.

Kang napatay si Papa Felix, 84 run tana. Kang ginlubong rugya lang sa kalupaan na marapit lang sa balay na kag akun man gid nakilala ang iba nga kapamilya nga sa marayu pa nga lugar. May naghalin sa New Hampshire kag sa iban pa nga bahin ka Amerika nga nag-abot kag magkompanyar sa lubong na. Siyempre akun run nakita ang iba nga parte kang pamilya. Ang kapamilya, amigo kag amiga nanda amo man, mayad sanda, ang kabig nanda kanamun ay kapamilya man gid. Wara ti magpares kananda nga tanan rugya sa palibot ko. Bisan ipakomparar ko man sa akun kapamilya sa Pilipinas iba man gid sanda.
Si Mama Marge nagsaylo; balik sa lugar na sa Florida. Ginbaligya na ang balay nanda kag nagabakasyon na lang rugya kada Hulyo kon birthday ni Lori kag Paul Blier. Rugya man tana nag-abot kang napatay si Duane kang Octobre 10, 2011. Salamat sa Dios nga kami gapabilin sa pamaagi kang telepono, sulat kag internet.

Sa 16 anyos sa lugar kang Andrews Road sa Wales kilala na kami ka tanan ilabi na gid ang tatlo ko ka mga bata sa eskuelahan puro man may talento kag kuon nga maipabugal ko man nga sanda may dugo Pilipino kag rugya sanda nakatapos sa elementarya, high school kag kolehiyo. Ang agut ko kadya sa California nagakolehiyo sa Laguna College of Art & Design. Salamat gid sa pamilya Hamel sa pagbaton kanamun bilang kaingud, abyan kag kapamilya kang Andrews Road Wales, Maine. Ang mapinalanggaun ko nga Mama Marge kag pamilya Hamel. Ang Dios magpadayon sa pagpakamaayo kanatun nga tanan tanan!

Mount Fuji and Flowers, Acrylic on canvas, 1972
ni David Hockney
sa Metropolitan Museum, New York City

Diyos
sangka kutsara nga istorya (sa mga tamad magbasa)*

Sabado ti gabii, alas sais, turog run ang mga manok nga nagahapon sa kasoy. Nagrikulas ang mga sapat kang manawag si Monina.
“Mre Sally, tagpira ang ra-ay ra?” gintudo na ang cup cake nga himo kang taga-Dangcalan.
“Lima man eh, pararehas lang kara sanda.”
“Namit tana ra gawa hay lum-ok. Tugrui ako kang sara abi. Kag mawnten dyu dayon.”
“Diin kamu nanglunob haw?”
“Ay, rudto kay Tuting ay. Wara gani kami maswelduhan. Balikan pa namun gani to sa rum-an.”
“Tag-pira adlaw na bay?”
“Dosyentos man. Amo ra gani kuon namun nga bisan sanggatos lang daad tugro na kaina para may paranindahan man kami sa rum-an sa banwa. Bisan barakal lang ka hawul-hawul raad. Garing baw, dyang si Tuting, mapaobra, wara gali ti kwarta. Sa rum-an na pa kano mabuol ang alili na kay Diding. Nami gid.” —
“Ay, wara kami ti straw. Ung-ungon mo lang?”
“A, stro stro pa kara.”
Dayon na dawu kag ung-ong kang nagabalhas nga botelya.”
“Ahhh, daw extra sa TV lang ba. He he he”
Gindawu na ang pulo ka pisos nga sinsilyo.
“Dya-ay akun. — Kulang kwarta ko mre ba. Tagpira gani ra ang mawnten dyu? Dose bay no? Agyan ko lang srum-an ang kulang mre Sally, pwede?
“Ay ‘ning Monina kaw, pwede bla nga indi hay natunga mo run ra hud.”
“He he he. Si mre Sally man, idugang lang dyan sa lista ko ah. Wara man takun ti amnesya parehas kang iba. Agyan ko lang ang mga utang ko sa rum-an kun mabaydan kami ni Tuting.”

“Obrahan nyo pa gali ra sa rum-an? Ay ti Domingo?”
“Ah, intindihan man ra ka Diyos ah. Man-an na man ra nga pigado kita. Bugayan man kita ka patron ta nga si San Isidro. Bisan wara kita gasimba kun Dominggo kun tudok man tana ang atun pangamuyo, bugayan man kara kita gihapon. Di bla mre no?”
“Sa mata mo ra ‘ning Monina kaw. Basta baydan mo ko srum-an ha. Pira run bla ka semana utang mo dya. Indi kaw run gid ka liwat kanakun.”
“A, huod ah. Sa rum-an, agyan ko dya kun mabaydan kami ni Tuting. Te dugangan ko lamang kang sardinas ay. Ra-ay ang kahang bala ra — naaaan, amo ra.”
“Sige. Sige. Srum-an run dya ha. Uli run to hay gahulat run kabay to kanimo si Simo mo.”
“Baw, slamat gid mare ha. Agyan ko lang sa rum-an sa hapon. Mauli run ako hay gisahon ko pa dya.”
“Panaw run to. Andam sa aragyan basi kadanlog kaw hay nangrapta kaina ang mga bata dyan nga nagpanakras kang kaso–.”
“Ay susmaryahosep! Patawara Ginuo. – Ay ang animal, nabitas pa ang smagul ko!”

Tapos.
*Inspirasyon halin sa Fast Food Fiction (Short Short Story To Go) ni N. Q. de Jesus

Litrato ni James Singlador.

Mauran, mainit. Mainit, mauran. Indi run gid man tana maintindihan. Tubig run gid ang nagapanguna nga problema. Dara run man kang gintawag nga global warming. Ang darwa ka tinaga nga pirme lang mabatian sa TV, sa radyo, sa newspaper kag kon diin dulang. Sara sa mga indi natun manigar ang hanggud nga pagbag-o kang tiempo. Kag indi kita magpanginwala hay man-an ko man-an mo nga kada sara kanatun may kasal-anan kun insa amo run ka daya ang nagakaratabo. Ordinaryo dulang ang pag-uran kon nagatagiti ang init kag ang pagbaha sa gamay lang nga uran. Kon gab-i, maluya run katama ang kanta kang mga paka kag sirumsirum.

Nagaamat-amat run lala ang guba kang balanse. Wara run ang natural nga proseso. Pareho dun karun, duro run katama nga mga peste nga sapat-sapat ang nagaturuhaw. Nagapangpeste sa mga patubas. Diin run ang tumbak-tumbak nga makaun sa mga sapat-sapat? Diin run ang mga damang nga makaun sa mga waya-waya? Diin run ang mga man-og nga makaun sa mga balabaw? Gani, para indi nanda mapirde ang pananum, ginaisugan pa gid ang hilo nga ginasprey sa mga taramnanan. Indi man magpaurihi ang paggamit kang komersyal ng abono, gapadugang aslum kang lupa sa wara pahuway nga paggamit ka dya. Nagakapatay ang mga organismo nga kun daad mabulig pa sa tanum. Isa man ka rasun kon insa pigado ang patubas kon kulang ang patubas dugang aslum kang busong kon wara sulod nga kan-un.

Litrato ni James Singlador.

Ang amon balay napalibutan taramnanan, indi lang ang paray ang nagakinahanglan tubig kundi ang amun man nga pamilya. Tungod sa mga hilo kag komersyal nga abono nga gingamit sa taramnanan, kurulbaan run mag-inom kang tubig nga naghalin sa bomba. Wara dun kami nagabuol kang tubig-irimnun sa bomba, nagabakal dun kami tubig. Ang kang una nga libre nga tubig tulad mahal pa sa irimnun nga sopdrinks nga nagapabugnaw kang tutunlan.

Kon ginahilanat kami nga magbururugto kang una, pirme lang ginabilin kanamun nga mag-inom kang duro nga tubig. Tubig ang makabulig paumpaw sa hilanat. Tulad, wara run it malimpyo nga tubig. Paano mag-ayad ang kalibutan sa nagabangag ka dya nga pilas kon wara run it tubig nga mailig para magkipot? Paano mag-ayad ang hilanat kang kalibutan kon wara it matatap sa ka na?

Ang tubig sa sapa, nga sang una isda lang ang nagalangoy tulad tana nagduru run ang nagalangoy kag nagalutaw. Basura! Duru katama nga basura ang madakop sa imo mata. Pirambato dulang ang mga isda nga bilin. Wara run it madawi ang bunit kay plastik ang matukub kang imong paun. Kabati pa takun sa mga mal-am nga kang una maski sa agi kang karbaw sa lamawan may mabuol kaw nga pataw. Tulad tana wara run gid.

Pagbisita ni Bagyo Frank pira run ka tuig ang nagligad, duru gid ang nakibot kag natingala sa natabo. Ang pag-awas kang tubig sa suba kag nanultul kang anang dalan sa mga kabalayan kag kaumhan. Duru ang wara ka panginlaman sa nagahagunos nga tubig kag daragkul nga kahoy halin sa kabukidan. Duru ang naperdi nga pananum. Duru nga kasapatan ang nagkarapatay. Duru ang mga balay nga nagkarahapay. Mayad lang nga kaagahon natabo hay kon sa gabii, sigurado, indi lang mga kasapatan ang nalunod kundi hasta pa gid ang mga tawo masunod. Duru man nga mga inadlaw ang nausik sa pagkay-ad balik kang inagyan ka baha.

Dapat pamangkuton natun ang atun kaugalinon. Ano ang akun sunod nga himuon? Sa mga nagakaratabo nga daya, indi daad kita matingala. Dapat natun daya batunon. Ang batasan bag-uhon. Magpangamuyo sa Tagtuga. Siya ang mabulig kag sigurado sa atun maulikid. Paresan kang paghimakas. Paminsarun ang responsidilidad para sa Iya nga pagbalik handa kita hay wara kita it tiempo nga gin-usik sa pagtatap kang atun nagaisahanon nga kalibutan.

Sa hilanat kang kalibutan, indi lang kuon nga patumarun natun tana paracetamol kag hambalan nga halong. Indi kita ang gamhanan. Maagi lang kita tanan sa kalibutan. Kinahanglan natun paminsaran ang pagbag-o. Ang pagbag-o indi mabatyagan kon nagaisahanun, mas mabatyagan daya sa kaduruhon. Umpisahan natun sa kaugalingon, sa pamilya kag mag-impluwensiya sa iban. Tandaan, sa hilanat nagaumpisa ang mabug-at nga balatian.

-tapos-

Si Gil S. Montinola bata ka mangunguma. Tumandok ka Mina kag isara ka manunudlo.

NI GIL MONTINOLA

SANGKA ADLAW NGA PAGHANDURAW

Mahugot ang kapyot kang balagon sa puno
Ginsigurado kang anang ugat ang kapag-on kang kabud
Nagapanultol dya sa lawas kang kahoy
Mabakod ang andang imaway, wara bulaganay
Batyagan ko ang init kang mga kupu mo, Palangga

Ako dulang ang nagaisahanun nga nagapanaw
Rugya sa daray-ahan, tulad nga hapon
Darwa ko dulang kang mga kahig ang nagay basa
Ka mga baras nga kadtong una darwa kita
Ginapahisa ako kang tubig sa paghapulas na sa pakinason
Ginahanduraw ko ang init kang imong hapulas sa akong panit
Luha ko ang kapait kang bilog nga kadagatan, Palangga

Nagharuk run ang bulan sa gintaipan
Nagtugro ligwa ang kasanag sa kadulom
Nagkuro sa hangin kang kagab-ihon
Ang huni kang sirumsirum sa kanta kang mga paka
Malum-ok nga amba sa akon nga talinga
Ginaaningal ko ang imong limog, Palangga

Bulahan ang bulan sa bituon
Kinahanglan ang kada sara sa kadulom
Kadulom ang kinanglan para makita ang andang kasanag
Natak-an run ako magpanilag kananda nga darwa
Hay mata mo ang ginaturok ko, Palangga
Pasensia, wara ako nga mapahid kang imong luha

SA SULOD NAKUN

sa sulod kang akun
tururugan

may baratangan kag malum-ok
nga ulunan, para sa akun
pagturog, ako mamag-an
sa paglupad sa damgo
imaw kanimo

aparador nga nagatindog
panapton ang sulod
kag petsa kang atun
pagkabun-ag kag tanan
nga kasadya sa bilog
nga tuig

isa ka purungkuan
nga ginapungkuan ko
kon magbasa libro
nga iistorya ko
para lang
kanimo

dingding nga mahawan
bati-an na tanan-tanan
ginhawa nga madalum
kag kanta kang
mga sirumsirum

nagakudug ang kurtina
kang durungawan
daw gusto isinggit
ang imong ngaran
sa mga tini-on
nga ako nagaisahanun
kag ang init
kang imong panit
ang akun ginahandom

ANG PAGLUBAD

tulad ko nga gabii kanimo isugid
tanan nga dya. mamati lang ang habol
kag mga ulunan

pagkatapos ko basa
kang tanan nga sekreto
nga nakatago sa imo lawas
pagkatapos ko panultol
sa mga liko kag kurbada
halin sa imong batiis
paadto sa imong alipudwan
gusto ko nga ubuson ang imong
kahumot, magsupot pagkit
sa akun hunahuna
pagkatapos ko hurikap
sa kadulom, nangin
maathag ang tanan
tanan maathag kanakun
maski wara mo ako
ginasugidan kang mga daya
basta gintugru-an mo
lang ako kinamatarong
sa pag-angkun hasta
sa punta kang imong buhok

tulad ako ang masugid kanimo
kita mo daya? hikapa-hapulasa
amo ra. paghimakas sa taramnanan
kag pagpangabudlay sa katubwan
dya pa gid
batyaga sa sulod ang mga pilas
ang kugan kang akon
daan nga gugma
sa kaduruhon ka tanan nga dya
atun lang amat-amatun

itugro kanakun
ang imong palad
iduot ang imong
talinga
pamatii
ang pitik kang akun dughan
ngaran mo lang
ang ginasinggitan.

WARA AKO KAMAAN

wara ako kamaan
kon sa diin ko ikaw
pangita-on
sa mga tun-og kon aga
ukon sa uran
kon sirum

wara ako kamaan
kon sa huni
kang pispis
limog mo
nga manipis
sa talinga ko
mapahunay-hunay

wara ako kamaan
kon san-o mo ako
bisitahon
basta
basta
ikaw
ikaw lang gid
kag ang pangako
mo nga pag-uli
ang akon
ginalaum

SI LOLA

Timprano pa nagakumod
run tana si Lola. Ako duman

ang ana aga pa ginsirmunan.
Duro run ako kuno nga nalipatan,

nakatungtong lang ako sa siyudad,
tabas kang akun dila nalipatan run ang nagliligad.

Bagting kang lingganay kon kasisidmon,
wara run kuno sakalag nakun

kag ang pag-amin kananda nga kamal-aman
akun run kuno nalipatan.

Ang pagpangadi sa atubang karan-an
akun run kuno ginatalikdan.

Pati ang selpon ko sa akun alima,
ginabantayan na gid tana

hay kananda kuno kang una
sulat sa papel ang nagaangot

sa distansia ka andang mga tinaga
kang kumusta kag kahidlaw.

Daad ako ang indi na
sa hita pagkusi-on

kon sa paghigugma
tagipusuon ko ang akun
takun nga patihon.

NI STEPHEN LOUIE R. CHECA

Si Migo Beloy, ang anang estatwa kag ako

Migo Beloy naman- an mo bala
Nga luyag ko mangin kaangay kang estatwa mo sa plaza?

Naima gid takun kang estatwa mo nga wara gareklamo
Sa uran, init linog kag bagyo
Kag sa pihak kang mga naga labay nga mga delubyo
Sa gihapon ang dagway mo,galaum kang pagbag-o-
Daw parehas lang nga kaimaw namun sa gihapon
Ang buhi mo nga mga damgo sa mga piningas kang kahapon
Sa diin wara it kahadluk kaw nga nagpakigbato
Lamang amun maangkun, handum kang tagipusuon.

Daad Migo Beloy salsalun man ang akun butkun
Agud sa pagbayaw kang paghidaet, indi ako pagkapuyon.
Bisan pa nga ang akun palibot nagapabulag-bulag
Sa senyales kang paghiusa nga nangin imo apa nga panawag,
Kabay nga kaangay kang imong estatwa, padayon ko nga ipabutyag
Kamatuoran nga bisan ang gahum kang bala indi makarumpag.

Migo Beloy kairima man bala ang wara’t katuyuhon
Nga pag imaw mo kada gabie sa mga ipot-ipot kag bituon
Amo man ang pagpanaksi mo sa imong idalum
Kang mga sumpa kang nagahigugma nga natuman kag nagburuka-
Kaangay kang pagpamaalam kang akun mga pinalangga
Sa diin, sa gihapon ginalauman ko nga magabalik kag maga butwa
Daw handum ko nga ikaw man magabangon
Agud kami tudluan kang nakita mo nga kamatuoran
Pagkatapos mo kalagun ang mga sakun kag nagapasipala.

Ugaring Migo Beloy man-an ko nga indi run kaw magbalik
Kanamun nga padayon galaum nga makabati kang imong mga hutik
Buligi run lang kami nga maintyindihan nga labaw sa tanan
Ang handum nga kaaraydan para sa karakuan
Kga bukut ang sulud kang amun lang burugasan
Paagi sa diyang handumanan kang imong pagkabaganihan
Tudlui kami sa pagpasad kag pagpadayon kang imo gin umpisahan
Kag daad, ako, bisan kang estatwa mo lang kun mangin kaangay mo man.

Pagpamaghut

gamaghut ako
sa kanyogan kang gugma;

tuba halin kanimo
akun ginakalangkagan.

tuman ang akun pagbalik-balik
sa pagtakras sa sagapra mo nga lawas
kag tarum nga papha
bagay nga nagapailig kang dugo
sa batiis kag dapa-dapa.

ang imo mga giding
gasalugsog kang akun mga alima-
nagkibulun tungud
kang mga turumanun sa kabuhi;
bukun angay kang tapok
ko nga baratyagun-
ginpagabok kang mga tuktuk,
dalitan nga tunuk
kang kasingkasing.

bisan padayon ako
gaantos sa kasakit,
pagsaka-naug sa lantiyog nga puno,
indi ko mapunggan ang paghandum
kang imong lahin kag butung
kapin pa kang tam-is nga tuba
halin sa suwak
kang imo kaanyag-
akun lamang maangkun
kun ako magapadayon.

Panguhit ka bituon

Natak-an run takun
ka panguhit ka mga bitoon
kag itugro kanimo;
gina uyangan mo lang;

ang pinangabudayan ko
gintugro mo sa iba;
nagapangalipay tinyo
samtang ako,gapanghakruy
sa kasakit kag kakapoy
kang akun balikawang kag dughan;
darwa lang tinyo nagsipal
kang akun mga bitoon
kag pati bulan ko luyag mo pa bul-un.
Nami timo ba!
Umpisa kadya
indi run takun manguhit para kanimo
kag antes mapuas ang andang mga igpat,
tirawan ko man manguhit para sa iban-
maima gid ‘kaw
hay sa amo to nga tiyempo
kiraw run imo.

Patyo kang San Joaquin, Iloilo. Litrato ni James Singlador.

NI EARLY SOL GADONG

Amo dya ang akun sugidanun kang kamatayon nga baylo sa gintugru nga kabuhi.

Madugay run nahamutikan sa amun puongpuong, sa lenggwahe kang edukado kag lenggwahe kang mga indio, ang indi mapanginwala nga gahum ni Inday Sion, sampat nga manugbulung. Nagasugidanun tana sa mga espiritu kag ginatugru nanda ang ana ginapangayu. Daw komersyo sa tunga kang darwa nga kalibutan. Baylo sa uran ang dugo kang tatlo ka munga. Para naman sa kainit, ang darwa ka dusina nanda nga mga itlog. Para magmayad ang lapsag nga gamasakit, kinanglan ihawon ang tinday. Maaram ang manugbulung kag kamaan tana kang lenggwahe nga indi masayran kang edukado man ukon indio.

Sa madugay ko run nga pagpaminsar sa akun sarahanon nga pagpanaw sa tunga kang bag-o garab nga mga parayan paadtu sa bukana kang kagurangan, ginpaligban ko man kun ano ang sukton kanakun ni Inday Sion baylo kang akun ginapangayu. Itugru ko ang bisan ano para lang masudlan ang akun taguangkan. Madugay dun ginatak-an si Miguel sa pag-abot kang dyunyor nga paalamun na sa pagdumara kang hacienda.

Sa akun pag-abot sa payag ni Inday Sion nga yara sa dalum kang puno kang pahu, dayon niya ako ginsug-alaw kag ginhakus. Makit-an sa ana mapinalanggaun nga nawong ang kahidlaw. Ginkurong na ang akun mga alima sa ana mga alima. Nagtalang ang akun panuluk sa aparador ka mga botelya nga nasudlan kang linainlain nga pagkabutang nga nagalutaw sa malapuyot nga likido. Mga ugat kang indi masayran nga mga tanum kag mga bahin kang lawas kang linainlain nga mga kasapatan. Nagpalanupsop sa akun mga tudlo ang karamig kang ana matinul-anun nga karawkaw. Buot ko pa lang umpisahan ang akun inughambal kang magtugda ang maaram nga mal-am.

“Nagkari ka! Ginasugat mo run bala ako, Isabel?”

Madasig lang ang akun pagkatingala. Indi ka’to ang nahauna nga tion nga nasal-an takun bilang akun nagtaliwan nga abwela. Masami ginakuon kang mga tawo nga kaangay ang amon mga mata nga may duag kang lutak. Mahinay ang akun nangin pagsabat.

“Inday Sion, ako dya. Si Belinda. Apo takun ni Isabel. Kinanglan ko ang imo bulig. Kinanglan ko magbun-ag kang sara ka lapsag.”

Napuno kang pagtingala ang mga mata ni Inday Sion. Daw may ginapangita tana sa akun guya. Daw ginahulat na nga hambalon ko nga nagalangolango lang ako kag ako gid man si Isabel.

“Inday Sion, bantog sa bilog nga banwa ang imo gahum. Maruoy kaw, buligi ako.”

Gintalikdan na ako kag gin-atubang ang aparador kang mga botelya. “Mangayo kang kabaylo ang mga espiritu. Man-an mo ra.”

“Huod. Huod, man-an ko. Itugru ko ang bisan ano pa man.”

“Kabuhi ang ihalad baylo sa kabuhi nga itugru.”

Wara takun kang labot kun bisan pira ka dusina nga munga, nayon, ukon tinday ang kinanglan ihalad. “Huod, naintindihan ko.”

“Kabuhi kang tawo, palangga, baylo sa kabuhi kang lapsag.”

Nakibot takun sa ginkuon ni Inday Sion. “Kabuhi kang tawo?”

“Kabuhi lang nga ginhalad nga bukal sa buot ang makabaylo sa kabuhi nga imo ginapangayo,” kuon na.
Ginpatung-an tamun kang kahipus. Gin-atubang ako ni Inday Sion. “Magpanaw kaw run. Nakamaan run ang mga espiritu. Kun may yara na sang tinuga nga bukal nga magtao kang ana kabuhi baylo sa kabuhi nga mapuyo sa imo taguangkan, itugro nanda ang imo ginapangayo.”

Nagpanaw takun nga may ginalukdo nga paminsaron. Naghapit takun sa simbahan kang plaza kag nangamuyo nga may kapagrus nga du’kar-on ko lang nabatyagan. Sa pagsaka kang bulan sa langit, ginhalad ko kay Miguel ang akun lawas kag sa mga espiritu ang akun panaad. Man-an ko nga nabatian nanda ang akun panawagan hay sa sunod nga pagsab-og kang mga binhi sa duta, nabatyagan ko man ang pagtubo kang binhi sa akun taguangkan.

Sampat ang kalipay ni Miguel kang naman-an na ang parte sa akun pagbusong. Ginpabugal na sa tanan nga may Miguelito na nga mabulos kana sa takda nga tion sa pagdumara kang hacienda. Napuno ang akun kabuhi kang kalipay kag kapung-aw sa mga sumunod nga inadlaw. Kalipay kang ginapaabut nga kabuhi kag kapung-aw kang akun isuku.

Wara dun takun makabalik kay Inday Sion. Ginpahalung takun ni Miguel kag wara dun tana gapasugut nga magpanaw takun. Madasig lang ang pagdalagan kang mga inadlaw. Nag-abot ang tion nga pareho ko ginapaabut kag ginakulbaan. Mainuranun ka’to nga gabii kang una ko nabatyagan ang pagsiri kang sakit nga nagdalagan sa akun kasudlan. Ginpatawag ni Miguel ang paltera kag sa wara madugay, ginataw-an na run takun kang mga butang nga dapat ko buhatun. Sa tunga kang paglatay sa bug-os ko nga lawas kang kasakit, nadumduman ko ang ginhambal ni Inday Sion.

“Kabuhi kang tawo, baylo sa kabuhi kang lapsag.”

Nadumduman ko man ang gintug-an ko sa mga espiritu. Ang paghalad ko kang akun kabuhi kabaylo kang kabuhi nga itugru nanda kanakun. Gamit ang tanan nga kakusog nga akun mabakhay, ginbun-a ko ang bunga kang akun panaad. Ulihi ko nga nabatian ang gurahab nga daw ambahanun sa akun durunggan kag ang pagsinggit ni Miguel sa kalipay — lalaki! lalaki! — bag-o ako ginlumus kang mahilway nga kadulman.

Natingala ako sa pagmuklat ko kang akun mga mata kag sa pagtamud sa lapsag nga yara sa akun luyo. Buhi ako. Wara gin-gawad kang mga espiritu ang anda ginpangayo. May pag-andam takun sa paghakus kang akun anak, ang akun Miguelito. Naghutik ako kang pangamuyo kang pagpasalamat sa langit. Kang amo ka’to nga tion nagsulod si Miguel sa amon hulot. Malapad ang ana pagyuhum kag mabatyagan ko ang ana kalipay.

“Kumusta run ya imo pamatyag, pangga? Malawig kaw nga nagturog.”

“Mayad man, Miguel,” nabudlayan pa takun sa paghambal.

“Kagwapo gid sa akun dyunyor. Pareho gid tamun kagwapo.”

Dayun ginkarga ni Miguel ang lapsag kag mabatyagan ko gid ang ana pagbugal. Pay wara dya katupong sa kalipay nga akun ginabatyag. Sa likod kang akun paminsaron, nadumduman ko si Inday Sion kag ginpangako ko sa akun kaugalingun nga adtunan ko tana kun mabaskug run takun. Napiyungan takun kag madulum run kang ako makabugtaw. Nakit-an ko nga nagailis si Miguel. Ang amun Miguelito naputos sa lampin kag mahilway nga nagaturog.

“Bugtaw kaw run gali, pangga,” kuon kanakun kang akun bana.

“Nagpanaw kaw?”

“Huod, pangga. Gikan takun sa kompanyar. Nagtaliwan ang bantog nga manugbulong kang banwa. Nakit-an tana nga nagabatang sa ana katre nga may ara botelya kang hilu sa ana luyo. Ayhan sa kaburon kang ana panuluk, wara na nasayran nga hilu gali ato. Nasapwan tana kang mag-iloy nga mapahilot tani kang bali.”

Nagparangramig ang akun pamatyag. Nadumduman ko ang malulo nga nawong ni Inday Sion, kag ang kundisyon kang akun ginpangayo. Sunod nga nakit-an ko si Miguel nga may ginbuol nga sangka panid kang madinuagun nga tela.

“Turuka, ga, nakita dya sa mga panapton ni Inday Sion kag gintao kanakun kang kapitan. Ginpinta nga laragway dya kang duha ka hamtong nga mga babaye. Si Inday Sion gid dya ang sara. Kag turuka dya ho, daw ikaw gid ang imaw na.”

Ginpaatubang kanakun ni Miguel ang laragway kag nagturuk kanakun ang bataun nga nawong ni Inday Sion, kag ang mga mata kang imaw na nga kaangay ang duag kang lutak. Nagpadayon si Miguel. “Nadumduman ko ang ginsugid mo kanakun. Ang imo abuela nga si Isabel. Kun wara tana nagtaliwan sa pagbun-ag sa imo amay, pareho du’gid sanda pang-edaron ni Inday Sion. Tana gid guru dya.”

Nagakaptanay kang alima ang darwa ka pamatan-on sa laragway samtang nagasandig sanda sa sangka puno kang pahu. May maramig nga dapya kang hangin nga nagsulod sa amon hulot kag dayon naghibi ang lapsag nga kang sara ka gab-i ko lang ginbun-ag.

Nagturo ang akun luha. Nagbangon takun kag ginkarga si Miguelito. Gindara ko tana parapit sa akun nga dughan kag mahinay nga ginhuruhabyug asta tana maturugan.

TAPOS

__________________

Sol Gadong

Litrato ni James Singlador.

NI EARLY SOL GADONG

Kang una nga tyempo, iririmaw nga nagapuyo bilang mag-asawa sanda ni Adlaw kag Bulan. Ginapabugal ni Adlaw ang ana kasanag nga makatao ti kabuhi sa mga tinuga kang duta. Ginahalukan na ang mga tawong-duta agud mag-angkun sanda kang duag nga kaangay kang lupa. Ginahakus na ang mga tanum kag ginaapuhap ang mga kasapatan agud maghanggud nga mapag-un ang mga dya. Sa pihak nga bahin, si Bulan tam-an kaanyag sa panurukan. Ang mga tinuga kang duta kag kalangitan tuman nga naganyak kag nahisa sa ana wara katupong nga kaanyag.

“Palangga ko nga Bulan,” masami nga kuon kana ni Adlaw. “Indi mo dun kinahanglan magpakapoy. Sarangan ko dun buhaton ang tanan nga ako lang sara. Kinahanglan mo lang mangin maanyag, hay dyan timo wara ti katupong.”

Nalipay si Bulan sa pagpalangga ni Adlaw, pay nakapoy dun tana nga wara tana ginabuhat. Nahisa tana sa katupad nga si Amihan, asawa ni Panganod. Masarangan ni Amihan nga huypon ang bana kun diin na maluyagan. Ginhandum ni Bulan nga mahangpan du’gid man ni Adlaw nga may dyan man tana kang ana mga naluyagan, kag indi lang dya ang mangin matahum turukun. Sa pagpanaw kang mga tinion, nabatyagan ni Bulan nga wara tana ti maubra kundi tunlon ang ana mga hunahuna kag katuyuan.

Sangka adlaw, may bag-o nga tinuga kang langit nga nag-abot sa anda puongpuong — si Estrelya.
Katupong ni Estrelya sa kasanag si Adlaw, pay ang ana kasanag naga-inggat imbes nga nagabaga. Labaw sa kadam-an ang kaanyag ni Estrelya kag halos katupong lang sanda ni Bulan sa pagkatahum. Gindayaw kang mga tinuga kang duta kag kang langit ang kaanyag ni Estrelya.

Sa maramig nga higad kang kalangitan, takos ang kahisa ni Amihan kay Estrelya. Sa ana pamatyag, nadaya tana sa ana mismo teritoryo. Masakit run para kana nga indi tana matimaan tungod sa kaanyag ni Bulan. Du’kar-on, dugang nga nangin tigadlum du’gid tana sa pag-abot kang bag-uhanon.

Sa pihak nga bahin, naganyak si Bulan sa kaanyag ni Estrelya. Wara pa tana may nakit-an nga katupong ti kasanag ni Adlaw pay labaw ang pagkamapinaubusun. “Kruuhay! Palaron ang amun langit sa pagkari nimo, Estrelya,” kuon ni Bulan kang ginbisita na ang bag-uhanon sa ana higad kang langit. “Sugiri takun, diin timo naghalin kag andut nagkari ka?”
Nagyuhum si Estrelya. “Gikan takun sa marayu nga kalangitan, Bulan. Kaangay man kang inyo kalangitan dya. Rugto takun nagpuyo samtang nagatao kang kasanag sa mga tinuga rugto. Gindayaw takun sa akun kalangitan, kaangay sa pagdayaw kanimo dya.”

Namula si Bulan. “Paano mo nasayran ang pagdayaw kanakun?”

“Hamili nga Bulan, raku nga mga kalangitan ang nagatugda parte sa maanyag nga asawa ni Adlaw. Pay wara ginamuno kang mga sugidanun nga dya nga bukon lang timo ti maanyag. Nagaangkun man timo kang wara tupong nga gahum.”
Daw nakabati kang sunlog si Bulan. Nagkadlaw tana. “Patawara takun sa imo kataligam-an, Estrelya, pay wara takun kang gahum nga ginakuon mo.”

“Apang may ara gid timo kang gahum, Bulan.”

Sa pagkuon kadya ni Estrelya, nagbungguanay ang anda panulok kag nabatyagan ni Bulan nga ginabutung ang ana buot parapit sa naga-inggat nga bag-uhanon. Maabtik nga ginpunggan ni Bulan ang kaugalingon.

“A-Ano ang imo buot silingon, Estrelya?”

“Magkari ka,” sabat ni Estrelya. “Ipakita ko kanimo.”

Gindala ni Estrelya si Bulan sa punta kang kalibutan, kun diin nagakitaay ang dagat kag mga kabukiran.

“Bulan, ulipon mo ang dagat. Tuluka.”

Ginhawiran ni Estrelya si Bulan parapit sa dagat. Nakit-an ni Bulan ang pagsaka kang mga tubig kang dagat parapit sa kabukiran. Ginbutung ni Estrelya si Bulan parayu, kag dungan nanda ginlantaw ang pag-idug kang lawod parayu man sa mga bukid.

“Paano dya natabu?”

“Ikaw ang nagbuhat kadya, Bulan. Sugud kang nahangpan ko ang mga sugidanun parte kanimo kaanyag, pirmi du’gid lang takun nagaagtu sa gawas kang inyo kalangitan. Nakit-an ko ang imo ginbuhat sa tubig kang dagat. Sugod sadto, daw ginabutong ang akun buot parapit kanimo. Gani dya takun nag-adto sa imo kalangitan, takus ang kalipay sa atun pagkilalahay.”

Nagburon ang paminsarun ni Bulan. Wara tana may natugda kag gintalikdan na lang si Estrelya kag nagdalidali nga magbalik sa ana higad kang langit.

“Diin timo naghalin, Bulan?” pamangkot ni Adlaw nga wara nalipay sa pagkadula kang asawa. Kagina na pa luyag itikal kay Bulan ang ana mga kadarag-an.

“Nag-adto ako sa punta kang kalibutan.”

“Kag?”

“Sarangan ko idumara ang dagat.”

“Ano?”

“Ang tubig kang dagat. Mabutong ko sanda parapit ukon parayu sa mga bukid kun luyag ko.”

“Ah…” sabat ni Adlaw kag dayon talikod. “Mayad hay nakakita timo kang kalingawan.”

“Kalingawan? Ulipon ko ang dagat, Adlaw!”

“Huod, palangga. Mayad ra pay bukon ra ti katupong kang pagtao kang kabuhi sa mga tawong-duta, indi bala?”
Daw ginpusa ang baratyagon ni Bulan. Sa ana kainit, nagparayu tana sa anda’ng higad kang langit. Nag-abot tana sa punta kang kalibutan. Rugto, ginlantaw na ang pagtaob-hunas kang dagat samtang nagaparapit-parayu tana. Sang makita na ang binuhatan, malipayon na nga ginturok ang dagat, ang kabukiran, kag ang mga tawong-duta samtang gapadayon tanda sa anda pagpangabuhi.

“Bukon lang pagdumara kang dagat ang sarang nimo nga buhaton, Bulan.”

Nakibot si Bulan. Wara tana kamaan nga may imaw tana.

“Ikaw gali, Estrelya.”

“Bulan, patawara takun kang akun mga ginhambal kagina.”

“Ako ang patawara sa pagbaya ko kanimo, Estrelya. Palihug. Luyag ko mabatian ang imo mga sugidanun.”
Nagsanag ang langit dala kang mga sugidanun kang duha ka maanyag nga tinuga. Nagsugid si Estrelya parte sa linain-lain nga mga langit nga ana nadangtan samtang si Bulan nagsugid kang mga kamingaw kang ana kasingkasing.

“Ginmitlang mo kanakun nga bukon lang ti pagdumara sa dagat ang sarang ko buhaton,” may kasakit sa tingog ni Bulan.

“Man-an ko ra pay wara takun kang kaisog nga akuon sa akun kaugalingon ang mga sarang ko buhaton.”
Bitbit ang bag-o lang nahangpan nga kapag-on, gindala ni Bulan si Estrelya sa gawas kang anda kalangitan.

“Tuluka ang kalibutan, Estrelya,” siling ni Bulan. “Nagalingi ini tungod kanakun. Gani ang tyempo kang pag-init, pag-uran, kag pagramig sa kalibutan tungod man kanakun. Kun wara naplastar ang mga tyempo nga dya, mabudlayan ang mga tawong-duta sa pagpatubo kang anda mga pananum. Ang mga kasapatan indi man magdaku kang hilway.”

“Tsakto ka, Bulan,” sabat ni Estrelya nga daw nagahutik. “Ikaw ang rason kang anda pagdaku, kaangay man kang pagdaku kang akun pagtahud kanimo.”

Daw nag-untat ang pagtiyog kang kalibutan kag nabatyagan kang darwa ka tinuga ang pwersa sa tunga nanda. Daw ginpuno kang sara kag sara ang kun ano man nga kulang kananda kang wara pa sanda nagkilalahay. Tuman nga kalipay ang anda nabatyagan. Wara sanda kamaan nga may imaw sanda. Sa bukon ti marayu, dyan si Amihan nga nagaturok kananda kang may nagasiri nga kahisa.

Tungud sa naman-an, gin-adtunan ni Amihan si Adlaw kag ginsugid ang pagkitaay nanday Bulan kag Estrelya. “Sa bukon ti madugay, gamhanan nga Adlaw, pagabayaan timo ni Bulan agud mag-imaw kay Estrelya sa iban nga kalangitan,” sulsol ni Amihan. “Man-an dun ni Bulan ang nahanungod sa ana mga gahum. Maduraan kaw indi lang kang asawa, pay pati kang pwesto sa kalangitan.”

Napuno kang kaakig si Adlaw sa mga nabatian. “Si Estrelya ang may sala kadya. Pabayron ko tana!”
Nagdagundagun si Adlaw paadtu sa higad kang kalangitan ni Estrelya. Nagpilu ang ana kaakig kang makit-an na nga imaw sanda ni Bulan. Nakibot sanda ni Bulan kag Estrelya sa pag-abot ni Adlaw apang nagpangisug si Estrelya. Tungod ka dya, ginhablugan ni Adlaw kang ana mga linti si Estrelya. Wara nakalikaw si Estrelya, rason kun ngaa nabuka tana kag nagwasaag sa tam-an ka raku nga mga bahin.

Nag-uyog ang kalibutan sa harakhak si Adlaw samtang ginahibian ni Bulan ang mga buka nga bahin ni Estrelya. “Wara dun si Estrelya, imaw run tatun mag-uli!”

Daw ginpuga ang balatyagon ni Bulan. Nagsamo ang kaugut kag kapung-aw.

“Indi ko pagbayaan si Estrelya!”

Sa tuman kaakig, gindumara ni Bulan ang dagat agud hanuton kadya si Adlaw. Nagaaso nga nagparagyo si Adlaw samtang nagakasunog ang tanan na nga maagyan. Nanggit-um ang mga tawong-duta nga ana ginlasak. Namarhan ang mga linainlain nga bahin kang duta. Sa katapusan, nagpabukut si Adlaw sa ana higad kang kalangitan, bitbit ang ana kasanag.

“Mag-antus ka sa kadulum, Bulan,” mapait nga sambit ni Adlaw.

Wara naghalin si Bulan sa luyo ni Estrelya. Ginpudyot na ang mga buka nga bahin ni Estrelya kag ginsabwag ang mga ini sa anda kaugalingon nga higad kang kalangitan samtang ginabuy-an ang pagtug-an nga bukon na dya pagabayaan.

Amo dya ang rason nga tubtob kadya, iririmaw sanda ni Bulan kag Estrelya sa anda kaugalingon nga higad kang kalangitan. Sa kamingaw ni Adlaw, nag-untat tana sa pagtandug sa mga nangin malapsi nga tawong-duta. Dugang kadya, may mga bahin man ang kalibutan nga napaslawan kang katugnaw. Mabatian sa mga huringhuring nga maabot ang tion nga magabalik si Adlaw, dara ang ana nagakarayo nga kaakig. Pay may ara man ti sugidanun nga sa tion kang ana pagpangasubo, ginasid-ing sa gihapon ni Adlaw si Bulan, agud sa bisan madasig lang nga tion, liwan na nga mahangpan ang kaanyag kang tinuga nga sadto nangin ana.

TAPOS

Sin-o ang mangulintas kang Medalya ni Maniwantiwan kag makabaton kang 10,000.00?

Sin-o ang Tagdaug sa Binalaybay kag makabaton kang 5,000.00?

Nagpakig-angot ang Balay Sugidanun sa Distrito kang Tobias Fornier (kauna Dao) nga ginapamunuan ka andang supervisor nga si Mrs. Jazmin B. Josue, kaimaw ang anang 195 nga mga maestra kag maestro sa 33 ka mga eskwelahan halin sa kinder paagto sa primarya kag elementraya, sa pagsakdag kag pagpartisipar sa kahiwatan kang pasidungog kang PADYA KINARAY-A II.

Matabo dya sa Lunes, Disyembre 24, 2012 sa Dao Social Hall. Magabukas ang adlaw sa sangka Paghanas + Pagplano sa Mother Tongue-based Multilingual Education (MTB-MLE) sa K+12 nga programa kang gobyerno nga ginpatuman kadyang Hunyo. Sa tag-irigma, ipaguwa (film showing) ang ‘Ga Sibod Dai-a!’ Sangka documentary film dya ni Ma. Christine Muyco nahanungod sa Panay Bukidnon, ang taga-tatap kang epiko nga Hinilawod. Sundan dya kang programa kang PADYA KINARAY-A. May apat ka napilian: Gil Montinola (Binalaybay + Sugidanun), Linda Arnaez-Lee (Panaysayun), Ramil P. Martinez (Panaysayun), kag Stephen Louie R. Checa (Binalaybay).

Isaka kananda ideklara nga Tagdaug kang Padya Genevieve L. Asenjo sa Kinaray-a kag mangulintas kang Medalya ni Maniwantiwan kag makabaton kang 10,000.00. Isara man makabaton kang Sertipiko kang Pagpasidungog Randy M. Tacogdoy sa Binalaybay kag 5,000.00. Si Randy M. Tacogdoy, DPA., taga-San Jose, empleyado kang National Statistics Office (NSO) kag isara ka mga busalian sa pagsulat sa Kinaray-a kag Tagdaug sa Panaysayun 2011 nga ginsakdag ni Dr. Maragtas S.V. Amante, taga-Pandan kag administrador/professor kang Economics sa University of the Philippines-Diliman. Makabaton man kang Sertipiko, 500.00 + libro ang iba pa nga napilian.

Pormal man nga pagabatunon kang Distritko kang Tobias Fornier ang karton kang libro nga donasyon kang Cultural Affairs Office kang US Embassy-Manila.

Imbitado ang komunidad sa hapon. Ginalauman man ang pagtambong kang kilala nga mga manunulat, artist, cultural worker, manunudlo, kag abyan kang Balay Sugidanun parehas nanday Florentino ‘Nonong’ Egida nga makanta kang anang bag-o nga komposisyon (Original Kinaray-a Music ukon OKM) halin sa anang album nga ‘Laragway’ nga i-launch sa Disyembre 29 sa San Jose.

Ang Balay Sugidanun kag Padya Kinaray-a sangka personal nga inisyatibo kag community-engagement/payback + pay it forward ni Genevieve L. Asenjo, PhD. Wara dya it funding kang bisan ano nga ahensya ukon organisasyon ukon indibidwal, ilabi na kang politiko. Independiente dya nga nagakabuhi sa kolaborasyon kag suporta kang pamilya, komunidad, kag mga indibidwal parehas kang mga tagpasakup nga mga manunulat sa padayon nga handum kag tinguha sa pagpaugwad kang pulong kag kultura nga Kinaray-a paagi sa creative nga mga pamaagi kag inobasyon.

Mrs. Jazmin B. Josue, Fr. Martin N. Laurio, Genevieve L. Asenjo, Ramil P. Martinez.

Si Ramil P. Martinez, gabasa kang pinanid kang “Sikad Pa-Bicol.”

Para sa Padya Randy M. Tacogdoy sa Binalaybay, ginpadyaan ang koleksyon, “Kalipay kang Gin-angga kag iba pa nga Binalaybay,” ni Stephen Louie R. Checa kang Hamtic, Antique nga sangka DJ sa Radyo Natin 91.7 FM. Nakabaton tana kang Sertipiko para sa anang titulo kag 5,000.00.

Si Stephen Checa, gabasa ka anang binalaybay.

Si Gil S. Montinola, gabasa ka anang binalaybay.

Nagbukas dya sa pangamuyo-binalaybay ni Fr. Martin N. Laurio. Ginsundan kang pagkanta sa Kinaray-a kang Dao Teachers’ Choir. Nagbasa ka mga pinanid ka andang sinulatan ang mga tagdaug. Nagkanta man si Florentino “Nonong” Egida, isara sa mga tatay kang Original Kinaray-a Music (OKM) nga maga-launch ka anang una nga solo nga album, Laragway, sa Disyembre 29, alas 5:00 sa hapon sa Gaisano Mall, San Jose, Antique.

Programa.

Nagtambong man ang iba pa nga mga manunulat sa Kinaray-a parehas nanday Ma. Felicia “Acay” Flores, Cor Marie Villojan Abando, kag Norman Darap, ang Busalian sa Padya Kinaray-a 2011.

Glenn Mas, Norman Darap, Mrs. Jazmin Josue, Gen Asenjo, Ma. Felicia Flores, Stephen Checa, Ramil Martinez, Gil Montinola, Fr. Martin Laurio.

Si Glenn Sevilla Mas, emcee.

Salamat sa tanan nga mga manugbasa, manugbisita, mga nagbulig kag nagtambong. Hasta sa duro pa nga liwan!

Big Books kang Dao Central School.

Ginpakita ang mga nahimo nga Big Books kang Dao Central School, pilot area kang Mother Tongue sa Kinaray-a, sa pagpanguna ni Ma’am Cecilia Villodres. Pira sa mga feedback nanda sa inagihan ukon concern sa pagtudlo kang Mother Tongue amo ang mga masunod: 1) pag-spell sa Kinaray-a, parehas sa pagpili kon “u” ukon “o,” hal: tanum ukon tanom? 2) pag-isip, hal: napulo kag isara ukon onse? 3) pagtudlo kang alpabeto, hal: kang F, X, C, kag iba pa.

Naistoryahan ang “pagbaybay ayon sa bigkas” ukon suno sa tunog sa Kinaray-a pero hay may mga eksepsyon parehas kang mga nakaandan dun kag isara sa mga komonalidad natun sa iba pa nga mga lengguwahe sa pungsod parehas kang “lupa.” “Lupa” gid kag bukon “lopa.” Sa pag-isip, pwede nga itudlo pareho: napulo kag isara kag onse; nga maman-an kang bata nga pareho lang dya kag pwede isa-konteksto, hal., ang onse, dose, trese bilang halin sa lengguwahe nga Espanyol sa kasaysayan kang kolonisasyon natun sa Espanya. Sa pagtudlo kang alpabeto, imitlang man dya, ihambal, itudlo suno sa tunog sa Ingles, bangud naabay ruman dya sa alpabeto sa Filipino.

Si Ma’am Cecilia Villodres, ga-presenta ka Big Books.

Nakita ang pagkakinahanglan sa paghanas sa pagsulat mismo kang istorya.

Duro man ang naghambal nga kulang ang mga materyales sa pagtudlo. Amo nga ginpa-ambit ang proyekto nga Cultural Icons ukon Sagisag Kultura ng Filipinas kang Filipinas Institute of Translation, Inc. nga ginpondohan kang National Commission for Culture & the Arts (NCCA). Ginalauman nga makaumpisa himo ang mga manunudlo kang mga materyales pangtudlo halin sa mga cultural icon kang banwa kag probinsya, hal., nahanungod sa Dao kag kay Tobias Fornier.

Sa kabilugan, positibo ang komento kang mga manunudlo sa pagka-epektibo kang Mother Tongue. Naobserbaran nga mas aktibo gid man ang mga bata.

Nagtapos ang programa sa pagtugro kang pira ka tips sa pagsulat kag sa pagbasa kang pira ka sinulatan sa Kinaray-a ni Gen Asenjo sa paglaum nga makatugro inspirasyon sa padayon nga pagsulat kag pagtudlo sa Kinaray-a kag sa pagpabaskog kang suporta sa Mother Tongue.

This post is password protected. You must visit the website and enter the password to continue reading.

This post is password protected. You must visit the website and enter the password to continue reading.

Pangga Gen

Umpisa kadya, kada Lunes.

Nag-abot dyang ituk nga ma-blog kang Disyembre. Siguro bangud duro nagkaratabo: nag-launch ako kang Awesomeness Project kang Mayo (istorya ko sa sunod); karwa ako maka-agto sa America; halin Single nangin In Relationship akun status sa Facebook; pira ka bagyo, baha, kag linog ang atun nalampuwasan, kag pag-uli ko sa baryo sa Dao kang Disyembre, gin-abi-abi ako kang kasal kang ingud balay kag antes matapos ang tuig, ano nga kasubu: naglubong tamun ka darwa ka kasimaryo. Nalumos sanda sa baybay. Ang isara, hinablos ko sa pakaisa. Kinse anyos pa lang.

Very humbling, grasya man ukon kalamidad.

Nagapasalamat ako sa mga magagmay nga butang; sa mga adlaw-adlaw nga hitabo. Sa kamatuoran nga makabugtaw pa pagkatapos magturog, maka-kaun, makauli sa balay halin sa gin-agtunan. Natural calamity man ukon man-made – kapin pa bangud sa balita ka isarang tuig nga matapos run ang kalibutan – labi ko nabatyagan, kag ginabatyag, ang pagkahuyang kang tanan rugya sa lupa.

Basi Tinaga lang gid man matuod ang mabilin sa katapusan kang kalibutan. Ang atun pulos depende sa kon ano ang istorya natun, ano ang mga sugid parte kanatun – amo nga ang pagkakinahanglan sa pagdakup kang mga panghuna-huna kag baratyagon antes pa malunod dya kang mga hitabo.

taga_uma@manila ang i-tag ko kon Kinaray-a. Titulo man dya kang una ko gid nga libro, koleksyon kang mga istorya nga ginbalhag kang National Commission for Culture & the Arts kang 2005 bilang bahin ka pinakauna nga New UBOD Writers Series. Titser Gen tana kon parte sa kabuhi ko bilang manunudlo kang literatura. Pwede nga sa Filipino kon kis-a, nga galagpok kag garagiit sa Kinaray-a. Seoulmate kon parte sa (akun) paghigugma (!). Amo man dya ang titulo kang bag-o ko nga libro, koleksyon kang mga istorya nga produkto 6-ka bulan nga pag-istar sa South Korea kang 2009. Mayad lawas, magguwa kadya nga tuig. Kon parte sa iba pa nga pakipagrelasyon kag mga isyu kang panahon, Lumbay ng Dila, nga titulo man kang una ko nga nobela nga daad, baklun ninyo kag basahun.

Ang inyo suporta nagadugang pabaskug sa padayon nga pagsulat kag pagpasingkalu.

Nahambal ko nga naga-digital detox ako. Buot hambalun, gina-off ko ang iPhone, halimbawa, halin 10:00 sa gabii hasta 8:00 sa aga. Kag kon may klase ako ukon miting. Kon nagasulat, gina-off ko man ang internet connection sa laptop.

Kay smart gid man bay ang iPhone. Makawiwili kag mapuslanon gid man. Ga-aralay lang tudlo ko kag bilog nga lima kag gamurudlo ang mga mata hay ginahulid ko dya. Gabatang ako nga ga-Facebook, ga-sabat ka mga email, ga-basa ka news – duro lang bangud sa mga feature kag libre kadya nga app; gin-entrahan ko man pati Angry Birds kauna.

Amo ra nga ma-blog ako. Para mas smart gid kaysa iPhone, ukon smart gid sa pag-maximize man ka teknolohiya. Para indi lang Facebook status ang masulat. Liwan, matinguha ako mag-proseso ka mga pamensarun kag baratyagon sa pagkabuhi, sa dyang kinabuhi. Sa liwan, kag padayon, ang pagpakig-istorya.

Kabay nga kaimaw ko kamo, mga migo kag miga.

Hasta sa liwan, sa Lunes.:)

Halin sa submerry.com

Ging Badz/Tsika Halin Singapore

Lantawon namun ang itsura kang Orchard hay kada tuig basta bulan ka Disyembre, ginapunihan nanda ang aragyan nga rian ka nami nga mga sulo. Kada mall nga gatindog may ana sanda nga diskarte kon pano magnami lantawon. Una namon gin-agtunan ang Orchard Central Mall. Nami gid mga dekorasyon na, garing hay temprano pa kami nag-abot amo nga wara namun makita ang kanamion kang mga sulo. Ti nag-window shopping anay kami.

Hasta nakita gid man namon ang pagsiga ka mga sulo. Nasadyahan gid ako maglantaw ka gaigpat-igpat. May krismas tree sa atubang ka Paragon, Ion, Takashimaya, 313 kag ang pinakanami sa tanan ang Orchard Central hay may mga photobooth sanda. Pwede ikaw ka pa-picture sa mga Snowbear nga ginhimo nanda dekorasyon.

Kon sa dekorasyon lang kag ralantawun, bongga gid ang Singapore. May budget gid sanda sa pagdekorar. Pero indi gihapon nanda mapierde ang Paskwa sa Pilipinas. Wara it mga puni kag mga sulo nga makabulos kang puto bumbong kag bibingka nga mabakal sa kilid ka karsada tapos ang simbang gabi.

Nakapoy man kami kang bana ko sagi lagaw kag pangdukduk sa pagpa-picture. Antes kami mag-uli, naghapit kami anay sa Coldstone Creamery para magparamig-ramig bisan pa ramig man sa sagwa. Namit abi anda ice cream mong kag gasaot pa mga serbidora nanda. Amo nga ginlingaw lang namun amun kaugalingon sa pagkaon ka ice cream. Mayad tana ra nga amo ang magturo, bukon luha.

This post is password protected. You must visit the website and enter the password to continue reading.