1) Batiles. Ginapangyubyob ko dya kauna sa anang mga sanga sa mga aragyan: paagto sa balay nanday Lola kag Auntie; patuklad sa baryo halin sa amun taramnanan kang maghatud ako kang pamahaw kang mga manug-obra; sa banglid rapit sa kawayanan panaug sa suba nga ginasag-uban kag gina-parigusan.

Gina-hamal ang batiles. Antes kadya, kanami sipal-sipalun sa palad. Daw mga holen. Daw binilog kang tsokolate nga M&M’s. Nips. Pagkatapos pudyutun, kag hamalun. Wara it pagtig-uk.

Wikipedia

May taguk ang kaimito. Ginabuka mo dya sa pagkaun, ginabuol ang lisu, ginahigup-inum anang gata/tubig. Nanam anang sulod – maputi-puti. Bisan pa kun kaisa, lila ang kolor ka anang panit.

dreamstime.com via Google

http://media-cache-ec0.pinimg.com via Google

Paduro-duro kami kang akun mga imaw, mga tubo-tubo nga bata. Fishnet ang bag ang uso kauna (kag gabalik kadya sa mga tiyangge ukon shop sa Manila nga ga-promote kang eco-friendly nga lifetsyle). Gairitum lang man ang amun mga unto kag bibig hay nakapa-ayaw-ayaw ka hamal. Pag-abot sa balay, ibutang sa yahong ukon sartin nga pinggan kag bubudan kang asin kag ipa-ambit sa bilog nga panimalay. Kun kis-a, ginalunggong sa garapon. Para sa dugang nga paitum ka mga unto kag bibig.

https://tradezoneindia.files.wordpress.com via Google

May aslum kag tam-is man ang samlague. Ginapamensar pa lang, makaralaway dun. Bukon parehas ka kamunsil, wara tana dya it duro nga siit. Masaka. Makawit man. Ginapanurukan ko ang kaugalingon sa kilid ka anang puno, may labug nga karawit nga kawayan. Indi lang dali mangawit. Kinahanglan madakup ka imong karawit (nga masami halug – gahulag-hulag) ang tangkay nga ginakapyutan kang kalong, sid-un kag palibut-libuton, amo kag butungon paidalum.

May samlague ukon tamarind jelly? Daw indi ko matandaan kun nakatiraw. Pero sigurado ako, may tamarind candy. Pero hay ang akun nabakal kag nauyunan, produkto kang Thailand.

‘Lanzones kag Sarale’ /Pearl Joy Asenjo

‘Ang mga bata kang sirigwelas’ /Pearl Joy Asenjo

Duro pa ang mga prutas kang tag-irinit. Rugyan ang paborito natun nga mangga, ang hilaw kag ang luto; ang saging nga sab-a kag rikondal; ang tikamas; ang bangkiling; ang garangan; ang santol; ang sandiya, kag ang melon. Salamat gid nga rugyan pa sanda: masaka, makawit, mayubyob, mangayo, mabakal – para pungkuan kag kan-un, masami sa atun pagbakasyon, kaimaw ang atun pinalangga nga pamilya kag mga abyan.

Wala raw aswang sa kanilang probinsya. Iyan ang sabi ng isang kaibigang manunulat. Pero sinabi rin niyang kung makakakita ng isang lumilipad, malamang na galing iyon sa kabilang bayan at nakikiraan lang sa kanilang lugar. Seryoso siya rito.

Ito ang bisa ng aswang bilang imaheng matagal nang namumugad sa ating kamalayan: kaya nitong magtakda ng mga hangganan sa mundong ating nakikita upang maitangi ang sarili (pamilya, angkan, tribo,lahi, bansa) sa iba (dayuhan, estranghero, tagalabas, kalaban). At sa ganitong paraan, hindi nga nalalayo ang aswang at ang nasyon bilang mga konseptong mapagtangi at mapaghati.

Visceral na nilalang ang aswang. Yari sa laman at dugo at kumakain din ng laman at dugo. Kung gayon, kailangang may hiwalay siyang kategorya mula sa mga multo at elemental gaya ng duwende, kapre, at tikbalang. May aswang na lumilipad. May aswang na naglalakad. May nagsasa-ibon, aso, pusa, baboy, kabayo at kung minsan pa nga, halaman. Sari-sari ang pangontra mula asin, dasal,bawang, latigo, itak, palaspas, walis na binaligtad, hanggang sa pag-awit ng mga kantang pangsimbahan. Dahil nakaugat ang mga kaalamang ito sa mas malalim na kolektibong alaala ng bayan, mahalagang makita ang kaibahan ng aswang sa mga bampira at taong-lobong ipinagpapalagay na kaniyang katulad sa kanluran. Sa kabilang banda, mahalagang matukoy din naman ang paglitaw niya sa iba’t ibang anyo at katawagan mula sa iba’t ibang bahagi ng Pilipinas. Wakwak,sigbin, boroka, balbal, atbp.

Dahil kinakatawan din ng aswang ang mga nagsasalungatang kasaysayan kung kaya’t hindi simpleng away lang ng liwanag at dilim ang puno’t dulo ng kaniyang naratibo. Iba-iba at kung minsan, nagsasalungatan ang mga pagkakaintindi sa aswang. Siya ang switik na magnanakaw ng apoy ng Bulkang Mayon ayon sa alamat mula Albay. Pero siya rin ang masungit na tagapagbantay ng apoy ng Mayon, sabi naman ng isa pang alamat mula Catanduanes. Ang bruhong lumilipad, ayon sa Vocabulario de la lengua tagala nina San Lucar at Noceda. Ang panakot na nilalang para huwag abutin ng gabi sa paglalaro sa kalye, ayon kay Landa Jocano. Instrumento siya sa pagsuheto sa mga babaing humahamon sa sistemang patriarkal, ayon kay Herminia Meñez Coben. Ang babaylang pinagsademonyo ng mga prayleng Kastila upang maging manananggal. Siya ang maybahay na maaaring magdulot ng biyaya, sakit at kamatayan sa kaniyang esposo kung kaya’t laging nasa maligalig na katayuang domestiko, ayon kay Raul Pertierra. Siya rin ang materyal sa psy-war propaganda ni Major General Lansdale sa kaniyang kampanya laban sa mga rebeldeng Huk. Siya si Maria Labo ng Capiz at Sorsogon. Siya si Kapitan Gimo ng Dueñas, Iloilo. Siya ang manananggal na sumabit sa antena ng TV sa pelikulang Shake, Rattle, and Roll IV. Ang atraksyon panturista sa Aswang Festival ng Capiz na sanhi ng iringan ng simbahan at LGU organizers. Siya ang idyomang bukambibig ng mga magsasaka sa kanilang mga protesta, ayon kay Bliss Cua Lim. Kapwa kumakatawan sa halimaw, paghahalimaw, gayon din sa mga hinalimaw. Ang aswang ang liminal. Ang wala sa lugar. Ang hindi mailugar. Gaya ng iba pang mga ligaw na identidad sa ating pambansang imahinaryo.

Nais suungin ng antolohiyang MayTiktik sa Bubong, May Sigbin sa Silong ang sanga-sangang paghimalay sa aswang, sa kaniyang paglipad at pagtawid sa iba’t ibang mga panahon at espasyo. Ito’y sa pag-asang masusumpungan din sa proseso ng muling pag-aakda sa mitikal na nilalang na ito ang mga posibleng pagkilala sa mga sariling nagpaparoo’t parito rin sa kung saan-saang sulok at tagpo ng kasaysayan.

Bukas ang antolohiya sa mga ambag na sanaysay (historikal, personal,analitikal o kumbinasyon) at maikling kuwentong nakasulat sa wikang Filipino. Hinihiling ang pagsasalin sa mga akdang nakasulat sa iba pang mga wikang bernakular. Maaring hindi aswang ang pinakapaksa ng panulat pero kailangan itong magamit bilang mahalagang sangkap sa akda. Maaaring isang lokal na mito ang maging lunsaran ng isang kuwento pero hinihikayat ding gumawa ang may-akda ng kaniyang sariling artistikong interbensyon. Maximum ng tatlumpung pahina ang inaasahang haba. Lagyan ng pagination. 12 ang laki ng font. Doble espasyo. Maglakip ng maikling bio-note. Banggitin ang uri ng genre o anyong ipinapasa. Magsama rin ng sertipikasyong orihinal ang ipinasang akda. Ipadala ang manuskrito sa aswang_arkipelago@yahoo.com o sa agnuspress@gmail.com. Setyembre 30, 2014 ang huling araw ng pagpapasa.

Pangga Gen/taga-uma@manila

Nakasakay liwan ako sa bus pa-Iloilo kadyang Enero pagbalik halin sa bakasyon kang Disyembre, kag kadyang Lunes lang kang ikarwa nga semana kang Mayo, pagbalik man halin sa bakasyon sa tag-irinit. Dao via Anini-y paagto sa Iloilo.

Rugya ang pira ka mga pagbag-o/pag-ugwad:

Sa banwa run ang Ceres! Nadura man ang bus nga taga-amun gid, taga-banwa. Wara run it Lolo/Tatay/Manong nga kilala nga drayber, kundoktor, tripulante, nga ginapadar-an kang mga nanay kang allowance kang andang estudyante sa kolehiyo sa Iloilo.

Wara nagalibot dyang bus nga Ceres sa bilog nga banwa, ukon nagatukad sa mga binukid nga baryo para maghulat sa aga samtang nagapanghusay pa ikaw kang buhok ukon nagapangalimog. Wara man nagahatud kun magabi-ihan ikaw.

Bangud may puwesto run ang bus sa banwa. May terminal diin kamo maagto kag maghulat. Man-an mo ukon mabanta kun san-o ikaw mag-agto, hay may Oras run – Iskedyul – ang biyahe pa-Iloilo: oras-oras. Wara run it paramuti ka mga mata. Kun mabayaan ikaw kang una, hulat lang hay maabot gid ang sunod. Indi mo run man kinahanglan magbugtaw kang aga-aga nga kis-a una pa sa pamalu ka mga manok. Aga, hapon, pwede run makapa-Iloilo, nga indi magdiretso ukon hapit sa San Jose.

Sa baybay dun ga-agi!Kanamun nga mga taga-Dao, dya nagakahulugan nga via Anini-y. Kanami kang karsada kadya. Sementado. Ligwa. Nami ang ralantawun, ang seascape, bangud naga-biyahe sa karsada sa tunga kang bukid kag dagat.

Halin sa banwa kang Dao, diretso sa baybayun nga mga baryo pasulod sa Anini-y. Maagyan ang Sira-an Hot Spring diin makita ang Nogas Island. Paborito ko man ang Punta Casay, diin ang pinakataas nga bukid nga amun nasakaan kauna kang bata. Sa baybay na kadya, nakaraan ako ni Auntie bangud nawili ako sa saylo-saylo sa mga bato. Ginapatihan nga mariit, basi kuno ‘mabugno’ ako kang mga kataw ukon kun ano pa nga mga tinawo kang dagat kag madura.

Namian man ako maglubas sa Brgy. Dapdap. Pirme kami rugya kadya kauna naga-pamiesta. Nagapanaw lang halin sa amun baryo sa bukid nga bahin kang Dao. Tukad-dulhog sa mga baryo hasta makatamwa rugya sa karsada. Hay may taga-amun nga nakapangasawa rugya kag maysarang. Te, pirme gid gapanghagad. Bilog nga baryo ga-agto para mamunsyon. Amo dya ang makabig nga isara sa mga outing kag adventure namun kauna.

Nami man ang view pag-abot sa mga baryo kang San Joaquin diin isut pamalay. Kita mo gid ang asul nga baybay. Hasta maagyan ang nami nga mga beach resort nga dumduman ko, kang kolehiyo kami sa UPV sa Miag-ao, naagtunan namun dya bilang eskapo. Hmm, pahurum-hurum…

Hasta makatamwa sa Tiolas, nga hasta kadya, ang lugar kang mga bandi para kanakun.

Bawal run ang manok! I’m sure, kun nakasakay kamo sa bus kauna, laban-laban nakaimaw man kamo ka mga manok, sulug kag munga. “Bawal,” hambal kang kundoktor kang magpondo kag may nagsakay nga sangka laki nga may box nga dara sulod ang mga manok.

Duro amun naagyan nga may dara nga pareho nga box. Indi gid pwede run. Mangara ang Inspektor!

Nalipay gid ako sa amo dya nga hitabo. Luwas sa balatian, man hasta kadya, ga-overloading gihapon. Dukdukanay sa purungkuan kag agwanta tindug pangyaput sa barandilya sa tunga. Hay daw tanan gadali gihapon nga makapa-Iloilo, bisan pa sunod-sunod run ang lubas kang mga sarakyan.

Mayad nga sa pareho ko nga pagsakay liwan sa dyang bus, sa front seat ako. Mahambal ko nga tawhay ang bilog nga byahe. Kapin pa kay wara man ako nag(a)dali, te okey lang bisan duro ang pondo-pondo: halos halin sa Dao paagto sa bilog nga Anini-y, pondo sa kada kanto sa pagnaug-saka kang mga pasahero. Kun may taboun ikaw sa Iloilo sa sangka takna nga oras, dapat gid mangaman ka mga sangka oras para indi ikaw ma-late.

Luwas sa mahambal nga gina-maximize ang kita para makabawi sa mahal nga gasolina, kag sa oras kag enerhiya kang mga trabahador kang bus, makabig man nga sangka pakigrelasyon sa mga pasahero kag komunidad dyang pagpondo kag pagpasakay bisan gutok. Pag-accommodate kang request para mapadayon ang mayad nga pagtamdanay, bisan liw-as sa pagsurundan kang sistema. Hay te, bisan nahambalan dun nga gutok, dukdok man gihapon mong hay nagadali.

Pero hay, kag bisan pa, namayha ako mag-request nga magpondo anay para magbakal daad kang pinutos kang samlague kag kamunsil kang maglubas kami sa karsadahun kang Miag-ao kag Guimbal.

Masakay pa liwan ako sa bus pa-Antique, pa-Iloilo. Lain man gid nga eksperyensya kumpara sa buta nga van ukon shuttle bus, ukon sa taxi, ukon sa pribado nga sarakyan.

Sa tuod lang, bisan positibo ang pagkabig ko sa pagbawal run sa pagsakay/dara kang manok, nanaug ako nga ginapanan-awan sa pensar ang mga manok nga ginabitbit kauna kang kaimaw nga mga pasahero. Wara it kasubu, pero hay daw may naukab sa akun suruksuruk, kag ginsuhutan kang hangin, nga daw nagduyog ang akun panilag sa bilog nga palibot, kag nagtikang ako nga daw kulang sa animo.

Litrato kang Tagsulat.

Nenen Geremia-Lachica/Bag-ong Bahit

Ang field research ukon paglagaw sa pagpatigayon kang pagpanalawsaw isara sa mga leksyon nga indi sarang itudlo sa sulud lang kang classroom. Kinahanglan ang pagguwa kag paglagaw, pagtukad sa bukid, pagtabok sa suba kag kon kis-a, ang pag-istar kag pag-obserbar kang pangginawi kang ginatun-an.

Tatlo kami kato ang mga taga-Antique sa klase kag nagdapun kanamun ang taga-Jaro kag taga-Silay agud makumpleto ang amun grupo. Libre kami sa pagpili kang topiko. Ang sangka grupo nagpili ka mga istorya parte sa aswang. Ang amun ginpili nga topiko amo ang mga paktakun ukon palantu kang Antique. Nagpinsar kami nga mas hapus tipunon ang paktakun tungud darwa kutub apat lang ka linya ang amun sulatun. Wara run ti kinahanglan pa ang tape recorder, tapes kag battery hay masarangan ka bolpen kag papel.

May gamay nga pondo nga gintugro ang amun propesor sa kada grupo agud may garastuhon sa paglibot kag pagkolekta kang datos. Sarang kami makabakal kang gamay nga tape recorder pero ginkasugtan namun nga taguon ang amun kwarta sa bangko. Wara kami naghinulsul sa amun pagbinagit. Ang amun kwarta gingamit sa urihi sa pagbakal ka papel, carbon paper, typewriter ribbon kag ginbayad sa clerk typist nga nagtype ka tinlu nga mga kopya kang amun madamul nga group thesis.

Kada Biyernes sa hapon, Sabado kag Domingo man lang kami makalagaw gani ginplano gid namun kon ano nga mga banwa ang amun agtonan. Ria amo ang mga kabanwahanan nga may pamilya, paryente ukon suud kami nga mga kilala. Importante nga may turogan ukon hinggaan kami kon magab-ihan, indi kami magutman kag mapahirayu kami sa peligro. Puros kami tanan mga bayi sa grupo. Mas mayad gid kon may mga paryente ukon kilala nga may sarakyan. Nagakontrata kami nga bisan sa likod lang ka pick-up truck kon makasakay kami nga libre.

Laban-laban, mayha sanda magpapungko kanamun sa likod, kapin pa hay ang sangka imaw namun nagdaug kato bilang Lin-ay ka probinsya. Nagakaradasma kon kis-a ang mga opisyales ka banwa sa pag-amoma ka na, sakup man kami.

May dara kami nga sulat halin sa amun propesor para sa Mayor ukon Baryo Kapitan kang amun agtonan nga lugar. Ang sulat pormal nga nagapakilala kanamun kag nagalisensya sa paglibot kag pagpamangkot sa mga tawo. Ang mga opisyales kang banwa ukon baryo laban nakamaan kon sin-o nga mga tawo ang mayad nga pamangkutan kag makabulig kanamun. Mayad ang pagbaton kanamun pero may rugyan nga medyo nagduro ang anda’ng pamangkot pagkabati nanda nga U.P. kami nga mga estudyante. Rebelde ang paglantaw sa mga taga-U.P. kag kato nga panahon, may mga estudyante gid man nga nagbiya kang andang pagtuon kag nagsaka sa bukid tungud sa prinsipyo. Sa sangka banwa nga nabantogan duro rebelde, nagpamirit gid ang Chief of Police nga paimawan kami ka darwa ka armado nga mga pulis sa amun paglibot. Nagdugang tapat ang amun kulba pero amun ginpasalamatan nga nag-imaw sanda kanamun kang nagapanaw run kami sa maligwin nga mga bahin kang baryo.

Artwork ka Tagsulat.

Magluwas sa flashlight, importante ang pagbalon kang bastante nga sentido kumon kag kaisug sa pag-atubang sa kon ano man nga masugata sa paglagaw. Kisra, halin kami sa San Remegio kag natabuan nga nagbaha ang suba kag nautod ang tulay. Indi kalusot ang mga sarakyan nga naulang sa magtimbang nga pangpang gani ginpakamayad ka mga tawo nga himuan ka temporaryo nga latayan ang mga pasahero agud makatabok. Kinahanglan makabalik kami sa Iloilo hay may klase pa pagsunod nga adlaw. Gani nangisug kami sa pagtabok. Nagkurudug ang amun mga batiis kag atay sa paglatay sa sangka mala-palad ka lapad nga tapi nga latayan samtang nagahagunus ang daw duag kape-laban-gatas nga suba sa idalum. Napamatud-an gid ang palantu kang latayan:

Talawit sa isara
Isug sa darwa.

Natigayon ang amun pagtipon ka mga paktakun sa bulig kang mga tawo nga nagpaambit ka andang nabatian ukon naman-an. Laban natingala kang proyekto kag topiko nga ginpahimo kanamun kang amun propesor. Pero nalipay ang mga pumuluyo nga may interesado sa pagsapak kang nga paktakun nga ginakabig nanda nga sipal-sipal lang. Malaka lang ang amun mga classroom lectures sa amo to nga klase pero ang amun natun-an sa amun paglagaw bahul nga leksyon nga wara namun mabasahan sa mga libro.

Daw angay lang nga gintablug kami kang amun propesor sa malapad kag madalum nga suba kang folklore research kag ginlauman na nga makalangoy kami patabok sa pihak nga pangpang. Ginsalum namun ang pagpangita sa library ka mga libro nga sarang namun magamit nga reference ukon surondan sa amun pagtuon kang natipon nga mga paktakun. Naglumus-lumus kami sa pagsulat kag nagkapakapa sa paglubad kang mga paktakun sa Ininglis hasta nga nakatakas gid man kami kag nakapasar sa klase.

Tungud sa akun naagyan kato nga pagpanalawsaw, nabuksan ang akun panghunahuna sa pagdayaw sa mga mal-am nga masinadyahun sa pagpaambit kang andang kinaaram. Akun man natalupangdan ang katahum kang atun Kinaray-a nga hambal kag nangin inspirasyon ko dya kang nag-umpisa ako sulat ka mga binalaybay. Salamat sa akun Ilocana nga propesor, nabatyagan ko kato pa kon daw ano ka importante ang atun namat-an nga pulong kag ang pagtipon kag pagtuon kang atun tumanduk nga mga kinaaram.

Balkonahe ng Tahanan ni Aling Meding (Hotel) kaharap ang Sampaloc Lake sa San Pablo, Laguna /Pangga Gen

Pangga Gen /Grasya sa Isang Tasa ng Tsaa

Dito ako pinatuloy ni Kate, sa Tahanan ni Aling Meding, isang hotel kaharap ang Sampaloc Lake, isa sa pitong tanyag na lawa ng San Pablo. Ang anim pa ay Palakpakin, Mohicap, Yambo, Kalibato, Bunot, at ang Pandin saan nadalaw namin noong huling bisita rin kay Kate.

Sa Dagatan Boulevard ang hotel, saan maraming nagbibisikleta, naglalakad, nagpi-picnic. Hindi ko nagawang maglakad-lakad tulad nang binalak, kagaya noong una ring punta. Nakuntento ako sa pamamahinga sa kuwarto, at sa pagsimulang pagbasa sa bagong nobela ng kaibigang manunulat na tubong San Pablo, si Egay Samar. Magkukuwento rin ako sa inyo sa sunod nitong “Si Janus Silang at ang Tiyanak ng Tabon.”

Ang Sampaloc Lake at ang Nobelang ‘Si Janus Silang at ang Tiyanak ng Tabon’ ni Edgar Samar, tubong San Pablo/Pangga Gen

Nawala ang pagod ko sa biyahe at naibsan ang init ng panahon nang bumungad sa akin ang mga bulaklak at tanim sa paligid ng hotel. Ito ang pinto na sumalubong sa akin. Areglado ang front desk. Kaagad akong nakapanhik sa kuwarto, ang Sampaguita.

Ang bungad ng hotel/Pangga Gen

Ukit sa isang baul sa Cafe Bulwagan

Sa muli, salamat, Kate.

Balik Eskwela Na

Madamu na nga bumulutho gayapayapa
Mabalik sa eskwelahan sa Lunes sang aga
Mabukas na ang klase kay Hunyo na
Malipayon nga mga bata yuhom hasta sa talinga.

Si Nanay, si Tatay, mabugtaw aga pa
Mahimus sang balon ni Toto kag Inday nila
Gapiyong ang mata, ang kamot ara na sa kusina
Matig-ang, maprito sang isda dala pamalantsa.

Ang mga kabataan sa banyo gapila
Bisan malamig basta makapaligo sang aga
Makaon sang pamahaw samtang mainit pa
Ang ginluto ni Nanay kag gatas nga gintimpla.

Sa dalanon sa Lunes tuman kasadya
Mapinalumba mga bata sa tricycle masaka
Bag nga mabug-at pas-anon sa abaga
Buta sang notebook kag mga gamit sa eskwela.

Balik eskwela na mga estudyante, maestro kag maestra
Subong palang si Ma’am kag si Sir naga-preparar na
Ilabi na sa Grade 3 sa K to 12 nga programa
Nagahara-hara matudlo sang mga nabal-an nila.

Taga-Guimbal, Iloilo kag Principal II sang Camangahan Elem. School sa amo nga banwa. Sia ang Education Program Coordinator (ART) sang DepED, Iloilo; Executive Council (ExeCon) Member 2014-2016 sang National Committee on Cultural Education (NCCED), sangka Sub-Commission on Cultural Dissemination (SCD) sang National Commission of Culture and the Arts (NCCA), kag National Trainer in Teaching Art. Isa man sia ka photographer.

“Bata kang Janlagasi, Culasi, Antique” /Rene Sibulangcal /Dagyaw sa Antique Project 2014

Nay Nenen/Panan-awan sa Adlaw

Ano ang kapait nga ginaatubang mo kadya gid nga inoras? Palihog basaha ang bersikulo sa Job 2:3-6 kag 2 Corinthians 1:3-7:

Job 2:3 ‘Then the LORD asked Satan, “Have you noticed my servant Job? He is the finest man in all the earth. He is blameless–a man of complete integrity. He fears God and stays away from evil. And he has maintained his integrity, even though you urged me to harm him without cause.’
2 Corinthians 1:3 ‘Praise be to the God and Father of our Lord Jesus Christ, the Father of compassion and the God of all comfort.’

Bahul nga bulig kanakun dyang darwa ka sinulatan sa ibabaw. Amo dya ang darwa ka pagpamatuod nga ginatugro kang Dios kanakun sa oras nga ako ginabombahan ka mga serye kang wara ginalauman nga mga indi mayad nga hitabo. Sa akun madulum nga mga inoras, dya nga prinsipyo nangin sandigan ko para makapamunung-tindug/pabaskug, sangka bagay nga makapalampuwas sa ano man nga mga sitwasyon kang kabuhi. Dya nga pagpamatuod ginakaptan ko nga daw mga alas nga baraha sa mabaskug nga balud, mabaskug nga hangin, kag daragkul nga tupa kang uran ukon yelo sa pangabuhi. Sa bulig kang Dios, paagi sa akun padayon nga pagsarig, ginalampasan ko ang adlaw-adlaw nga mga kapait.

Dugang ko ginapaambit kaninyo ang masunod nga mga berso para sa paglampuwas sa atun mga kasakit. Imawi ninyo ako:

1). Nothing touches me that has not passed through the hands of my heavenly Father. Whatever occurs, God has sovereignly surveyed and approved (Job 2:3-6). We may not know why (we may never know why), but we do know our pain is no accident to Him who guides our lives. He is, in no way, surprised by it all. Before it ever touches us, it passes through Him.
2). Everything I endure is designed to prepare me for serving others more effectively. Because my heavenly Father is committed to shaping me into the image of His Son, He knows the ultimate value of this painful experience (2 Corinthians 1:3-7).

Ang akun pangamuyo: Amay sa Langit, patawara kami kon nagapanghina kami sa pag-atubang ka mapait kag malisud sa bisan ano nga sitwasyon. Ginapangayo namun ang Imo kabaskug nga kami padayon magsarig nga amun malampasan ang tanan nga panghangkat. Sa ngaran ni Hesus nga amun Ginoo, kabay pa.

Edisyon 2014 / Cover Artwork ni Rene Sibulangcal /Konsepto ni Pangga Gen

Una ko nga libro sa Kinaray-a, produkto kang akun mga sinulatan – mga bugu nga sugidanun – kang kolehiyo sa UPV sa Miag-ao, Iloilo. Kang 2005, ginbalhag kang National Commission for Culture and the Arts (NCCA) bilang parte kang UBOD NEW AUTHORS SERIES.

Gusto ko dya liwan ipaambit. Gani ginahanda kadya anang digital nga versyon para makalab-ot indi lang sa kaumhan sa probinsya kundi sa atun man kabugtuan sa iba nga bahin kang kalibutan nga makabasa kang Kinaray-a. Bantayi ang pagguwa kadya antes matapos ang tuig, kaimaw ang pira pa ka mga sinulatan halin rugya sa Balay.

Ang cover orihinal nga watercolor drawing ni Rene Sibulangcal, taga-pihak nga baryo sa amun sa Dao. Bag-ong gradweyt sa kolehiyo kag sagad nga bata. Ginakalipay ko nga mapakilala man tana rugya paagi sa dyang proyekto.

KUON KANG KATAW / JOHN IREMIL E. TEODORO /Ginbata kag nagbahёl sa baybayёn kag taramnanan kang Maybato Norte, San Jose de Buenavista, Antique. Sangka premyado nga manunulat, awtor tana kang pulo ka mga libro kang mga binalaybay, sugidanёn, kag sanaysay sa Kinaray-a, Filipino, Hiligaynon, kag Ingles. Miyembro tana kang Executive Board kang Unyon ng mga Manunulat sa Pilipinas (UMPIL). Tana ang Bise Presidente kag Kalihim Heneral kang ORYANG: Katipunan ng mga Gurong Filipino para sa Bansang Filipino. Nagaestar tana kadya sa Syudad Pasig.
[Buol ni Frank Yu ang litrato, Syudad Iligan, Mayo 2014 ].

“Ay, sandali, John. Nandito pala sa amin ang isang upuan ninyo. Tinulungan kasi ako ng pamangkin mo na makaakyat sa pader ninyo,” kuon na kag pinasunod ako sa sagwa kang balay nanda. Naghëlat ako makadali sa andang geyt. Pagguwa na, ginduhol na kanakën ang daan nga yellow nga plastik nga purungkuan nga pira ko rën ka semana nga wara makita. Abi ko anay, nagëba lang kang gin-obra ang poso negro sa amën hardin kang nagligad nga tag-irinit kag ginbalang nanda. Napamensaran ko man gani kato nga basi nabilin kang tatlo ka panday sa sëlëd kang poso negro.

“Nakakatuwa si Juliet. Wala kasi akong susi noon at wala ang mga bata. Nakiusap ako kay Tita mo na makiraan na lang ako sa pader ninyo. Buti bukas ang pintuan namin sa kusina. Habang umaakyat ako, sabi ng pamangkin mo, ‘Tatang, ingat sa pag-akyat. Huwag kang mahulog. Mababali buto mo. Matanda ka na. Walang kang perang pang-ospital. Nang maospital si Mama, namrublema si John kung saan kukuha ng perang pambayad sa ospital,” dagdag na kuwento ni Tatang na tuwang-tuwa. Paulit-ulit niyang sinabi ‘yung tungkol sa sinabi ni Juliet na wala siyang perang pang-ospital.

Nagkadlaw man ako. Abaw, daw mabatian ko gid ang eskandalosa nga limëg ni Juliet nga ginahambalan si Tatang nga mag-andam sa pagsaka sa pader. Siguro mga 80 rën gid man ang edad ni Tatang. Niwang pero pagsik pa. Katong high school pa ako kag bag-o pa lamang nabakal nanday Nanay kag Tatay ang balay rëgya sa Pasig kag wara pa it pader sa tënga kang hardin namën nanday Tatang, may karinderya ang anang asawa. Ginapaamanan na pirme kon magbakal ako kang ispageti. Si Tatang, nagapasada kato kang andang traysikël.

Tigda maghambal si Juliet. Kang bag-o pa lang ria mag-umpisa maghambal, ginahambalan ko sanday Mimi, ang nanay na, kag si Tita kag ang yaya nga indi pag-i-baby talk. Amo ria nga daw mal-am maghambal umpisa pa kato kang tatlo ka tuig pa lamang. Kag tëngëd sa Maybato tana nag-istar asta tana magtatlo ka tuig, nagaragëmë ang anang Kinaray-a.

Kang bag-o pa lang rëgya ria nag-abot sa Pasig kag kang makita na ang bronse nga alarm clock sa akën kwarto, nangësyan ako kang pamangkuton na ako nga, “John, rëgyan ikaw karia nagabilid kang oras?” Nagharakhak gid ako nga ginkëpkëpan tana kag ginharkan. “Abaw, baby, nagabilid gid tana?”

Kang nagligad man nga Disyembre, kang nagkiritaay ang mga Pub Pipol (mga editor kag manunulat sa school publications sa University of San Agustin sa Iloilo nga ako ang adviser kauna) rëgya sa balay, nangusyan man si Ipe, staff artist kato kag sangka arkitek kadya nga rëgya rën nagaobra sa Manila may pira rën ka tuig, kang pamangkuton na si Juliet kon ano ang ginapalagyuhan kang laki nga nagadalagan sa sangka sipal sa iPad. “Bahël nga amu!” tigda nga sabat kang bata. Nagkadlaw si Ipe. “Abaw, daw nahidlaw man ba ko gulpi sa Guimbal,” hambal na. Taga-Guimbal sanday Ipe kag ang Kinaray-a sa amën sa San Jose de Buenavista harus pareho lang sa Kinaray-a kang Guimbal.

Kadya, tigda rën man si Juliet magtinagalog. Wara pa it santuig nga mag-abot tana rëgya sa Pasig, kamaan rën magtinagalog. Kang una, pang-teleserye ang Tagalog na hay imaw si Tita, parasëlëng sanda kang TV. Kato karia, kang nagatuon-tuon pa tana magtinagalog, nagsabak tana kanakën kag ginkaptan na ang akën pongyahën kag maghambal nga, “John, mahal na mahal kita.” Kisra man. Aga pa, samtang nagakaturog pa si Sunshine, ginpukaw na dya. Nagasinggitan nga, “Tita, bugtaw rën! May ihambal ako.” “Ano?” sabat ni Sunshine nga tuyo pa. “Gagah, annulled na ako!” hambal ni Juliet sa may puwertahan kang kwarto. Sa TV na liwan dya napurot. Sa liwat-liwat nga trailer kang wara’t pulos nga pelikula ni Kris Aquino.

Ang plano ni Mimi nga matatlo rën ka tuig sa Sweden kag permanent resident rën rugto, rugto rën lang maumpisa eskwela si Juliet. Ginatudluan rën lang namën magkilala kang mga letra kag mga numero rëgya sa balay. Indi namën gusto paeskwelahën bisan sa Day Care lang rëgya hay basi ma-confuse pag-abot na sa Sweden hay iba ang lenggwahe rugto. Wara namën ginatudluan mag-ininggles hay darwa rën gani ka lenggwahe ang naman-an na.

Ugaring kang dyang tag-irinit, nanotisyaran ko nga naga-ininggles rën tana. Kon magsinabad gani kag sawayën ko, nagaëgët kag singgitan na ako kang, “I hate you!” nga may American accent. Juice koh! Nagatuon tana kang Ingles sa ginasëlëng na nga cartoons sa TV. Kisra kang nagapaangga tana kanakën, ginpamangkot na ako nga, “You love me, John? You love me, John?” Hambal ko kana, “Bi, may ‘do’ sa puno. Do you love me, John? Do you love me, Mama? Do you love me, Tita?” Nakita ko gid sa itsura na ang kauhaw nga makamaan mag-ininggles. Nagapamati gid. Kag tuod gid man, kisra ginpamangkot na ako liwan, “Do you love me, John?”

Kadya, bilog nga adlaw, cartoons ginasëlëng na. Mayad lang hay kisra, gin-imawan ko tana sëlëng kang Baby Channel. May nami nga module nga nagatudlo kon paano mag-isip. Kag ginasundan dya ni Juliet. At least kampante ako sa Baby Channel hay ang andang paragwaёn daw ginasiguro gid nga mayad kang mga eksperto sa early childhood education.

Ginpamangkot ko ang kilala ko nga propesor kang linguistics sa Miriam College kon okey lang bala nga nagatuon si Juliet kang Ingles kadya dugang sa Kinaray-a na kag Tagalog. Manugpanaw rën dya sa Sweden kag matuon liwan tana rugto kang Svenska. Indi ayhan ma-confuse kag mabëdlayan ang bata? Hambal na, indi. Maman-an kuno awtomatiko kang bata kon kay sin-o na gamitën ang partikular nga lenggwahe nga naman-an na. Kag matuod kuno nga madasig magtuon kang bag-o nga lenggwahe ang mga bata.

Naobserbahan ko gid man dya. Kon kami nanday Tita, Sunshine, kag si Mimi ang ginaestorya ni Juliet, ginagamit na ang Kinaray-a. Kon si Tatang kag ang labandera namën, Tagalog. Kag sa mga imaginary friend na nga ginatawgan sa plastik na nga cellphone, Ingles. Kag siguro kon sa Sweden rën tana, ginaaningal ko ang tigda na nga pag-Svenska kon ang ginaestorya na sanday Papa Jonas, Uncle Erik, kag Grandma na.

Kuon gani kang tatay ko sa panulatan nga si Leoncio Deriada, mas manami kon mas rakë ikaw naman-an nga mga lenggwahe hay ang kada lenggwahe, bintana mo para tamdan ang kalibutan. Mas duro kaw lenggwahe, mas duro ikaw bintana. Si Juliet, ang buraan ko nga hinablës, sa pira ka adlaw, may apat rën ka bintana agёd tamwaan na sa pagdiskubre sa karaw-ay kag kaanyag kang atёn kalibutan.

[4 Hulyo 2014 Biyernes
6:55 t.a. Rosario, Pasig]

Poster halin sa Ateneo de Naga

Abstract

This presentation 1) maps the intellectual, cultural, literary, and artistic productions on the Panay-Visayan epic Hinilawod: Adventures of Humadapnon (Tarangban 1) chanted by the binukot Hugan-an to UP anthropologist F. Landa Jocano, and 2) showcases teaching strategies using Transformative Learning (TL) and Understanding by Design (UBD) in engaging with 21st-century students on the tradition and convention of the epic, the archetypes of male and female characters, and worldviews that can help provide insight in the art of human living both in the past and in the present as it pays attention to our universal literary influences and shared imagination.

KUON KANG KATAW / JOHN IREMIL E. TEODORO /Ginbata kag nagbahёl sa baybayёn kag taramnanan kang Maybato Norte, San Jose de Buenavista, Antique. Sangka premyado nga manunulat, awtor tana kang pulo ka mga libro kang mga binalaybay, sugidanёn, kag sanaysay sa Kinaray-a, Filipino, Hiligaynon, kag Ingles. Miyembro tana kang Executive Board kang Unyon ng mga Manunulat sa Pilipinas (UMPIL). Tana ang Bise Presidente kag Kalihim Heneral kang ORYANG: Katipunan ng mga Gurong Filipino para sa Bansang Filipino. Nagaestar tana kadya sa Syudad Pasig.
[Buol ni Frank Yu ang litrato, Syudad Iligan, Mayo 2014 ].

Bilang pinakagurang kanamën apat nga magburugtu, ang sara sa mga pribilehiyo ko bilang “kuya” kang pamilya amo ang magtugro kang ngaran sa akën mga hinablës. Darwa pa man lang ang hinablës ko. Si Gabie nga bata ni Gary nga sunod kanakën kag si Juliet nga bata ni Mimi nga nagasunod kay Gary.

Sentenaryo kang atën pungsod kang ginbusong si Gabie. Kang maman-an namën nga bayi tana, ginhambalan ko dayon sanda nga dapat Gabriela ang ngaran na—halin sa ngaran ni Gabriela Silang, ang babayeng henerala kang Ilokandia nga nakigbatu sa mga Katsila. Siguro kadya, ang mga parehas ko lang nga mamalaybay ang nanamian kang ngaran nga Gabriela. Siguro daw pangmal-am dya sa pamatin-an kang iba. Kag I’m sure pati kanday Gary. Pero para indi ako ma-offend, Gabrielle ang ngaran nga gintugro nanda kay Gabie nga okey rën man kanakën. Kon istudyuhan ang etimolohiya kadya, mabalik man dya gihapon kay Gabriela Silang.

Kang ginabusong ni Mimi si Juliet, ginhambalan ko dayon tana nga kon laki dya dapat ang ngaran Jose Cirilo. Jose halin kay Jose Rizal kag Cirilo halin kay Cirilo Bautista, maestro ko sa pagsulat kang binalaybay nga kadya National Artist for Literature rën.

“Ti paano bay kon bayi?” pamangkot ni Mimi. “Bahala ‘kaw rën, e,” hay wara ako it madëmdëman nga iban nga ngaran. Indi man ako gusto kang Magdalena halin sa ginapakadiwata ko nga manunulat nga si Magdalena G. Jalandoni hay sikat kabay ang kanta ni Freddie Aguilar nga “Magdalena” parte sa sangka alpot sa Ermita. Basi sunlugon lang tana kon Magdalena ngaran na.

“Ti kon Juliet abi, Kuy?” pamangkot liwan ni Mimi. “Okey man. Kon Julieta abi?” sabat nga pamangkot ko. “Maan, pangmal-am! Nami rën lang ria ang Juliet,” dasig nga sabat ni Mimi. Wara rën ako naghambal pa. Ginpamatian ko sa akën pamensarën ang ngaran nga, Juliet E. Teodoro. Nami. Kag siyempre, gusto ko ang drama ni William Shakespeare nga Romeo and Juliet.

Kadya nga adlaw ang kaadlawan ni Juliet—Hulyo 9. Ginbata tana kang 2009 kag kadya nga aga, lima rën tana ka tuig. Kag pareho sanda birthday ni Papa, si Cirilo F. Bautista. Kadya nga adlaw, 73 rën tana. Kon naglaki si Juliet, swak nga swak gid daad ang ngaran na nga Jose Cirilo.

Pero nami man ang ngaran ni Juliet. Kag pareho ni Juliet Capulet, gwapa nga bata si Juliet. Ang mga tawo nga makakita kana, makyutan gid kana. Wara tana it hëya-hëya si Juliet. Tëngëd buraan, tanan ginaestorya na. Kag pareho ni Mommy na, nanamian gid tana magwakal.

Juliet Irene Gem E. Teodoro ang nangin bilog na nga ngaran. Ang Irene, halin sa ngaran ni Lolo na. Wara man gid ako it objection pero ang gusto ko daad, Juliet lang gid ang ngaran na hay mas nami ang simple. Dali pa sulatën. Lagbëg abi ang amën mga ngaran. Ako, John Iremil. Si Mimi, Marie Irmi. Si Sunshine ang pinakabongga, Ma. Esperanza Matea Sunshine nga kadya nga nagaartista rën tana, Sunshine Teodoro man lang ang nagaguwa sa iskrin kang tibi kag sintas kang pelikula. Mayad tana si Gary hay Graciano lang, “the second” tana ni Lolo Garâ.

Nagtaas gid ang kiray ko kang may bukî nga pahilabtera nga nagdugang kang Gem. The height kang kabaduyan! Hëëd, si Juliet gid man ang pinaka-gem namën kadya. Pero sa binalaybay, may ginatawag nga redundant ukon sobra rën, indi rën kinahanglan hay stressing the obvious rën. Siyempre indi dya maintiyendihan kang bukî hay bukî gani. Si Juliet sa Romeo and Juliet, kapira ka beses nga ginapaanggid sa sangka marahalën nga bato, sa sangka gem, ni Shakespeare. Kon Juliet, gem rën ria. Sakto rën.

Wara abi ako sa Antique kang ginasumite nanda ang birth certificate ni Juliet. Na-edit ko daad. Nevertheless, hambal gani ni Juliet Capulet, “What’s in a name, a rose by any other word would smell as sweet! So Romeo would if he were not Romeo called.” Wara ko gid ginagamit ang Gem para kay Juliet. Kis-a gani nagalipat ako nga may darwa pa gali tana ka ngaran.

Kadya nga adlaw, nag-leave gid ako sa akën obra hay ako ang maraha sa simple nga birthday party ni Juliet rëgya sa balay. Maraha ako kang ispageti, kang adobo ko nga baboy, kag barbikyu. Kang Lunes, nag-order ako kang keyk. Ang gusto daad ni Juliet, keyk nga may kastilyo pareho kang kastilyo nanday Princess Sophia nga pirme na ginasëlëng sa tibi. Pero ang Goldilocks kag ang Red Ribbon sa Ever Gostesco Ortigas (ang pinakapaborito ko nga mall hay rapit sa balay) wara kadya nagahimu. Kang mag-agto ako sa cake shop sa Lucky Gold dyan sa sagwa kang amën subdibisyon, wara sanda it kastilyo. Nagpili rën lang ako kang pangdekorar kag estatwa ni Tinker Bell nga nagapungko sa pula-pula nga gumamela ang napilian ko. Ginhambalan ko ang manughimu kang keyk nga duruhon na ang mga bulak para daw mangin hardin ang keyk.

Kang ginhambal ko kay Juliet nga wara it nagahimu kang keyk nga may kastilyo, nagkusmud tana gamay. Pero kang gin-estorya ko kana si Tinker Bell kag ang mga bulak, matam-is tana nga nagyëhëm kag nakita ko gid ang pag-inggat kang anang mga mata. Excited rën kuno tana nga kaënën ang mga bulak.
Kis-a kon magraha gani ako kang pochero nga baboy nga paborito ni Juliet (basta may sabaw, paborito na), ginahambalan na ko nga, “John, indi ‘kaw rën lang ay magmaestro sa Miriam. Rugya rën lang ‘kaw sa balay. Ma-chéf rën lang ‘kaw. Daw chéf kaw magraha. Namit!” Ti, paano ako makaindi sa pagpreparar sa anang birthday kadya nga adlaw?

Ti kundi chéf ang drama ko kadya nga adlaw. Paano bay ako makaindi kay Princess Juliet? Nanamian gid ako magraha para sa akën mga pinalangga.

Para man tana kay Papa, may birthday cum victory party kami nga literary children na (mga taga-La Salle kag UST) sa anang balay sa Sta. Mesa Heights sa maabot nga Sabado. Maraha ako kang adobo nga dar-ën ko rugto.

Ang ngaran nga Jose Cirilo, mahëlat dya sa sangka hinablës ko nga laki nga maabot gid sa pira ka adlaw nga pareho ni Juliet, manamitan man sa akën mga pangrahaën.

[9 Hulyo 2014 Miyerkoles
8:31 t.a. Rosario, Pasig]

Mayon Volcano from Cagsawa Ruins, Albay

And for the first time beyond Cagsawa, from what may be considered as vantage points, via my 2-year-old iPhone4S:

From the balcony of my Calachuchi Room at Balay de la Rama, a boutique bed&breakfast at barangay Banyag in Daraga. I arrived here with the rain last Sunday afternoon from Naga City, after what was described as a meaningful engagement and lovely presentation on a Saturday afternoon at the Ateneo de Naga (and the Naga City that I come to know deserves its own post sometime soon).

Mayon Volcano from Balay de la Rama, Brgy. Banyag, Daraga, Albay

From The Oriental Hotel in Legazpi. It is uphill and you have this view of the city and the volcano, or the volcano dwarfing the whole of Albay.

Mayon Volcano from the Oriental Hotel in Legazpi, Albay

And what’s with the view?

Perspective.

By the Cagsawa Ruins Park, with only the belfry remaining of what was once a seat of Spanish power and beauty, one is reminded of history: this volcano’s worst eruption on February 01, 1814. Mayon derived its name from “magayon” which means beautiful. She appeared pale to me in the morning light that Monday that I framed my shot with the orange hibiscus.

By the balcony outside my room at the 2nd floor of Balay de la Rama, a sight of her sideview has to pass through calachuci, malunggay, and langka trees. I had to lean by the railings of the balcony for a shot, and even then, only a sideview, and the peak disappearing in the clouds. For this, I was able to pay attention to the ordinary sights surrounding Mayon and Balay de la Rama: the fields and the farmers in the distance, the unfinished 2nd floor of a house beyond the wall of this bed&breakfast where some children play, the garden, the flowers in it and the cat.

A panoramic view from Oriental Hotel framed by flagpoles bannering the country reminded me that this is the “world’s most near perfect cone” that we learned in elementary textbook and quizzed at in History class. This is why I’ve heard that Albay is the most beautiful place in the whole of Bicol. This is the ‘magayon’ (beautiful), the ‘maray’ (good, nice), the ‘maogma’ (happy) in Bicol (the region/place), in Bikol (the language), in Bikol/non (the people).

Dios mabalos!

KUON KANG KATAW / JOHN IREMIL E. TEODORO /Ginbata kag nagbahёl sa baybayёn kag taramnanan kang Maybato Norte, San Jose de Buenavista, Antique. Sangka premyado nga manunulat, awtor tana kang pulo ka mga libro kang mga binalaybay, sugidanёn, kag sanaysay sa Kinaray-a, Filipino, Hiligaynon, kag Ingles. Miyembro tana kang Executive Board kang Unyon ng mga Manunulat sa Pilipinas (UMPIL). Tana ang Bise Presidente kag Kalihim Heneral kang ORYANG: Katipunan ng mga Gurong Filipino para sa Bansang Filipino. Nagaestar tana kadya sa Syudad Pasig.
[Buol ni Frank Yu ang litrato, Syudad Iligan, Mayo 2014 ].

Ang imong kaanyag ang hayahay kang Bali.
Ukon siguro anghel ikaw nga makita
sa mga bato nga tarangkahan
kang mga balay rёgya sa Ubud.
Ugaring Hinduismo ang relihiyon kang mga tawo rёgya,
wara sanda nagapati sa mga anghel
nga may pakpak nga puti.
Siguro rёgyan ikaw sa tarangkahan agёd indi mahadlёkan
ang pareho ko nga mortal sa mga nagabangirit
kag nagaburuslo ang mga mata nga estawa?
Kunsabagay, rёgya, parehas man sa akёn ginhalinan,
sari-sari ang dёag kang imong saya–
may puti, may pula, may lila,
may kanaryo, may narangha.
Bёkёt katingalahan nga ginpangaranan ikaw
nga bulak nga papel hay ang palda nga nagapalibot
sa puti mo nga bёkad
mahimu masulatan kang mga marёgbё
nga binalaybay kang kabuhi.
Ginakanta kang imong mga siit ang kasakit.
Ginakanta kang imong mga dahon ang paglaёm.
Ginakanta kang imong mga bulak ang harakhak.
Abyan ko, dali rёgya.
Pagtubo ikaw sa akёn kasingkasing
agёd sa pag- abot kang kasёbё kag kalipay
may madёagёn ako nga mga pinanid
nga sulatan kang akёn mga sigudanёn.

-JOHN IREMIL E. TEODORO
[8 Oktubre 2012 Lunes
10:05 t.a. Ubud, Bali]

Kuha mula sa http://petatheater.com/shows/rak-of-aegis-rerun/

Pangga Gen /Tsika-Rebyu

At ano nga ba ang maaasahan mong kuwento mula sa mga kanta ng Aegis? I-isipin mong corny, baduy: Pinoy na Pinoy. At epektibo itong pinaglaruan at ginamit ng buong creative at production team na walang sentimentalismo at romantisismo sa kahirapan at pag-ibig (na-imagine ko silang having fun sa conceptualization hanggang sa actual na pagtatanghal, lalo na ngayon na box office hit ito – hanggang August 31 pa).

Pun ang pamagat mula sa Brodway hit na ‘Rock of Ages’ (na ginawan rin ng pelikula; di ko na pinanood). Isang parody ang produksyon (credit kina PETA Artistic Director Maribel Legarda at Palanca Award-winning playwright na si Liza Magtoto), na naging komentaryo sa magkakasalungat na pag-iisip at pag-uugali natin tungkol sa kalamidad, partikular sa baha, at sa kung papaano tayo lulusong at tatawid mula dito bilang indibidwal, at bilang isang komunidad at bansa. Sa huli, naging isang advocacy rin ito ng creative at social entrepreneurship, what with its curtain call in the form of a fashion show featuring the costume design ni Carlo Pagunaling, shoe design ni Maco Custodio, at accessory design ni Joan Pamintuan (sayang nga lang wala silang display at binebenta sa lobby – surely I would have been tempted to buy; napabili kasi ako ng Lolita XX Shirt).

Ah, progressive (very PETA) and hip. Way to go!

Pinaka-winner, s’yempre, ang boses at acting (arrangement & direction ni Myke Salomon), at sayaw (choreography ni Gio Gahol) ng buong cast. Ang gagaling nila!

Astig din ang set design ni Mio Infante at ang lighting ni Jonjon Villareal. Imaginative at seamless ang appropriation at execution ng dream sequence: ang pagsulputan ng mga sunflower, ang pag-blow ng bubbles, ang pag-spark at dim ng mga ilaw sa mga romantiko at nakaka-aliw na eksena sa pagitan ng mga tauhan. Malaking bagay din na intimate ang set-up ng theater house, gayunman, sa isang Brechtian na atmosphere. Kaya paglabas mo, hindi nguyngoy at wasak na puso ang dala-dala, kundi affirmation sa galing ng talentong Pinoy, sa pagpiling lutasin – sama-sama – ang sanhi ng problema kaysa umasa sa external aid at sa temporary relief, at higit sa lahat, sa pag-ibig na hindi nang-iiwan :).

Wala akong LSS pero high-na high akong umuwi. At ganito ang gusto ko kapag nanonood ng palabas.

CALL FOR PAPERS on the 24th CWVS CONFERENCE ON WEST VISAYAN HISTORY & CULTURE
Theme: “Maritime Heritage of Western Visayas, Philippines”

The conference aims to gather and encourage scholars to present and discuss papers based on new researches and perspectives in the study of maritime history.

Sub-themes:
- Maritime Tradition, History, Art and Literature
- Seafaring, Trade and Society
- Maritime Governance
- Gender and Kinship Relations
- Fisher Well Being, Vulnerabilities and Resilience

Important Dates to Remember:
August 15, 2014 – Deadline of submission of abstracts
September 15, 2014 – Deadline of submission of full papers

Registration Fees:
1,000.00 – Professionals
600.00 – Students

Guidelines:
Abstracts must indicate the following:
- Title of paper, name(s) of author (s), institutional affiliation and email address.
-Texts must not be more than 500 words and should contain objectives, methodology, results and conclusions
-Use only Arial or Helvetica typefaces, size 11, observe single spacing

Pls. email abstracts to upvcwvs@gmail.com addressed to Prof. Jorge Ebay, Director, CWVS. For more info and details pls. call (033) 338-18-94.

Si Sage, ang pispis, kag ang akun isara ka kuti.

Nay Nenen/Panan-awan sa Adlaw

Aga pa ako ginbugtaw ni Matthew. Ginpukaw na ako nga gahibi. Kuon na, “Patay si Sage.”

Nagbangon man ako kag dali-dali mag-agto sa andang kuwarto sa diin akun nakita nga gahandusay si Sage sa kama. Nahangyos ako hay nabatian ko pa gani ang pagkanta na kag huni aga pa. Ginkaptan ko si Sage kag gindara sa sala kag akun gin-CPR kay mainit pa ang lawas na, nagaturuk pa kanakun anang mga mata.

Pero wara run gid nagginhawa pa si Sage. Paalam run lang, Sage, ang Canure nga pispis. Naghiribihun sanday Matthew kag Chelsea bata, indi mag[ati nga patay run ang andang pet nga pispis. Gindara ko dya kay Louie, ang sara ko pa nga bata nga nagakaturog pa sa kama kag ginpakita nga patay run si Sage. Hipos na dya ginturuk kag magbalik magturog. Pagguwa ko sa kuwarto ni Louie, pabalik sa sala kag sa kusina, ang darwa nagakupkopanay nga gahiribihun gihapon. Daw naduraan ka bata.

Akun lamang nahambal nga gapasalamat ako nga akun man gid nakita kag nasipal ang pispis nga dara nanda halin pa sa California kag mabilin ang lawas sa Maine nga ilubong sa akun nga garden. Masakit pensarun si Sage wara run kag hidlawun ko man gid ang dya nga pispis. Indi run mabatian ang paghuni na kag indi ko makaptan kag ilabi na gid ang pag-kiss kag kagat na sa tatlo ka kuti nga sanday Lex, Bob kag Egypt.

Ang rulubngan ni Sage sa akun hardin.

Nagatururu akun luha nga akun lamang ginakanta ang kasubu kag magpanihol para magparapit magsabat ang mga pispis sa palibot nga gabantay kanakun. Indi ako makapanihol todo hay nagahiribihun man gani ako. Masubo gid abi batyagun. Nagparapit man gani ako sa estatwa ni Jesus kag maghambal kana nga gapasalamat man gid ako sa diin akun man naatipan ang little creature nga si Sage.

Wara kapamahaw igma kag yapon ang akun agut kag amiga na kay indi makakaun sa ginhanda ko nga pagkaun. Nagraha ako kang garlic bread, porkchops kag fried salmon, stir fry Peapods kag Chinese cabbage. Nasubuan gid sanda nga indi makakaun. Pero ginpirit ko man sa urihi kag si Chelsea lamang ang nagkaun samtang si agut ko sa kama nagakaturog. Nakakaun man gid ako gamay lang kag naisipan ko mag-umpisa sulat kadya nga istorya. Samtang nagasulat ang akun mga mata nagaturamos man sa pagluha. Naisip ko amo dya ang tawag nga kabuhi. Masubo gid ang maduraan ka pinalangga. Sage, paalam na.

Sa diin si Sage, ang pispis nga taga-California, magapabilin sa akun hardin sa Maine.

KUON KANG KATAW / JOHN IREMIL E. TEODORO /Ginbata kag nagbahёl sa baybayёn kag taramnanan kang Maybato Norte, San Jose de Buenavista, Antique. Sangka premyado nga manunulat, awtor tana kang pulo ka mga libro kang mga binalaybay, sugidanёn, kag sanaysay sa Kinaray-a, Filipino, Hiligaynon, kag Ingles. Miyembro tana kang Executive Board kang Unyon ng mga Manunulat sa Pilipinas (UMPIL). Tana ang Bise Presidente kag Kalihim Heneral kang ORYANG: Katipunan ng mga Gurong Filipino para sa Bansang Filipino. Nagaestar tana kadya sa Syudad Pasig.
[Buol ni Frank Yu ang litrato, Syudad Iligan, Mayo 2014 ].

Nagguwa ako kaina para magbakal kang battery. Kang magpabakal abi ako kay Sunshine kagabii kang panakët para sa pochero nga rahaën ko kadya para sa igma, nalipat ako magpabakal kana kang baterya para sa transistor radio. Wara it battery dyan sa tiyangge sa cluster namën. Kang nagtabok ako sa pihak nga tiyangge, wara man. Nagpanaw ako paagto sa bërëgasan sa geyt kang sabdibisyon namën, wara man sanda it battery. Rakë ang nagabakal kananda kang bëgas. Ako, kang sarang adlaw pa nagbakal kang anëm ka kilo nga bëgas kang mabalitaan ko sa TV nga may manug-abot nga bagyo. Nag-grocery man gani ako dayon. Ang battery ang wara ko nadëmdëman.

Tatlo pa ka tiyangge ang ginpamangkutan ko antis ako nakabakal kang darwa ka dragkël nga baterya. Sëlëg rën ang ilig kang lampas-buol nga tubig sa karsada pagguwa sa Ortigas Extension. Wara it may nagabiyahe nga traysikël kag pirang nahët lang ang mga tawo nga pareho ko nga nagapanaw sa sagwa kag basâ kang uran. Kinahanglan ko gid abi magbakal kang baterya. Daw mabuang ako kon mag-amo kadya kag wara ako it mabalitaan. Kinahanglan ko gid ang radyo.
Kang magbugtaw ako kaina it ala-singko, may kuryente pa. Nakasëlëng pa gani ako kang Unang Hirit. Hambal ni Mang Tani, sa Cavite maagi ang bagyo pero tëngëd hay lapad kadya ang sakëp na, 250 kilometro ang radius, maagyan man gihapon ang Metro Manila. Mga ala-sais asta alas-otso kuno ang pag-agi ni Bagyo Glenda sa Metro Manila.

Mga alas-otso, bugtaw rën sanday Tita kag Juliet kang sëdlën ko sa andang kwarto. Nag-imaw ako pungku sa andang kama kag ginbuksan namën ang bintana kag ginsëlëng ang pagwaswas kang bagyo sa sagwa. Kuon ni Tita, mayad lang hay ginpatapas namën ang santol sa amën hardin kang nagligad nga tag-irinit. Kon wara, basi natumba rën dya kag naumid pa ang pader. Nagarapta rën sa amen hardin ang mga nagkarapuksi nga dahon kang indian mango nanday Tatang sa pihak-balay. Hinamras rën man kang hangin ang amën balunggay.

Nagareport kadya ang Pag-asa sa radyo. Naghina rën kuno si Glenda. Mga 130 kph rën lang dya kag rugto rën ayon sa Bataan. Mga 180 dya kaina. Kar-on sa hapon kuno sa West Philippine Sea rën dya. Daw wara rën gid man ang hangin rëgya sa Pasig kag daw tarithi rën lang ang uran. Pero Orange Warning man gihapon ang uran rëgya sa Metro Manila. May paraabuton pa nga baskëg nga uran.

Samtang nagawaswas kaina ang bagyo, gin-agtunan ako rëgya ni Juliet sa kwarto ko. Nagpasabak tana kanakën. Ginapamangkot ko tana kon nahadlëkan tana sa bagyo. Sabat na, hëëd. Wanhaw haw? pamangkot ko. “Ti hay basi magëba balay ta kag sa tent rën lang ta maistar.” Naghëgët këpkëp na kanakën. “Naga ta karia. Pag-ën balay ta nga dya. Balay bay dya ni Nanay Bebe, bi? Indi dya magëba, a.”

Samtang nagaestoryahanay kami, nadëmdëman ko ang bata nga bayi nga parehas lang ka bahël kay Juliet nga nagapangsaka kang mga dyip sa Cubao agëd magpakilimos. May sobre dya nga ginapamëtang sa sabak kang mga pasahero. Wara ako nagasapak sa mga amo kadya. Dapat ginapanipon sanda kang DSWD kag ginabuligan.

Pero medyo na-bother ako sa bata nga to hay daw si Juliet. Paglumpat na halin sa dyip pabalik sa karsada, daw si Juliet kapagsik. Mahilig si Juliet maglumpat-lumpat kag magturutumbo. May mga imaw dya nga mga bata man nga nagapurungku sa kilid-karsada. Ang bata nga dya ang nadumduman ko kang nagasabak kaina si Juliet kanakën.

Diin bay to nanagu ang mga bata nga to kaina kang nagawaswas ang bagyo? Halin pa kagabii, nagauran rën. May pagkaën ayhan sanda? Kon ako lang maminsar, bëdlay rën gani ang pangabuhi nanda sa binit-karsada nga wara nagauran, ano pa ayhan kon nagabagyo pa? Daad gin-obra kang DSWD ang responsabilidad nanda?

Very protective kami tanan kay Juliet. May sip-on ukon may hilanat lang ria gamay, nagapanik rën ako. Wara ko gani ria ginapasipal sa sagwa hay sa panëlëng ko delikado. Kon masarangan kang iskedyul ko, ginaraha ko gid ang gusto na nga dapli. Indi ko gid pagtugutan nga mag-uli tana sa kalye kag magpakilimos para makakaën pareho kang bata nga to sa Cubao.

Mayad lang hay rëgya kami para kay Juliet. Paano abi bay ang mga bata nga wara it ginikanan nga maatipan kananda? Sa binit-karsada rën lang gid mangabuhi? Amo daad dya ang papel kang gobyerno. Daad wara it mga bata nga matakwas sa mga dyip para mangayu-ngayu, mabatang sa yab-ukon nga simento, kag mang-ukay kang basurahan agëd makakaën. Amo daad dya ang siguraduhon kang mga tawo sa gobyerno ilabi rën gid kang mga politiko.

Tatlo ka senador ang napriso kadya tëngëd may mga baskëg nga ebidensiya nga ang kwarta para sa mga pobre ginapanakaw nanda. Kang sarang-adlaw lang, ginaaway kang presidente ang Korte Suprema hay indi tana magsugot nga iligal ang Disbursement Acceleration Program hay siguro sa paneling kang mga Hustisya pwede dya abusuhon kag takawon kang mga taga-Malakanyang.

Samtang nagatinakaway kag nagaakusahay ang mga politiko kag opisyal kang gobyerno, may mga bata nga nagamantinir kaën kang yab-ok kag asu sa binit-karsada. Samtang nagamanggaranën ang mga politiko, rakë ang nagakaramatay sa gëtëm kag balatian.

Ang kasakën sa manggad kang mga politiko ang matuod-tuod nga mabaskëg nga bagyo nga adlaw-adlaw nagawaswas sa atën pungsod. Amo dya ang sahi kang bagyo nga pwede natën dagyawan nga batuan.

[16 Hulyo 2014 Miyerkoles
10:37 t.g. Rosario, Pasig]

Pangga Gen/taga-uma@manila

Trapik.

Kag nakita ko ang Bulkan Mayon, perpekto sa anang korte, daw nagatungtong lang sa ibabaw kang public market; daw naga-atubang lang kanakun kag kun itan-ay ko ang akun butkun, madawu na para sa amun pagkamustahanay.

Naglingling gid man ako sa bintana kang dyip. Amo kag sanag kang magic wand ka sangka diwata ang nagsaltik sa akun pensar:

Ako si Daragang Magayon nga imo gin-agto rugya. Sa akun tiilan, nagapananum sanda ka andang makaun. Kun sobra, mabaligya para sa iba pa nga garastusan. Natingala ikaw nga makita mo ako bisan sa diin ikaw mag-agto rugya sa Albay? Bukon lang rugto sa terrace mo sa Kalachuchi Room kang Balay de la Rama nga imo ginadayunan? Bukon lang halin sa mga kuwarto kag bintana nga salamin kang mga marahalun nga hotel sa Legazpi City? Bukon lang sa bantog nga Cagsawa Ruins nga ginadumog kang mga turista, parehas mo nga maagto man rugto sa rum-an? Nalipat ikaw nga bilang diyosa, duro ang akun mga mata, bangud ako man si Oryol, ang bida nga babayi sa epiko kang Bikol nga Ibalong? Kag ako man ang Ina kang Peñafrancia nga nagabantay sa akun mga sinakpan – mga deboto – amo nga wara ikaw it hadluk sa paglagaw rugya bisan ikaw lang isara?

Nag-utuy-utuy kadlaw ang akun kalag. Nasamitan ko sa akun mga bibig ang bilin nga sabor kang sangka order ko nga ice cream sa tatlo ka sabor: pili, tinutong, kag sili. Amo dya akun ginsakay sa dyip halin sa akun ginadayunan: ang 1st Colonial Grill nga nabasa ko sa tourism brochure nga nabuol ko sa front desk kang Balay de la Rama.

Sili, Pili, Tinutong-Flavored Ice Cream sa 1st Colonial Grill

Sirum run pero indi pa ako magbalik sa ginadayunan. Madiretso ako sa Balay Cena Una. Sangka ancestral house dya nga ginhimo nga restaurant kag nagapatiraw kang mga kilala kag tradisyonal nga raha kang Bicol parehas kang pinangat, laing, tilmok. Bestseller man nanda ang beef pepper steak kag pork medallion. Nagaralaway ako mamensar, ilabi na bangud buhay gawa ang pondo kang dyip sa public market kag daw sa nagakanang-kanang ang mga tumpok kang prutas. Ay, ang kahang kang katumbal! Mahilig takun rugya kadya, kaysa sa tam-is kang kalamay, nga ginalikawan ko kadyang mga adlaw, sa akun dedikasyon sa healthy living.

Daw nagalutaw ako sa lupa kang magsulod sa ganhaan kang Balay Cena Una. Grabe ang kuba-kuba kang akun dughan; daw gina-ituk sa kalipay. Amo ako kadya kun naga-atubang sa kaanyag. Bisan pa, nasorpresa man ako sa akun excitement hay duro ruman akun nakita nga ancestral house: sa Silay, Talisay, kag Bacolod; sa Molo kag Jaro sa Iloilo; sa Vigan; sa Laoag; sa Intramuros, kag sa iba pa nga mga syudad sa atun pungsod. Siguro bangud wara ko dya ginalauman: wara ako nag-riserts, wara man namangkot sa akun mga abyan sa Naga diin ako naghalin antes rugya. Basta ginsundan ko lang ang pamatyag nga madiretso sa Albay kaysa magbalik lagi sa Manila. Amo gali dya, may nagahulat kanakun nga amo kadya nga grasya.

iPhone4S / Pangga Gen

Nag-status update ako sa Facebook nga kanami pa lang kang lugar, nabusog run ako. Gani indi ko gusto mag-uyang kang pagkaun kag kwarta; dapat maubos ko gid ang akun order (gamay man-an ako magkaun). Ginpili ko ang Refreshing Wild Fern Salad kag Tinutungang Kape ukon Rice Coffee.

Nayugit ruman ako. Pero sa dyang tion, may sam-id kang pait sa panumduman. Nabatyagan ko gid ang kurit na sa dughan kang mainum ko ang tinutungang kape ukon rice coffee nga wara gali it iba kundi ang atun sarà-sarà!

Sin-o ang wara nakainum kadya kang bata? Ilabi na kun taga-baryo? Imahen dya kang kaimulon para kanakun, ‘tung mga adlaw sa dekada 80-90 sa tiempo kang tag-ururan kag grabe ang lamutak kang lao sa mga taramnan kag aragyan. Sarà-sarà sa aga antes mag-eskwela bangud wara it barakal kang kape. Kag bisan pa may kape, para lang dya sa mga mal-am! Kadu kuno sa bata. Sarà-sarà bilang dapli sa mainit nga kan-un. Ano na lang linugaw sa sartin man! Pakaisa na kadya ang hinanggup: tubig nga ginatughong sa pinggan nga may mainit nga kan-un. Huod sabaw, hay wara it tuod nga sabaw kang tinola nga manok ukon isda. Kag para may sabor, bubudan mo e kang asin.

Kaimulon. Amo dya ang kamatuoran nga nagatabid kang tinae kang Antique kag Albay, kang Panay kag Bicol, kag sa iba pa nga mga rehiyun sa pungsod. Aragyan kang bagyo ang Bicol, ilabi na ang Albay. Nasalbar kami sa Sur sa Antique kang bagyo Yolanda ka isarang tuig nga nangguba sa Norte pero hay ang kakaging kang lupa, ang bangag, labi man nga nagapapuraut sa mga mangunguma. Parehas kang duro nga mga Bikolano, ang pagpa-amulya natun sa Manila kag sa mga syudad sa nagkalain-lain nga rehiyun kang kalibutan.

Tinutungang Kape (Rice Coffee) ukon Sara-sara /iPhone4S /Pangga Gen

Naka-angkun lang ako kang ikasarang para makapili kang makaun kadya. Kag kon sa diin nga lugar. Pero imol gihapon ako. Imol gihapon kami. Kita, ang atun mga probinsya, ang bilog nga pungsod. Ilabi na bangud ang pinangat, ang laing, ang tinutungang kape, labi man nga nagamahal sa anda run pagkaiwat. Parehas ka atun mga bugas.

Wara it sarà-sarà nga mainum ko pag-uli kadya sa balay sa Antique. Sigurado ako, bisan libuton ko pa ang bilog nga baryo. Mabayad run ako sa mahimo kadya kun mag-insister ako nga mag-inum liwan. Indi gani, mag-agto sa sangka marahalun nga restawran para i-order dya. Kag wara gani ako it may mapensar nga sangka restawran ukon coffee shop, sa Iloilo man ukon sa Manila. Kinahanglan ko magbalik rugya sa Balay Cena Una.

Hay maan lang, ang sinauna! Daw sa mabatian ko man ang kadlaw ni Daragang Magayon. Gusto ko patihan nga naham-ut man tana, sangka simpatiya kanakun, hay bisan gani ang anang kaanyag kag kataas, indi makapugung sa anang mga sinakpan sa pagbiya sa anang lupa.

KUON KANG KATAW / JOHN IREMIL E. TEODORO /Ginbata kag nagbahёl sa baybayёn kag taramnanan kang Maybato Norte, San Jose de Buenavista, Antique. Sangka premyado nga manunulat, awtor tana kang pulo ka mga libro kang mga binalaybay, sugidanёn, kag sanaysay sa Kinaray-a, Filipino, Hiligaynon, kag Ingles. Miyembro tana kang Executive Board kang Unyon ng mga Manunulat sa Pilipinas (UMPIL). Tana ang Bise Presidente kag Kalihim Heneral kang ORYANG: Katipunan ng mga Gurong Filipino para sa Bansang Filipino. Nagaestar tana kadya sa Syudad Pasig.
[Buol ni Frank Yu ang litrato, Syudad Iligan, Mayo 2014 ].

Gusto ko ang mga SONA ni PNoy hay tana ang pinakauna nga presidente nga ang pulong natën ang ginagamit na. Mas rakё ang makaintiyende. Pati mga drayber kang traysikël sa andang mga paradahan nagapamati kana kag makatëgda parti sa ginpanghambal na.

Pero amo dyang ikalima na nga SONA ang pinakagusto ko. Una, nabuhinan ang pagpang-away na. Nagapati ako nga kurap gid man si Gloria Macapagal Arroyo kag dapat gid man dya mapriso (kag daad bëkën sa presidential suite kang sangka hospital), pero daw bëkët nami kon ginamulay na dya sa anang SONA. Uyang ka tiyempo kag indi takёs ang mga kurap nga pareho ni Gloria na estoryahan pa sa SONA. Siguro sa iban nga forum puwede pa.

Amo ria nga gusto ko kaina nga wara ginmitlang ni PNoy ang ngaran nanday Juan Ponce Enrile, Jinggoy Estrada, kag Bong Revilla—mga senador nga napriso kadya tëngëd sa mga akusasyon kang kurapsiyon. Kundi wara sanda natugruan it importansiya. Daw wara rën sanda.

Rakë siyempre ang kulang sa report ni PNoy sa anang mga “boss” (ukon mga “bosslot?”). Kon magsëlëng kita sa atën palibot, tuman pa ka rakë ang dapat himuon kang gobyerno. Bisan hambalën pa ni PNoy nga okey ang atën growth rate kag okey rën ang atën credit standing kag bëkën rën kita ang ginatawag nga “sick man of Asia,” mga macroeconomics lamang dya. Kon sëlngën gid man ang macroeconomics kang atën pungsod kadya, manami. Manami ikumpara sa iban nga mga pungsod sa Asya. Ugaring problema gihapon ang microeconomics. Ang mga manggaranën nga negosyante lamang ang makabatyag kadyang pag-ugwad kang ekonomiya kag wara pa dya mabatyagan bisan kayët lang kang mga ordinaryo nga empleyado, obrero, mamumugon, kag mga imol. Miyentras tanto nga indi mabatyagan kang mga imul ang pagnami kang ekonomiya, lagpok man gihapon ang grado kang sangka presidente.

Halimbawa ang ginapahambog na nga pagpasugot kang European Union nga makabiyahe rugto ang mga eroplano kang Philippine Air Lines, sin-o karia ang makapulos kundi ang mga manggaranën lamang nga may pilak para magbakasyon sa Europa, ukon ang mga OFW nga siyempre napiritan bayaan ang pamilya hay wara it maobrahan rëgya sa Pilipinas. Antuson ang pag-isarahanën sa abrod kaysa dërërëngan sanda kang andang pamilya nga mapatay sa gëtëm.

Ang presidente nga nakita ko kaina sangka tawo. Tawo nga nabëdlayan kag nakapuyan man. Tawo nga nasakitan man kon ginamulay. Tawo nga may dëngëg kang mga ginikanan kag pamilya nga ginaamligan.

Indi gid man manigar nga sangka hasyendero si PNoy. Ginbata sa manggaranën nga pamilya kag iba siyempre ang reyalidad kaysa mga ginbata sa makasarangan lang ukon mga imul nga pamilya. Amo ria siguro nga rakё tana indi makita nga pag-antus kang mga pobre sa Pilipinas.

Sa pihak kang mga makita natën nga mga kakulangan ni PNoy bilang presidente, indi mahimutig nga bëkën tana it matakaw, nga bëkën tana it kurap. Bahël dya nga bagay. Indi natën dya mahambal sa mga nagriligad nga presidente pareho nanday Fidel Ramos, Joseph Estrada, kag si Gloria nga bëkën gid it glorya ang ginadara kanatën. Si Cory, bëkët man daan tana ang nagpanakaw kang tana presidente, nagpinagusto man ang mga paryente kag mga tinawo na. Amo gani may ginatawag kato nga “Kamag-anak Incorporated.”

Nagustuhan ko ang punto ni PNoy nga kon ano man ang mga manami nga pagbag-o ang natabo sa kadya sa atën pungsod, daad dya sangka manami nga umpisa lamang kag daad ang mga masunod kana nga presidente padayunon dya agëd padayon kita sa pag-ugwad. Nagapakita lamang dya kang anang pagkamapainubuson.

Importante matuod kon sin-o ang masunod nga presidente. Kon matabuan nga kurap liwan pareho ni Gloria, mabalik liwan sa uno ang atën macroeconomics. Hambal gani kang ekonomista nga si Winnie Monsod, handa rën ang Pilipinas sa paglëpad. Ti, kon matakaw ang mabëlës kay PNoy, basi magluyloy liwan ang atën pakë.

Abaw, wara gid ako it sarig kay Bise Presidente Jejomar Binay. Sëlnga ay, harus tanan sanda sa pamilya nanda may puwesto sa gobyerno. Magluwas kana nga bise presidente, may senador pa, may konggresman, kag may meyor. Indi ako mangësyan kon ang sangka kuti nanda baranggay kapitan sa Makati. Ang nepotismo sangka senyales nga bëkën it mayad nga mga politico ang sangka pamilya. Sёlnga ay ang mga Marcos, ang mga Estrada. Ti, maiwan kita hay si Binay ang nagapanguna sa mga sarbey?

Wara rën si Mar Roxas. Nakita kang tanan ang non-presidentiable nga ugali na kang magbagyo Yolanda. Dugangan pa lang asawa na nga journalist kuno pero nangin apologist. Mayad hay gintarayan kang taga-CNN. Si Grace Po hambal nanda basi puwede man pero wara pa man gid dya it may napatunayan. Delikado. Si Chiz Escudero, tuman ka trapo. Daw mayad lang magwakal. Kanugon gid nga napatay si Jessie Robredo.

May ginapanëmdëm ako nga basi pwede. Si Governor Vilma Santos-Recto. Mayad ang pagpadalagan na kang Syudad Lipa kang tana nangin meyor. Kag kadya nga gobernadora tana kang Batangas, mayad man ang pagpadalagan na. Kag daw masarigan si Ate Vi nga indi mangin kawatan. Siguro kinahanglan na lang kang mga mayad kag maaram nga gabinete. Ang importante, may integridad ang presidente kag si Ate Vi may amo kadya.

Ti, paano bay tana ang bana na? May namangkot. Trapo gid man abi. Maan, sabat ko. Mangadi rën lang kita, e para sa milagro. Si PNoy kato wara man ria ginaestoryahan nga magpresidente. Napatay si Cory kag naambunan kang Cory Magic, ti nagdaëg. Kon paminsarën, ang pagkapresidente ni PNoy daw milagro. Siguro puwede nga magmilagro pa liwan. Magsarig lang kita sa kamayad kang Ginuo.

Naghibi ako kang maghibi si PNoy kang ginhambal na kon kadya tana mapatay, husto rën kag kontento rën bala tana sa mga nahimu na? Hambal na kuntento rën tana kag napësâ ang anang limëg. Nag-igham tana kag naglab-ok anay kang tubig. Sa katapusan, atubangën gid man natën ang atën kaugalingën kag pamangkuton kon nahimu bala natën rugya sa ibabaw kang kalibutan ang gusto natën himuon. Ang mga hirimuon nga dya bëkën lamang para sa atën kaugalingën kundi para man sa atën mga isigkatawo.

[28 Hulyo 2014 Lunes
8:30 t.g. Rosario, Pasig]

Isara sa mga pose nga ginatanyag kang manugkodak kag tour guide sa Cagsawa Ruins sa Albay.

Pangga Gen/taga-uma@manila

Pero may sense of urgency sa anang limug kag sinsero nga pag-ulikid kanakun. Nakulbaan man ako; daw ka-grabe gid kang ginapaabot nga bagyo. Pensar ko, hinali may kadu nga matabo kanakun, indi nanda ako mabuligan dayon. Indi man ako makapangayo ka bulig kananda. Sobra darwa ka oras sakay kang van ang distansya kang Naga City kag Daraga, Albay. Doble rugya kun bus. Bisita na ako kag abyan. Indi ko gusto nga ma-guilty tana ukon magkabalaka. Bahul nga posibilidad ang black-out kag bisan may darwa ako ka power bank, maubos dya. Kag ano mahimo ko bisan may baterya ako kag signal kun wara tana?

Martes it aga, pagkatapos kang pamahaw, nag-check-out ako kag nagpahatud sa traysikul sa paradahan kang van pa-Naga. Wara it byahe. Nagatarithi. Duro pa ang mga tawo sa sagwa. Wara it pagdali ukun pagkabalaka. Sa pensar ko, buyu sanda nga pirme ginabagyo, rulubsan. Padayon ang pagka-ordinaryo kang aga. Pero pribado gilang nga mga sarakyan ang garulubas. Hambal ka drayber, ihatud na ako sa terminal kang bus.

Wara pa kami makaabot sa terminal, may bus nga nagapondo sa binit kang karsada, naga-pick-up kang mga pasahero. Pa-Manila! Pagsaka ko, kalabanan mga pamatan-un ang pasahero; mga naga-obra sa Manila. Wara it pagdali ang drayber kag kunduktor. Nagkabalaka ako nga basi bisan man-an nanda nga may bagyo, wara sanda it pagpangaman amo nga ma-byahe pa. Pasimpalad para sa adlaw-adlaw nga kita. Basi sahi sanda ka mga tawo nga gina-ugtasan kang gobyerno kag pribado nga mga tawo kag organisasyon nga saku sa pagbulig tatap kanatun sa panahon kang mga kalamidad pero ginapabungul-bungulan, hasta magbasulanay gilang kag maghinulsul kun madisgrasya. Ordinaryo ang bus, ordinaryo ang mga pasahero: hinali madisgrasya, posible man mabalita pero hay indi gid pagtutukan.

Mapatay ako nga indi mabuligan. Naka-leave ako sa obra; na-cut akun insurance: wara ako it healthcard. Daw tampa kang kaimulon ang asik kang tarithi halin sa bukas nga bintana kang bus. Amo dya ang mangin imol.

Pero naga man, bisan amo dya akun mga napamensar, wara it mga balud sa akun dughan. Kampante ako, nga daw anad run man gid parehas kang iba nga mga pasahero sa tuig-tuig nga pagbisita kanatun kang mga bagyo kag baha. Kang Hunyo, nag-byahe ako pa-America. Duro man akun kulba pero mayad man, wara man it natabu nga kadu. Nakabalik ako kag wara it nagbag-o sa mga posisyon ka akun mga gamit sa condo. Ang sobre nga ginbilin ko para sa akun pamilya, in case of untoward incident, naka-selyo gihapon, nakatungtong sa lamesa, ingud ang planner kag pencil case. Salamat, nagpadayon ang nomal ko nga kabuhi, amo nga naka-biyahe rugya sa Bicol.

Nag-andar ang bus, padayon ang tarithi, hasta magbaskug-huraw-baskug sa nagkalain-lain nga mga banwa, hasta makaabot kami sa terminal sa syudad kang Naga, tapos-igma. Salamat sa Dios! Gin-alaw-alaw ako kang kotse ka akun miga. Naghapit kami sa sangka restaurant para sa take-out. Naka-pangape ako. May baterya ang akun iPhone, may internet, nakasunod kang balita online. Padayon ang normal nga kabuhi. Hasta mag-gabi-i, pagkatapos iyapon, pasado alas otso, kag magwaswas ang baskug nga hangin dara ang uran. Nadura ang kuryente.

Mabatian ang pagturuklab kag paghurulog kang mga bagay sa guwa. Naga-igut ang hangin. Nadumduman ko ang nabatian nga mga istorya halin sa mga kasimanwa nga survivor kang Yolanda sa Culasi, Antique: nga daw may kaugalingon nga mga mata ang hangin, kag mga unto nga nagapagut-bagrut. Atat na atat mangwaswas, mangrangga, mangbari – manglimpyo kang kalibutan. Rugya ang kamatayun, matira ang matibay!

iPhone4S /Pangga Gen

Huwebes it gabi-i run ako magbalik sa Manila, kang ma-resume ang biyahe ka mga bus. Sleeper bus kang Isarog Line ang akun ginsakyan. Comfortable hay lapad, isara lang ako, kag makaturog. Naka-backpack lang ako pero nadugangan dya. Nagbakal ako kang mala-basket nga bag himo sa abaca sa sangka tiyangge sa Cagsawa kang mag-agto rugto para sa view kang Mayon kang Lunes it aga. Rugya nasulod ang mga pinamakal ko: souvenir t-shirt, botelya kag pakete kang pili nuts sa nagkalain-lain nga raha, set kang place mat, tsinelas, kag mga kahita himo sa abaca – export quality sa barato nga presyo. Saku ang text kang gurang ko halin sa balay sa Antique. Gakabalaka bangud sa mga balita sa TV parte sa Bicol. I-uli ko kananda sa balay ang mga pinamakal. Sa status update ko sa Facebook, may pira ka mga abyan, kasimanwa, kag mga estudyante nga nag-comment, “take care.” Salamat lang ang akun masabat: budlay isulat ang nagahapulas sa dughan. Pang-regalo ko run sa Christmas ang pinamakal nga mga souvenir item.

Bugu ang akun sabat sa mga text ka akun gurang; direct to the point. Ginahulat ko nga maka-abot, nga hasta wara pa ako maka-abot sa balay, indi pa ako anay makabalita, hay ang kabuhi ilabi na kadya nga mga adlaw, sa sangka pisuk ka mga mata, pwede magbag-o. Sa sangka sala lang nga pagliko kang drayber, mahulog kami, mabunggo, ukun ano man.

Ang akun paghipus sangka pag-ampo sa kun ano man ang mahimo matabo. Sangka paghanda kang kaugalingon. Amo nga nagpalaba gid ako kag nagpa-plantsa sa hotel kang pantalon kag t-shirt para isuksok sa dyang byahe pabalik sa Manila. Dignidad sa panahon kang bagyo kag rotational brown-out.

Amo man dya siguro ang pamensarun kang drayber kag kundoktor kang bus, kag kang mga pareho ko nga pasahero kag lagawan: ma-stranded man, ma-delay, pero indi mapunggan kang bagyo kag kun ano man nga hitabo ang pagpadayon sa pag-obra, pagpalangga, pagpangabuhi: bulkan kang atun kalipay, kahulugan, pulos. Amo nga naga-kadlaw pa kita – hehehe, natumba ang akasya; hehehe nagpanaw kami sa baha.

Absurd man pero amo dya ang atun coping mechanism. Daw dulum sa guwa, nga indi ko mamasnahan kun ano kaduro ang nagturumba nga mga kahoy, poste, balay, kag salamat, makaturog ako bisan bugu. Bisan pa may paglabay sa akun pamensarun kang mga tawo nga naga-barakwet; mga imahen nga nalantaw sa TV kag sa mga newsfeed sa social media, kag sa dyang tion, sa mga karsadahun kang Bicol, kilala nga maogmang lugar (happy place): ang Albay bilang magayon (beautiful), ang Naga bilang anang tagipusuon kag syudad para mangin pilgrim, indi lang turista.

Naglampas ako sa husto nga paranaugan pag-abot sa EDSA sa Manila. Nalipat ako maghambal sa kunduktor. Wara dya nangin problema. Nagabanaag ang kasanagun, wara it uran, wara it baha, kag buhi ako.