Poster kang selebrasyon.

Jigsz NS/Byahe sa Kinabuhi

Sadya pa gid hay tatlo gid ang anda nga gina-selebrar nga bag-ong tuig – ang internasyonal kada 31 kang Disyembre, ang ana kang mga Chinese (duro kilala ko nga Chinese nga indi gusto tawgun nga Intsik) sa katapusan kang Enero ukon una nga semana kang Pebrero depende sa puesto kang bulan, kag ang anda mismo nga Songkran kada 13 kang Abril.

Te, naga-ano ang mga Thais kun ga-selebrar kang Songkran? Ang anda pagselebrar bukut lang sangka adlaw sa 13 Abril, kundi malawig gawa anda. Ang gobyerno ginadeklarar nga holidays mga pira ka adlaw antes kang 13 kag pagkatapos man, depende kun ano nga adlaw ang tup-an kang petsa nga 13. Sa kadya nga tuig, Sabado ang 13, kundi nga gindeklarar nga public holidays ang 12, 15 kag 16. Pero ang mga tawo naga-umpisa run ang bakasyon nanda sangka semana antes kang Songkran, kag gapadayun man sangka semana pagkatapos. Manami dya sa mga estranghero nga rugya naga-istar hay amo dya ang tyempo nga maka-uli sa anda nga mga lugar sa sagwa kang Thailand. Amo ra nga kada Abril kami naga-pauli man sa Antique halos kada tuig hay mas malawig gawa ang bakasyon, luwas lang kadya nga tuig hay masaku ako sa akun research.

Grabe ang trapik sa mga dalan paagto sa mga probinsya sa kadya nga mga inadlaw, ilabi na gid sa umpisa kang holiday kun sa diin duro ang nagauruli man sa anda nga mga balay sa probinsya. Daw semana santa kag Christmas sa atun, pero daw sobra pa gid tana rugya ang kagutok kang highway. Amo man kun tapos run ang holiday kag nagabaralik ang mga tawo sa syudad. Kang una amo man dya ang tyempo nga nagaagto kami sa nga rural areas mag-mission work. Abutan man kami mga 10-12 ka oras sa karsada tungod sa trapik. Kadya ginatinguha man kang tanan nga maglikaw sa kagutok, ang iban naga-panaw antes mag-umpisa ang holiday, ukon palampasun ang oras, ukon indi run lang maglagaw. Tawhay katama ang mga karsada sa syudad kang Bangkok hay halos tanan nagguruwa sa probinsya, agto sa beach ukon sa mga bukid.

Mga gamit sa Songkran.

Sa industriya kang turismo, gintawag man nanda ang selebrasyon nga dya nga Water Festival. Duro-duro nga mga turista nagaagto sa Thailand sa amo dya nga tyempo agud mag-entra sa kasadyahan sa basyahanay kang tubig. Uso ang baligyaanay kang plastic nga water gun, nga lain-lain nga estilo kag kolor. Buta ang mga hotels kag kaduro ang mga aktibidades nga ginapreparar para sa mga katawhan.
Kang nagligad nga semana, wara kami nagbyahe kang marayu tungod tamad kami mag-entra sa trapik. Gani nga nagplano kami nga rugya lang sa Bangkok magselebrar. Nagtener kami sa sangka hotel nga rapit sa Chao Phraya River. Daw nagbakasyon man kami hay nag-empake man kami ka gamit namun kag lain man ang palibot. Sa amun pag-libot-libot sa syudad nasadyahan man kami magturuk kang mga tawo nga nagabasyahanay tubig. Mayad lang sa sulud tamun kang sarakyan kundi wara tamun nabasa. Sa mga gusto mabasa kag magsipal, hungud man nanda maglibot sakay sa motorsiklo, ukon sa pick-up, ukon magpanaw-panaw, dara ang water guns ukon balde. Ang nagalibot sa pick-up, may drum kang tubig, balde kag kabo sanda nga dara, kag amo dya gin-usar nanda sa pagbasya sa mga tawo nga naga-hulat man kananda sa mga sidewalk nga may anda man nga pangbasya. Kun ang mga pick-up magsugata, basyahanay man sanda.

Basyahanay tubig.

Kanami lang man nga makakita kang lain-lain nga mga ginawi kang mga tawo sa lain-lain nga lugar. Ang Songkran sara sa mga festivals sa Thailand nga bantog gid kag nahimo kang anda gobyerno nga mapa-bahul dya kang kapitalan para magduro ang turista kag mag-aktibo man ang andang ekonomiya. Ugaring duro man ang mga negatibo nga epekto na kadya. Tungod sa selebrasyon, duro ang nagainum kag bisan nakainom kag lingin run, nagamaneho pa gihapon kang sarakyan. Gani duro ang mga aksidente nga nagakatabo. Bisan anhun ka kampanya nga mag-andam maneho kag indi magmaneho kun nakainom, daw wara man nagapamati ang iban. Daw parehas lang man sa atun parte sa firecrackers kada bag-ong tuig, nga duro man gihapon nagakapilas.

Watergun.

Nenen Geremia-Lachica/Bag-ong Bahit

Mayad ang amun relasyon sa obra siguro tungud bukas ang utok ni Boss sa pagbaton ka nanarisari nga mga kultura nga ana nasugata sa ana’ng mga paglagaw. Imaw ka ana’ng asawa nga pediatrician, nalibot nanda ang marapit 50 run ka mga pungsod (ginatandaan na gid ang numero sa mapa). Nalab-ot ni Dr. T ang North Pole ugaring wara magtawas si Dr./Mrs. T ka na sa South Pole bangud sa lango-lango nga mangin “bi-polar” tana. Kang nagsuhot si Dr. T sa masiuk nga Amazon jungle, ana gin-istorya ang sangka shaman nga nag-inum kang kon ano nga mga dahon ukon gamot ka tanum, nagturong mata na kag nagpurutikal nga may mga nakita kuno nga daw sa indi amo. Hambal ni Boss laban-laban ang gin-inum ka shaman hallucinogenic ukon may birtud nga makaapekto kang pinsar kag panurukan. Nagsabat man takun sa pag-istorya: Boss, rugto tana sa amun isla may mga babaylan nga bisan wara’t ginainum, nagapurutika sanda ka anda’ng mga nakita nga mga amurokpok, dwende, sigbin ukon ambungan nga bayi sa sapa. Nalab-ot ni Boss ang harus bilog nga Asia pero wara pa ang atun isla. Ang ana gid lang nadab-ot sa Pilipinas amo ang paghimurat ka hambal kanakun kada Paskwa ka: Mah-ligha-yhang Pas-khow at Mha-nee-ghwong Bah-ghong Ta-ohn!

Kang ginbisita ni Dr. T ang “maninoy” kang amun research fund nga rugto run nagaistar kar-on sa Switzerland, nagbilin ako kang tsokolate. Ginliwat-liwat ko gid pabati-bati hay medyo rapit run mag-retire ang pamatin-an ni Boss kon kis-a. Pagbalik na halin sa Switzerland, gintawag na kami. Amo dya tono ka hambal na kon sa Kinaray-a: Ay maan, nalipat takun magbakal kang panulay nga tsokolate mo. Sabat man ako: abaw a, amo run ‘to nga liwan-liwan akun…Dayon na kuot sa bulsa ka ana’ng coat ka mga pinutos nga nagakadlaw: Ud… mahal pa iniguan ka yamat nga dya hay sa airport ko run lang binakal. Makuon sanda nga bagit ang Hudyo pero kis-a makalusot man ikaw bisan tsokolate lang.

Magluwas nga doctor kag kapitan kang ana’ng sailboat, si Boss sangka concert pianist kag nahanas sa classical kag jazz nga musika. Man-an ko gid kon may paraabuton nga konsyerto hay daw lipung ria ka mga isyu sa opisina. Pirmi tana ginakangay imaw ka ana’ng banda sa pagtukar sa mga special events sa ospital. Natabuan, darwa ang gig na sa sangka adlaw. Pagkatapus na tukar sa library, gintawgan na ako. Nagapabulig kanakun hakwat ka ana’ng keyboard paagto sa auditorium. Sa pinsar ko lang, ano dya nga “roadie” ukon tagabitbit man ako ka gitara kang akun bana kauna kon may gig, dayon roadie pa gid ako ka akun boss sa obra. Kapin pa, wara tana maabay sa akun job description ang paghakwat ka mabug-at nga Roland concert keyboard. Pero bilang mayad kuno nga empleyado, OK, I’ll be there man sabat ko e ugaring nagsipal ako ka pabungul-bungul, pakuri-kuri. Igu pag-abot ko sa library, ang mabuut nga Intsik nga librarian amo ang nadakpan na nga manughakwat. Ang akun run lang ginbitbit amo ang ana’ng bag nga may mga libro kang mga piyesa, microphone stand kag gamay nga purungkuan. Nagayayong sanda ka keyboard, ‘gasunod man ako nga nagakumod- pabati ka na: why do you have to play the piano – why can’t you just play the stupid flute…Ginbalikid na lang ako dara uruk-uk ka kadlaw: that’s what my wife said!

Gani kang nagtawag si Boss sangka aga nga gin-admit tana sa E.R. hay na A-fib (atrial fibrillation) ukon naglibagun kag bukut normal ang kuba-kuba ka dughan na, nanguyus man ako kag nabalaka. Napinsar ko nga magbakal ka card antes magbisita ka na ugaring ginpakamayad ko nga mag-drawing kang orihinal ko nga card. Freehand kag itum nga bolpen sa kanaryo nga papel ang una ko nga drawing pero ginliwat ko sa Draw ka LibreOffice kag gindugangan ang kolor (palihog lang himutad ka drawing ko nga nabutang man rugya, salamat). Nami gid kadlaw ni Boss kag ginpakita na ang card sa ana’ng asawa. Lampas tungang-gabii kang gin-admit si Boss sa E.R. kag nagadali run raad nga mag-uli pagkasunod nga aga ugaring indi tana pagsugtan kon indi nanda makita nga nag-epekto run ang bulong kag nabalik sa normal ang kuba-kuba ka ana’ng tagipusuon. Amo dya ang ginatawag nanda nga “conversion”. Rapit alas-singko sa hapon, naghapit ako liwan sa E.R. antes mag-uli. Kuon na nga ginahulat pa nga mag-convert tana. Ti sabat man takun: Boss, you’re such a tough Jew, it’s not easy to convert you.” Nagkirinadlaw kami dayon. Lampas run alas-siyete sa gabii kag “na-konbertir” gid man tana. Kaduro ang nagapamangkot kanakun, ti kasaho man ikaw kay Dr. T hay budlay gawa ria, “picky” ukon pislian kuno. Kuon ko ay ti tanhaga lang man, sadya man kami. Obrahun mo lang ang ginapaobra na kag bisan wara na ginapaobra, obrahun mo pa gid agud kon kinahanglan na run gani, handa run. Ara dayon kon ang mga Ilonggo pa pahambalun. Pasalamat ako sa Ginuo nga nakasalapu ako ka boss pareho kay Dr. T nga nagasapak pa kang karadlawan sa pangabuhi.

Artwork ka Tagsulat.

Nadumduman ko ang akun nabasahan parte kay Mahatma Gandhi, ang bantog nga lider nga naghimakas para sa kahilwayan kang India, indi sa pagpalupok kang armas kundi sa matawhay, non-violent nga pamaagi. Si Gandhi nagkuon nga kon wara tana ti sense of humor, buhay run siguro tana nga nag-suicide ukon naghikog. Paano natun ilubad sa Kinaray-a ang sense of humor? Ayhan wara’t mga tinaga nga makuon natun direct translation pero ang tawo nga may sense of humor nagapakadlaw kag ginatawag natun nga yamuhat, tarso ukon tarsa. Ang pagtinarso may mga sahi ukon klase man. May dyan nga tinarso paagi sa baraghal ukon bulgar nga aksyon ukon buhat kag sangka gutlu run lang, mahambal natun nga medyo bastos ukon binastos run gid. May tinarso man nga dalum ang dulot kag sakit ang igu sa ginatumud ukon ginapatungdan. May dyan man nga pino, swabe nga pagtinarso paagi sa hambal nga daw indi mo dayon madakup, ano pa ang nagatinarso kon kis-a huyhuy ang paku na, kapin pa kon ipaathag na pa ang punto nga karadlawan sa wara makadakup.

Pero kinahanglan kamaan kita kon san-o magtinarso. Amo nga sa trabaho, kinahanglan ang pagtimpla kang sadya-sadya sa baka-baka obra. Pero hapus lang gid man kag mag-an ang mga problema, daw madali mapangitaan ka solusyon kon kita makakadlaw. Amo man ria siguro ang atun dapat ilakut ukon itimpla sa atun pagpangabuhi sa adlaw-adlaw. Kaduro ka atun ginakulo nga mga paraligban kag ang kalibutan kar-on daw kagamo run gid. Kon mamati kita sa balita ukon maglantaw sa TV, mabudlay hangpun ang mga nagakaratabo nga pagpinatyanay, pagtinirohay, pagpangdaya kag kon ano pa dyan nga mga kamala-malahan nga ginahimo ka tawo sa ana’ng isigkatawo. Ang atun gid lang darangpan amo ang pagpangamuyo sa Ginuo. Suno kay Gandhi, indi kuno kita magdura ka pagsarig sa katawhan. Ang katawhan sangka malapad nga kadagatan; indi maghigku ang bilog nga kadagatan bangud lamang sa pira ka turo nga kahigku. Ang pagpanginsapo ka karadlawan sa sangka malisud ukon kataraka nga buruhatun isara sa mga bugay ka Makaako nga nagapamag-an kang atun pamatyag sa pagpadayon kutub atun malampuwasan ang kasiuk kang pagpangabuhi.

Pangga Gen/taga-uma@manila

Nasa 5 wika ang antolohiya. Si John Iremil Teodoro ang nag-edit ng Hiligaynon at Kinaray-a, si Marjorie Evasco ng Cebuano at English Poetry kasama si Susan Lara sa Fiction, at ako sa Filipino para sa tula at maikling kuwento.

Kabilang sa Filipino ang mga akda nina Arbeen Acuna, Vijae Alquisola, Mark Anthony Angeles, Jonathan Davila, Joselito delos Reyes, Irish Angelica Ibon, Phillip Yerro Kimpo, Nikka Osorio, Carlos Piocos III, Edgar Calabia Samar, Charles Tuvila, Enrique Villasis, Winton Lou Ynion, Christoffer Mitch Cerda, Vladimeir Gonzales, at Bernadette Neri.

Inaasahan ang paglabas ng susunod na antolohiya sa 2015.

Narito ang aking Introduksyon:

Dahil ang Iyas ay Hiyas at Narito ang Pagpapadayon

At ano na ang nangyari sa mga iyás, matapos maaruga, isang linggo, nang tag-araw na iyon, sa Balay Kalinungan sa St. La Salle, sa syudad ng Bacolod?

Iyás: Pangngalan. Salitang Hiligaynon para sa binhi, tubó, butò. Salingsing.

Kung ang pangangamusta na ito ay isang pagpoposisyon ng impluwensya at impact ng institusyon na IYAS bilang isang mapag-arugang mga kamay sa pagtubo, pananalingsing, pamumukadkad, paghahalimuyak, pagbubunga’t pagmamatamis ng mga naging fellow, narito ang walang paumanhin na pagtatanghal ng presensya ng produksyon sa Filipino ng isang writing workshop. Narito ang integridad ng mga paghahanda bago ang nakatakdang araw na iyon ng pagsumite, nang oras na iyon ng pagkatanggap ng tawag at email na isa ka nga sa 15, nang moment na iyon sa araw na iyon ng ‘yong pagkasalang-paslang, nang buong linggong iyon ng Abril ng ‘yong taon. Maging, at lalo na, nang mga sumunod na taon pagkatapos ng IYAS; nang paglipas ng panahon.

Narito ang hakop ng mga tula, maikling kuwento, dula. Mga handum (pangarap) na maging isa sa mga manunulat – published at award winner– ng/sa bansa, na siya na ngayong handumanan (alaala), dahil nagkatotoo nga at nangyari na (nagka-Palanca, nagka-libro, etc.), at kung gayon, isa na ring instrumento sa/ng pagsusukat sa naabot, narating. Kaya ang handum, na naging handumanan, kaakibat o kaalinsabay ang/ng imbestigasyon at refleksyon, ay may potensyal na maging handurawan. O siya na nga, siya na rin. Ikonsidera halimbawa ito: handuraw: pandiwa. Pagbabalik-tanaw. Akto ng pag-alaala. Handurawan: pangngalan. Handuraw + larawan. Imahen ng alaala. Halimbawa, isang kongkretong bagay tulad ng baul sa Balay Kalinungan. Ngunit ito ang interesante: ang larawan sa salitang ito ay hindi lamang isang imahen ng alaala, kundi gayundin, ng hinaharap.

Visyon.

Ang paghanduraw kung gayon ay isa ring paglalatag ng bukas. Lalo pa nga ba dahil ang iyàs ay hiyas – s’ya na rin, s’ya na nga.

Narito ang mga hiyas: “itong mga paa,” itong “panalangin ng panahon,” “turista,” “alitaptap,” “painted bird,” “alamat ng batobalani,””kasiyahan ng mga isda,” “pusa,” “katok,” “bago makatawag nang long-distance,” “kung paano pinapatay ang issue,” at iba pa, gayundin ang mga wala rito, ang mga hindi naisama. Dahil higit pa sa mga narito rin ang alam natin, ang mga akala natin alam na natin, at nauunawaan na, o di kaya’y natanggap na.

Narito ang mga hiyas tungo sa maligayang pagbabasa, tungo sa kagalingan sa pagsusulat, at higit sa lahat, tungo sa intelihenteng pagdidiskurso sa mga pangyayari sa ating buhay at lipunan: ang pagpapadayon sa pag-akda at publikasyon.

Publiko. Ang paglikha nito, pag-aruga, sa pagpapatuloy ng sining — ng buhay.

Duro gid nga salamat!

Kasal, adlaw kang kasadya.

Jigsz NS/Byahe sa Kinabuhi

Duro ang dapat himuon sa pagpreparar kang kasal – antes kang seremonya, ang seremonya mismo, kag pagkatapos kang seremonya. Kinahanglan ang pag-plano kang mayad hay duro nga mga tawo ang involve. May mga pamilya kag mga abyan ang nagbyahe halin sa anda nga mga lugar sa Pilipinas kag Myanmar hay rugya sa Thailand ginhiwat ang seremonya. Ang mga tawo sa amun simbahan ang nagpasimuno kag nagsuporta kananda sa pagpreparar. Duro run atun naman-an kung ano ang himuon kadya. Gani maistorya ako kang lain nga anggulo parte sa kasal.

Napamangkot bala natun kung ano ang ginapinsar kang kada sara kun ang kakilala nanda karaslon? Ano ang imo mapinsar parte kadya? Puede bala mahambal natun nga ang ginapinsar kang kada isara depende sa anda nga edad, estado sa pangabuhi, kag ilabi na gid ang “relationship status” kang sangka tawo, kun sa Facebook pa.

Mga bulak sa kasal.

Bata nga babaye: “Daad ako pili-un nga flower girl hay mas gwapa ako kag para may bag-o ako nga gown kag maka-make-up ako. Ma-praktis gid ako panaw kag kaput kang flower basket.”

Bata nga lalake: “Aguy, ako liwan guro bul-un da nga ring bearer/bible bearer. Tak-an run takun kadya. Kabuhay sagi pungko sa siya sa simbahan kag ka-katul kang barong. Mas gusto ko pa maglagsanay kag magpusil-pusil to sa plaza. Daad hindi lang ako pagpili-un nanda.”

Tin-edyer nga babaye: “Kabay nga hindi magguruwa ang mga bugas ko sa adlaw kang kasal. Makita ko ruman akun nga crush.”

Tin-edyer nga lalake: “Kabay nga hindi magbalhas ang akun iruk. Pero mayad dya maka-panabad kami kang mga migo ko.”

Single nga babaye, wara ti nobyo: “Abaw ka-suerte man kang bride ba. San-o takun ayhan maka-pamana?”

Single nga babaye, may nobyo: “San-o ayhan magpropose ang nobyo ko? Basi ako run sunod nga karaslon? Dapat ako ang makasalo kang bulak, by hook or by crook!”

Single nga lalake, wara ti nobya: “Daad may makita ako nga guapa sa kasal basi pa lang bay tana run ang suerte ko.”

Single nga lalake, may nobya: “Ang nobya ko sagi run pabati-bati parte sa kasal. Aguy, basi bala naga-hulat tana nga magpropose run ako haw? Bukut pa ako ready! Kabay nga hindi magtupa kanakun ang garter!”

Mga bag-ong kasal: “Daw ka-sweet gid kananda. Dumduman ko man ang amun kasal, mas sweet tamun.”

Mga buhay run gin-kasal: “Daw kanami lang pamatyag kang karaslon. Wara pa nanda napinsar ukon wara pa sanda kama-an nga duro nga kalbaryo ang maagihan da pagkatapos kang kasal.”

Mga nagbulag sa anda ginpakaslan: “Nami kadlaw da kadya kag ga-sinadya lang. Pero maabot ang adlaw nga kung hindi nanda ma-agwantahan ang pangabuhi da nga darwa, magbulagay man sanda gihapon.”

Te kun kamo abi, ano ang inyo ginapinsar?

Nang Nenen/Panan-awan sa Adlaw

Gin-alaw-alaw namun ni Ilea Blier sa Portland Jetport mga alas nuebe it gabi-i si Manang Conz kang Abril 9 via United Airlines. Bag-o mag alas otso, naghalin run kami sa balay hay marayu ang airport. Wara pa kami nagkitaay sa personal, te kuon ko kay Ilea nga bantayan lang namun ang daw parehas ko man nga Pinay. Una pa gid man tana nakita ni Ilea. Ako tana nabatian ko na lang nga may nagtawag kanakun nga “Nenen.” Sige pa akun turuk sa mga tawo nga nagapanaug gali timo naglampas run kanakun nga nagasakay sa wheelchair; ginatulod kang tawo. Amo nga kuon ko samtang gaparapit kana: “Budlay gali ang bulag mangita, indi makakita bisan sa rapit run.” Nalipay gid ako sa pagpangamusta dara kupkop sa pagpang-abi-abi kay Manang Conz. Dayon ginpakilala ko ang akun imaw nga si Ilea Blier, ang nanay ni Wyatt.

Sadya kami nga tatlo nga naghulat ka anang bagahe, polka dot nga pink! Imo gali hay bangud sa anang kondisyon, rugto run gahulat kana ang bagahe sa opisina ka airline, gahulat gilang bitbitun. Te, gin-agutanan namun kag ginguyod ni Ilea paagto sa anang kotse. Madulum kag malawid nga byahe paagtuo sa Wales hasta nakalambot sa balay ko. Mga alas onse run sa gabii. Salamat kay Ilea sa pag-imaw kag pag-drive kanamun. Dayawon ang Dios nga nagtugro ka sarakyan paagi sa kaingud balay nga handa gid magbulig kanakun.

Una nga adlaw kaimaw si Manang Conz, nagpanaw kami sa dalanun kang Andrews paagto sa border line ka masunod nga banwa, ang Monmouth. Santunga lang ang amun ginpanaw dara buol ka mga litrato. Nagbalik kami sa balay kag nag-inom ka tubig kag magpanaw liwan paagto sa Pond kag nag-agto sa Andrews Farm. Nahadluk si Manang Conz sa ayam nga nagataghul parapit kanamun pero tungud ako kilala run ka ayam nagadilap-dilap na lang pero nagaturok kay Manang Conz kag magtaghul kana. Ang Andrews Farm isara ka National Bicentennial Farm nga balay nga nasunog kang bag-o pa lang kami rugya. Pagbalik namun sa balay, sadya amun istoryahanay kag kadlawanay. Kang magdulom, gintawag ko si Ilea nga kon pananglit makaagto sa banwa sa Lewiston para mamakal ka pagkaon. Salamat nga gin-imaw na si Manang Conz pa-Hannaford, kundi nakapamakal ka duro nga mga ginpanglista ko.

Dara run rugya ang lobsters kag clams nga amo ang ginraha namun sa iyapon. Nakakaun man gid ang bata ko nga si Louie ka lobster nga sarado ang mga mata kag magkurisong hay indi na dya gusto. Hasta kang pag-Earth Day kag birthday ko, puro lobster ginraha namun ni Manang Conz.

Pagsunod nga adlaw, wara kami kaguwa hay nag-snow. Kang masunod nga adlaw, nagpanaw kami liwan mga alas dos sa hapon. Gindara ko si Manang Conz pa-Town Office para makita na ang palibot. Nagpanaw kami pa Centre Road kag nagbuol ka mga litrato kag nakahapit sa balay nanday Chris kag Christy Andrews nga may ginabaligya nga mga itlog. Ginpakilala ko si Manang Conz. Tungod nga wara kami it kuarta nga nadara, ginhambalan ko na lang nga hapitan nanda sa balay. Ay, ti, may bitbit kami nga mga itlog. Kupkup kag yuhom sa dalanun ang masumalang na sa mga kaingud ko dara pangamusta kag pakilala nga bisita ko tana halin sa Canada. Rugya kag naman-an ni Manang Conz nga ako ang Prinsesa rugya kang Wales kay ako lamang ang nagaisarahanun nga maanyag nga Pilipino nga kilala ka tanan.

Nakadangat kami sa Town Office kag ginpakilala ko si Manang Conz liwan sa kay Mrs. Burgess nga amo ang amun Sekretarya ka banwa. Nagpungko anay kami kag magpahuway rugto kag mag-umpisa liwan panaw pa-Avenue Road, ang dalan nga nagakonekta sa Andrews Road. Malaka rugya ang mga panimalay kag wara gawa tawo, malaka man ang nagalubas nga mga sarakyan. Aysus timo, 3 ka oras run gali ang panaw namun!

Wara pa kalambot sa balay, nagahulat run si Wyatt kanamun sa atubang ka driveway nanda. Nagpalitrato imaw kanamun kag nagtawas sa balay. Sobra kakapoy kami nga darwa ni Manang Conz. Ay maan, ang darwa ka baldado nag-imaway maglibot-libot. Ako ginaguyod na lang ang nawala nga kahig, ana tana ang nawala may sungkod. Salamat sa Dios sa pagtugro kanamun ka kusug, bisan nagauraruy sa sakit sige lang a, kalipayan run ria namun nga nakaimaway sa pagpanaw kag kasadya lang bisan wara ako it sarakyan. Amo lang ria nga dalanun ang ginpanaw namun nga darwa. Bisan hasta nakabalik tana sa Canada, nagaistorya-hanay gihapon kami nga bisan ang paagto sa Sabattus Lake panawun namun.

Nagtawag man ako Biyernes pa lang sa manugang ko kag pakaisa nga kon mahimo mabuol kami paagato sa lugar nanda sa Turney hay gusto ni Manang Conz magsimba sa adlaw kang Domingo. Kulang isara ka oras ang distansya ka anda balay kag ginbuol gid man nanda kami kang Sabado kag nakabisita kami sa apple orchard kag cranberry plantation. Sadya gid hay tatlo run kami nagahambal ka Kinaray-a, ilabi na nga gintudluan kami ni Manang Conz ka mga madalum nga tinaga.

Nagsimba kami sa Calvary Baprist Church kag tabuan man nga ang pastor may gin-share nga video natungud sa pagbisita-misyon na sa Pilipinas kag sa Central Philippine University (CPU) sa Iloilo City kag sa Negros. Kanami lang makita ang mga pareho nga Filipino. Natugruan man kami ka tiempo para ma-acknowledge sa paghambal nga kami taga-Pilipinas kag naman-an namun ang mga lugar nga napakita sa video.

Sa sunod nga Biyernes, bantayi n’yo ang adventure namun nga darwa ni Manang Conz sa pagbyahe pa-Canada.

(Pagapadayunon)

Barbie-inspired marriage. http://inthedollhouse.net

Aimee Andaya Hilger/Pautwas Express

Kauna wara gid ako nagahandum nga makapamana kang taga ibang lugar. Nagpati ako nga ang mga lalaki nga halin sa iba nga pungsod nagadayo lamang sa Asya agud mangita kang mga babaye nga sarang nanda mainto. Kadam-an kananda mga turista nga nagapangita lang kang sarang nanda mahulid sa pira lang ka gabii. Nabatian ko sa mga banyaga ko nga mga amigo nga dapat matirawan ang pinakamanami nga putahe kang lugar nga andang ginapamasyaran. Gani kang nakilala ko ang akon banahon halin sa Alemanya gusto ko magpalagyo. Naistorya na man kanakon nga nagdumdom man tana nga masami sa mga babaye sa Asya nagatabid sa mga kaangay na agud may instant visa paagto sa Europa.

Wara ako nagsarig sa una, siguro nadumduman ko pa ang mga pamaagi ni apoy Maria Clara. Ugaring sa padayon nga pag-imaway, pag-istoryahanay, nangin madalum ang amon pagkilalahay. Sa tagsa nga pagbakasyon sa Pilipinas kadam-an sa mga mal-am nagahambal nga maswerte ako ukon ang iba nga mga nanay nagapamangkot kon may libayon si banahon nga sarang mapakilala sa andang mga bata nga daraga. Mayad lang nagasabat si banahon nga maswerte tana nga nakilala na ako.

Indi mahapos magpamana kang “foreigner”. Rugya sa Asya, ginaantus ko ang indi manami nga panurok kang iba nga tawo. Indi ko malipatan ang uyahon kang tawo nga namangkot kanakon sa Hongkong kon pira ang ginbayad kanakon ka bana ko. Daw mapalupad ako inumol ugaring indi ako mahilig sa gamo. Bisan sa Pilipinas, ang panurok kang iba nga tawo ginhimo ko ang tanan para makabingwit kang “foreigner”. Gani may mga tiyempo nga ako ang nagabayad kon magkaon kami sa sagwa ukon indi ko gusto magpangayo para sa akon mga kinahanglanon kay gusto ko ipakita nga indi tanan nga mga babaye sa Asya mabakal ukon ginabakal.

Magluwas sa indi manami nga panurok kang iba nga tawo, mabudlay man magsulod sa intercultural marriage nga ginatawag. Magluwas sa lain ang kultura, lain ang palibot nga naandan nanda. Sa anum ka tuig nga pagkilalahay, amat amat namon nga ginhimay ang amon “differences” bangud mabudlay nga nagabanggianay ang mga prinsipyo, ang tradisyon kag mga interes. Halimbawa sa Asya, ang pag-ulikid sa mga ginikanan, mga libayon, mga paryente kag ang pagkilala sa mga pakarwa hasta pakapa-at indi maintindihan kang mga banyaga. May sangka banyaga nga nagsulat kon magpakasal sanda sa mga Asyano ilabi na gid sa mga Pinay, anda man nga ginpakaslan ang bilog nga pamilya kang anda nga nobya. Kay masami sa mga nabilin nga pamilya sa Pilipinas nagahulat man ka suporta. Naospital si pakaisa dapat mabuligan, may birthday si hinablos dapat mag-amot, wara it pension ang nanay kag tatay dapat mapadar-an kada bulan. Gusto mag-eskwela ka libayon, dapat matugruan kang pang-tuition. Indi maintindihan ka mga banyaga ang aton pag-ulikid sa mag kaparyentehan bangud kananda ang mga bugto kag mag ginikanan lamang ang andang pinakasuod nga pamilya.

Ginpaathag ko kay banahon ang sistema kang pamilya sa Pilipinas. Nagustuhan na ang masuod nga pagtamdanay kang pamilya kang mag kaparyentehan kay masadya kuno kon magtiringbanay. Ugaring buslot man ang bulsa kay kinahanglan magtugro kang regalo bisan indi paskwa. Andut kinahanglan magtugro it regalo sa pamilya kag mag paryente kada mag-uli ang mga Pinoy halin sa iba nga pungsod? Indi maintindihan ni banahon ang amo dya nga pagpati.

Sa sangka bes nga pagpamasyar sa Hongkong, nakita namon ni banahon ang pagtiripon kang mga OFW sa idalum kang tulay. May sangka Pinay nga nagatipon kang mga sample nga habon, shampoo kag iba pa nga mga libre nga pampahamot para kuno may inugtugro sa anang mag paryente kag mag kaingud. Ang iba sa mga Pinoy nga nakilala ko nagabuhin sa andang natipon nga sweldo para may inugbakal it pasalubong. Siguro bangud sa ginatawag nga “pakisama” kag pag-ulikid sa pamilya kag mga paryente.

Masami man nga indi maintindihan kang mga dayuhan ang pamahiin. Sa una nga pagbisita ni banahon sa Pilipinas, naglagaw kami sa bukid. Sa pagpati ka mag mal-am dapat magbalon kang luy-a para makalikaw sa mga malain nga mga espiritu ukon sa mga tinuga sa idalum kang lupa. Dapat man magpanabi-tabi kon maglabay sa kahoy nga lunok kag dapat magbalon ka ahos para makalikaw sa aswang. Ana nga nagustuhan ang misteryo kang mga tinuga nga base kana bunga kang imahinasyon kang mag kamal-aman kauna. Nagustuhan na ang konsepto kang aswang gani sa tagsa ka pagbakasyon sa Antique, ginapamangkot na kon may mga aswang gid man nga nagalibot sa banwa. Sa Europa nangin bantog ang istorya kang bampira nga si Dracula ugaring para kana mas matalinghaga ang imahe kang aswang.

Isara man sa masami namon nga ginaistoryahan amo ang pagpasa kang relihiyon kang mag ginikanan sa andang mga kabataan. Pareho kami nga Katoliko ni banahon ugaring nagapati tana nga bisan ang mga bata may kinamatarung nga magpili kang andang relihiyon, gani ang pagpabunyag sa mag bag-ong lapsag ang isara sa amon ginadebatehan. Para kanaton nga mag Pinoy dapat mabunyagan ang bata agud maprotektahan kag mabasbasan. Para kay banahon, daw sa kaangay lang nga ginhuksan kang mga kabataan kang kinamatarung sa pagpili kang andang relihiyon. Kon may mga bata dun kami sa pira ka tuig magluwas sa Aleman kag Ingles, anda man dapat matun-an ang akon lenggwahe. Masami man nga ginapabugal ko ang respeto nga ginapakita kang mag kabataan sa mag kamal-aman kag pagpati sa ginatudlo kang mga ginikanan. Sa Europa kag sa iba nga mag pungsod sa silangan ang mga kabataan ginatudluan kon paano magpangabuhi sa andang kaugalingon paglab-ot sa edad nga 18. Hilway man sanda nga magpili kang andang gusto nga himuon sa andang kabuhi indi kaangay sa iba nga parte kang Asya nga bisan ang parangasaw-on ginapili kang mga ginikanan para sa andang mag kabataan. Ang problema lang ang iba nga mga kabata-an ilabi na gid sa Pilipinas indi dun kama-an magpangabudlay kay naanad nga ginasagod kang nanay kag tatay.

Pira lang dya sa mga pag-inugali kag pagpati nga indi maintindihan kang akon nga bana, ugaring sa matawhay nga pag-istoryahanay daw sa kaangay nga nagasug-alaway kami sa tunga kang aragyan. Kinahanglan lang bukas nga komunikasyon, bukas nga paminsaron kag pagkompromiso para indi magbanggianay. Naman-an ko nga ang anum ka tuig nga pagkilalahay kag pag-imaway raku pa ang kinahanglan nga maman-an parte sa pag-inugali, prinsipyo, kultura kag kinalain kang sara kag sara.

Nang Nenen/Panan-awan sa Adlaw

Tungud hay gabii run kag madulom, indi makita it mayad ang amun gin-agyan nga mga parte ka Maine parehas ka Westbrook, Bodoin, Bowdoinham, Gray kag iba pa pabalik sa Wales. Mayad kag tawhay man kami nakaabot sa balay. Raad sa adlaw nga Miyerkules, ang plano namun maagto sa St John, New Brunswick, Canada. Ang akun manugang nga si ang Pete madara kanamun para makatawas lagaw man sanda nga mag-asawa nga wara it imaw nga mga bata. Hay man raad sa Biernes matawas kami sa akun manugang sa pagdara sa bata na nga malantaw ka kolehiyo sa Calais pero wara madayon hay ang mga bata wara man ti pasaporte. Amo nga nagplano na lang Si Manang Conz magrenta ka kotse pa-Canada nga kami lang nga darwa malagaw rugto.

Huwebes pa lang, nagtawag kami para magreserba ka sarakyan. Pero wara kami ti mapa kang Canada nga magamit bisan may GPS si Manang Conz. Mayad na lang rugya ang bata ko nga IT kag nakabulig kon paano himuon kag paano magamit ang amo nga GPS. May parts nga dapat baklun para magamit ang GPS. Nagtawag ako kananday Lori, Ilea kag nagbilin ka mensahe pero naisip ko man tawgan si Paul kay man sa Auburn man tana gaobra kag rapit ang Best Buy nga baraklan. Ginpahambal ko sa bata ko hay tana ang nakamaan kon ano ang dapat ibaklon. Salamat man gid hay bisan late run sa gabii ginhatud pa sa balay. Ang kulang na lang amo ang isaksakan ka GPS konektor sa kotse kon mag-alang-alang ang battery ka GPS. Salamat man hay si Lori may parts para sa saraksakan sa kotse. Dayawon ang Dios sa mga nagbulig kanamun.

Pag-abot kang Biyernes, aga pa kami nagbugtaw hay alas otso ang pagbuol ka sarakyan. Para mahimo dya, nagsakay kami sa akun kaingud nga si Paul. Tana ang naghatud kanamun sa Enterprise Office sa Auburn. Nakilala namun si Anthony Wu. Tana ang nagbulig kanamun sa opisina kag nagpresenta ka sarakyan nga ginrenta namun.

Naghalin kami sa Auburn kag nag-abot sa border kang Calais, Maine, USA kag New Brunswick, Canada nga ang St. Croix River ang nagpatunga nga tulay kag suba. Sa pihak, ang St. Stephen, New Brunswick, Canada run. Dyan nakita ko ang una nga Lighthouse. Sa Chocolate Park kami nagpahuway sa pagbiyahe nga apat ka oras.

Sa border pa lang ginausisa run ang amun pasaporte kag ginpamangkot kon andut kag ano ang rason namun sa pag-agto sa Canada kag kon diin nga lugar ukon parte ka Canada kami maagto. Ginpasulod kami pero ginpaagto man gid sa opisina para mausisa ang pasaporte namun sa Gov’t Security Border Customs & Protection Office. Friendly ang mga tawo sa sulod ka opisina, nagpahambal ako nga gusto ko i-stamped ang akun pasaporte para sa status ko lang hay puede indi man i-stamped hay digital run man ang pasaporte pero ako lang man gid ang may gusto eh.
Ay ti, dapat man gid usisaun ang kotse namun. Pagkatapos ka pira ka minutos, may stamped run ang akun pasaporte kag abaw, gin-greet pa nanda ako ka advance Happy Birthday!Nasadyahan man gid ako e samtang si Manang Conz sa guwa nagahulat kanakun.

Ang una nga lugar nga amun ginpondohan para magpalitrato sa Chocolate Park amo ang St. Stephen. Tapos nagpadayon kami byahe. Abaw, ang panahon sa New Brunswick magal-umun pero salamat sa Ginoo nga ginbantayan na kami kag gintugruan si Manang Conz ka kusug kag kabaskug sa pagpadayon sa pagmaneho ka sarakyan hasta kami kadangat sa St.John.

Tuman nga kalipay ang akun nabatyagan nga nakadangat man gid ako liwan sa iba nga parte kang Canada bisan pa nga nagasakit akun ulo sa malawid nga byahe. Ang una ko nga na notisyaran amo ang sign nga St. Andrews, St. George, St. John kag nakayuhom ako tungud nga ang ginhalinan namun Andrews Road man. Dugang pa, malimpyo, malapad kag may kudal sa kilid kang mga karsadahun sa highway para protektahan ang mga kasapatan nga indi makalaktud kag mapatay sa karsadahun, amo man sa mga motorista.

Navigator ako ni Manang Conz. Hala buol ko ka litrato hasta napatay battery ka akun camera. Sa St.John, ang una namun nga gin-agtunan amo ang Tim Horton’s kag nag-order ka stiff tea. Nahidlawan ni Manang Conz ria sa Maine bisan duro ang Tim Horton’s wara sanda ti stiff tea. Ay ti American style bay nga tea anda tana nga ginaserbi. Hahaha. Natirawan ko man gid kag nagustuhan hay parehas ka gina-brewe ko nga oolong tea halin sa China nga nagustuhan kag ginbakal ka akun agut sa Asian Market.

Sa St.John, nagtawag si Manang Conz sa sangka bed & breakfast para makapahuway kami kag maka-overnight. Sa dalan pa lang, nabasa ko ang mga ngaran ka kalye nga King St, Queen St, Princes St, Prince Edward St., Prince Andrew St., Prince William St. kag iba pa. Kanami lang ka lugar! Makita ang mga mataas nga bilding kag mga kinauna ukon dumaan nga disenyo. Siyempre super malimpyo gid ang lugar nanda ikomparar sa USA. Ginsug-alaw kami kang tag-iya kang bed&breakfast kag abaw, sa Victoria, Canada man gali sanda naghalin. Kanami lang pamatian ang mga gin-istorya ni Manang Conz kananda parte sa kaambung ka lugar na kag nahidlaw man gid sanda sa Victoria, ang mga kabulakan rugto kag iba pa. Sadya ang kadlaw namun. Salamat sa mag-asawa nga dya nga mga Riemer.

Mahambal nga misty wet cold kag mahangin ang panahon pero okay lang kanamun ni Manang Conz nga antuson sa pagguwa para makabuol ka mga litrato. Wara kami nagsulod sa bisan ano nga bilding. Pagbalik, akun liwan nanotisyaran sa dalanun nga ang mga sarakyan nagapundo kanamun para kami padayunon sa paglaktud ukon magsaylo sa pihak nga dalan. Kanami lang hay protektado gali ang mga tawo.

Sa amun pagpahuway balik sa kuarto, diretso tana akun turog hay masakit akun lawas kag ulo ilabi na ang akun nga paa nga may steel pin pa sa sulud ka tul-an kag ang ginaguyud ko nga kahig. Ti nakahuraguk kuno ako kag nabugtawan ko alas dyes it gabii wara pa si Manang Conz katurog sige pa atubang na sa laptop na.

Ginhilot ko si Manang Conz para makapahuway, makaturog kag makarelax. Ay abaw samtang ginahilot ko nagauraruy e bisan gani nga gakaturog run basta makahulag rian mabatian ko pa gihapon anang pag-uraruy. Gakadlaw kami nga darwa hay kuon ko basi magkuon ang mga kaingud kuarto nga akun tana ginakatay. Hahahahaha.

Pagkaaga, alas sais kami naghanda para sa pamahaw sa alas otso. Kasadya lang nga nag-imaw kami sa iba pa nga nagakaun pamahaw sa kusina. May Portuguese nga mag-asawa kag kanami lang makig-istorya kag mamati ka andang mga istorya. Nagamit ko man ang pira ka Espanyol nga naman-an ko. Kami lang ni Manang Conz ang Filipino sa grupo.

Sa pagbyahe liwan namun, nangamuyo kami anay ni Manang Conz para sa padayon nga pag-ubay kang Dios. Naghapit kami sa Super Drug Mart, Dollarama, kag sa Tim Horton’s. Abaw, nagauran kag mahangin pa. Siyempre, stiff tea ruman kag may dara nga bagel kag cream cheese amun order. Pagkatapos liwan padalagan ka kotse. Nagtalang kami sa likuan gani gindara kami marapit sa gasolinahan. Ay salamat ginpatalang para magpatughong ka gasolina hay rayu pa gali ang nasunod nga exit. Salamat gid sa Ginuo.

Salamat sa laptop, nakabulig man gid sa GPS kon kinahanglan sagapun namun ang adres. Nagpondo pa ruman kami kag magpahuway kag magkaun. Sa pagpadayon namun pabalik sa US border, iba liwan ang amun naagyan kag kinahanglan ruman usisaun ang amun pasaporte. Ang baye sa sulud kang opisina nga amun naatubang daw sobrahan, bisan kuting nga yuhum wara gid. Lain sa una nga nag-greet pa kanakun kang advance happy birthday.

Ginset ni Manang Conz ang GPS paagto sa Bar Harbor para maghapit anay. Ay abaw, malawid gali dya nga byahe. Liko-liko ang karsada kag naglingin akun ulo kag nagsakit akun busong nga daw masuka. Salamat kag may plastic bag nga nasukahan kag nagpondo kami sa binit ka karsada. Indi ko gid nagustuhan ang magsuka-suka. Mayad na lang nadura gawa ang sakit ulo kag ang ginabatyag sa lawas pagkatapos nga nakasuka ako.

Sa Bar Harbor na kami kag nagbuol ka mga litrato liwan kag manami nga lugar. Pero sarado ang Ferry paagto sa Nova Scotia, Canada. Sa Mayo 31 pa ang pag-umpisa abre sakay sa Ferry. Pagkatapos gin-set liwan ang GPS pabalik sa balay. Mas bugu gawa ang distansya nga amun ginpa-dalaganan ka kotse. Naghapit pa kami sa Home Depot sa Augusta para ibalik ang sala nga part kang gripo nga amun ginbakal. Hasta nakauli na kami balik sa Wales. Mga sobra 815 miles ang amun nagamit. Kon sa kilometro mga sobra 1311 kilometro ang nagdugang sa mileage kang kotse.

Domingo, nagplano kami magsimba anay bag-o maglagaw sa Portland kag mamakal sa Asian Market. Imaw namun si Inday Lilibeth. Aga pa kami nagbugtaw kag ginbuol tana sa Turner. Nagsimba kami sa First Evangelical Church sa Westbrook. Pagkatapos nag-igma kami sa McDonald. Pagkatapos karia nag-agto kami sa Kennebunkport.

Sa Kenenebunkport, dyan ka ra nagaistar si Presidente George Bush Senior kag Mrs Barbara Bush. Daragkul ang mga balay, mga manggaranun ang mga tawo sa amo nga parte ka Maine, isara run ang mga Bush. Marapit sa baybayun ang palasyo ni Ex-Presidente Bush Sr. Gin-set liwan ang GPS.Tungud nga wara kami ti eksakto nga adres, ginpatalang kami ka GPS.

Hala padalagan kon diin nga parte ka Kennebubkport halus ginpabalik-balik kami sa Main St. hasta na lang nakakita kami ka tatlo ka tawo sa yard nanda nga nagapanglipyo. Mayad man hay may GPS kami kag man-an nanda ang adres. Pero naghambal man gid ang bana ka baye nga si Mr. Kays nga sundan na lang ang kotse na kag darhun na kami rugto. Gani ginsundan na lang namun e ang sarakyan na kag hinayhinay nga pagpadalagan paliko-liko man gid hasta nakita ang baybayun kag ang daragkul nga panimalay. Gintudlo ni Mr. Kays ang balay ni Mr. Bush. Nagbuol kami ka mga litrato. Nagpasalamat kami kay Mr. Kays kay tana amun GKS (God Kays System) hay ang amun GPS nagpatalang kanamun.

Pasensiya na lang, wara namun nakita si Mr.Bush nga nagapanaw sa daray-ahan na kag indi man kami kasulod sa gate. Kinahanglan man appointment.

Sa sunod nga Biyernes, bantayi n’yo ang katapusan nga bahin kang duro pa namun nga adventure ni Manang Conz, ang pagselebrar ka akun birthday, hasta ang pagbalik na sa Canada.

(Pagapadayunon)

Ni Ma. Carmie Flor Ortego

Dahon sa Gabi

Nahidlaw ang tanan sa mga hugot nga kalipay ug puwang kangaya sa gugma.
-Jane Kenyon

Apan unsa man ang dahon sa gabi
nga kanunay mutugot
nga mudalin-as ang lusok sa uwan
tungod nga dili kini makuptan?

Taro Leaf

Everyone longs for love’s tense joys and red delights.
-Jane Kenyon, Thinking of Madame Bovary

But what of the taro leaf
That must always let
The raindrop slide
Because it cannot be held?

_______________________________
Si Ma. Carmie Flor Ortego taga-Talalora, Samar. Nagtapos kang BEEDBSED major in English sa Leyte Normal University kadyang Marso 2013. Nangin Fellow sa 8th Lamiraw Regional Creative Writing Workshop kang 2011 kag sa 13th IYAS National Creative Writing Workshop kadyang 2013.

Ga-enjoy kang hangin sa sagwa.

Jigsz NS/Byahe sa Kinabuhi

Duro nagapamangkot kung ano ang akun gina-research. Halin pa kang 2009 nag-umpisa ang proyekto nga dya. Ang akun mismo nga interes amo ang sustainability kang industrya kang pasayan kag tilapia rugya sa Thailand agud nga magpadayun ang anda pag-export rugto sa Europa. Kang 2012 na-balita rugto sa Europa nga kulang gid katama ang anda pagkaun ilabi na gid sa mga pagkaun halin sa dagat ukon tubig, parehas abi kang isda, pasayan, lukos kag shells. Gani nga naga-bakal sanda kang mga pagkaun dagat rugya sa Asya kag sa iban pa nga kontinento. May mga regulasyon sanda nga dapat sundon kang mga naga produkto, parehas abi kang mga certification kag standards, kag dapat sundon gid agud nga makapasar ang produkto halin rugya. Ang proyekto namun nga dya gina-himo man rugto sa Bangladesh, China kag Vietnam.

Kung turukun natun ang darwa ka partidos, ang naga-produkto kag naga-proseso sa sangka bahin, kag sa pihak nga bahin, ang mga naga-bakal kag naga-konsumo nga mga katawhan, may mga butang nga wara naga-saranto. Tungud dya sa lain-lain nga kultura, pagsinarayu kag pangpangabuhi. Lain man ang ginatugruan kang balor kang kada tawo rugya abi sa Asya kag rugto sa Europa. Gani nga may mga bagay-bagay kang una nga hindi sanda mag-intindihanay, kag ang masakit amo nga duro nga mga produkto halin rugya ang wara ginbaton sa Europa. Bahul dya nga kapierdehan kung sa negosyo kag industriya. Gani sa Thailand, kag sa iban man nga lugar, nga maghimakas man ang mga nagaprodukto kag nagaproseso, imaw man sa gobyerno, nga makamaan kung ano gid ang gusto kang mga nagabakal kag naga-konsumo.

Ginala-um man kang amun proyekto nga maman-an kung ano ang ginapinsar kang mga tawo rugya sa Asya kag paano ang pagpatubas kag pagproseso kang mga produkto rugya, para itugro ang impormasyon rugto sa mga nagabakal kag nakakonsumo sa Europa. Sa pihak nga bahin, ang ginapinsar kag gusto kang sa Europa gina-pamaan man namun rugya. Agud nga mag intindihanay ang darwa ka partidos.

Mga kapira run kami nag-agto sa field, hay lain-lain nga mga paagi ang amon pagkolekta kang impormasyon. Sa kadya nga ika-apat nga tuig kang proyekto, ginabalikan namun ang amun mga ginpangsurvey kang una para maman-an namun kung ano ang mga nag-lain sa anda nga operasyon, investment, kag pangabuhi, kag lantawun kung ano ang rason kung andut naglain ukon amo man gihapon. Sara rugya ang parte sa pag-buul nanda kang mga obreros halin sa Burma ukon Myanmar, Cambodia kag Laos. Lantawun ko kung ano ang importansya kang mga migrante nga obreros nga dya sa obra sa punung, kag kung ano ang impact kang pag-obra nanda sa Thailand sa anda nga pangabuhi.

Sakto gid dya nga mag-andam pirme.

Nang Nenen/Panan-awan sa Adlaw

Bag-o maghalin, gin-set liwan namun ang GPS paagto sa Hongkong Market sa Portland. Kami ni Inday ang nagpanaw paagto sa Hongkong Market. Nagpabilin sa kotse si Manang Conz para makaturog anay hay sobra anang kapoy. Namakal si Inday para sa amun rarahaun pero it amargoso amo nga nagsaylo kami sa Makot Pech kag abaw, wara man sanda. Kuon ni Makot sangka adlaw pa lang nga nagdeliver, naubusan lagi sanda ka amargoso. Kilala run kami ni Makot hay halin pa ako bay kang 1994 nga nagaagto pamakal sa anang tindahan.

Liwan kami nagbyahe kag naghapit sa Fish & Wildlife sa Gray, Maine. Nagbayad kami ka entrance fee nga $7 kada isara bisan nga dali na lang magsarado, 30 minutos na lang ang nabilin sa hapon. Nakita namun si Bobcat nga nagakaturog run akun. Gintawag ko dya nga Lex hay daw si kuti ko man gid turukun. May cougar nga nagapanago, may Canada minks, darwa ka moose, may squirrel, may turtles, may mga eagles, owls, pheasant, turkeys, isda, kag iba pa nga mga wildlife.

Pauli, naghapit pa liwan kami sa Gendron sa Lewiston para magbakal ka lobster para makakaun liwan si Manang Conz. Pagkatapos ka ra gindara pauli si Inday sa Turner. Balik liwan kami mga sobra trenta minutos ang dalagan pa-Auburn. Pag-uli namun, ay ti hala pangraha si Manang Conz ka lobster kag stir fry nga laswa. Nagtig-ang kami. Nami kag malawid nga kan-anay kag supsupay namun ka lobster. Busog kami nga darwa hasta magpahuway sa sobra ka kapoy sa byahe sa bilog nga adlaw.

Pagkaaga, 22 ka Abril, kaadlawan ko kag Earth Day pa. Ay ti nakasagap ako ka pine tree sa kakahuyan kag ginkali ko kag ginsaylo sa marapit nga puno ka gintanum ko kauna. Kada tuig may isara ako ka tanum nga kahoy. Ginlinya ko sa mga gintanum ko run sa pira ka tinuig nga kami rugya sa Wales, 16 anyos run. Nasadyahan man ako makita ang natanum ko nga nagataas tubo.

Aga pa man kami nag-agto sa Auburn sa pagbalik ka rental nga kotse. Nakayuhom na lang si Manang Conz sa pagsugid kanakun nga ang pabuol namun ka kotse 2 minutos pasado alas otso, isara lang ka minuto ang nagsobra. Naghulat kami rugto kay Ilea nga mabuol kanamun. Nag-abot si Ilea kag nagpalibot-libot kami. Naghapit sa Hannaford para magbakal ka cake kag raha run nga manok, tapos nagpa-Sabattus Lake para makita kag makabuol litrato si Manang Conz.

Pag-uli sa balay, nag-igma kami. Kang cake time, ginantahan man gid nanda ako ka “Happy birthday” e. Gindara man si Wyatt ni Lori sa balay para magkaun ka cake kag magpa-litrato kay Manang Conz. Pagkagabii, samtang gaiyapon kami kang pinirito isda kag danggit, hmmmm, nag-abot si Jack kag natingala dara turuk sa isda sa lamesa. May dapug pero hambal na lang ay, “inasinan nga isda mong” kag magyuhom dara kupkop kanakun. Ginpakilala ko tana kay Manang Conz hay tana ang madara kana sa Portland Jetport.

Pagsunod nga adlaw, mabalik run si Manang Conz sa Toronto, Canada. Namahaw lang ka cereal kag pag-alas otso, nag-abot run si Jack sa pagdara kana sa PWM Jetport. Nagkupkupanay kami antes tana magguwa sa balay. Pagkatapos nagdalagan ako sa bintana para lantawon ang paghalin kag pagparayu dalagan ka kotse, hasta na lang nadura sa akun mga mata nga nagalumaw-lumaw run.

Wara it untat nga pagpasalamat ang akun mahambal kag ang duro-duro gid nga salamat nga may pagpangamuyo ang akun lamang mabalik kay Manang Conz. Nasadyahan gid ako nga ginbisita na gid ako kag kag gin-treat na ako sa kaun kaadlawan sa kadyang tuig. Daw parehas man nga tana ang nagatindug bilang akun Nanay kag Manang sa darwa ka semana nga nakaimaw ko tana. Labaw sa tanan nagapasalamat gid ako sa Ginuo sa tanan nga pag-agubay na kanamun samtang rugya si Manang Conz sa Wales, Maine kag hasta sa pagbisita namun sa iba nga lugar, ilabi na ang pagbyahe namun pa-St. John, New Brunswick, Canada kag sa amun pagbalik liwan sa Maine.

Salamat man sa tanan nga mga nagtugro ka parte sa ana nga pagbisita rugya sa Wales, Maine, USA. Bisan nga ako wara it sarakyan ang Mahal nga Makaako nag-provide kanamun kang sarakyan paagi sa mga kaingud nga amigo kag amiga. Salamat sa andang mapinadayunon nga pagpalangga sa pagbulig kanakun rugya. Salamat nga nakita kag nakilala man gid ni Manang Conz kon ano nga klase ka mga tawo ang akun mga kaingud sa komunidad kang Wales bisan nga ako isara ka Pilipina nga nagaisarahanun rugya sa palibot nanda.

Mayad gid ang Ginuo. Ang pagdayaw kag pagpasalamat ang magahari sa akun tagipusuon. Salamat man kaninyo tanan nga padayon nagabasa rugya sa Balay Sugidanun ka akun istorya. Ang pagpakamaayo kang Dios para kanatun nga tanan.

OAV website.

Jigsz NS/Byahe sa Kinabuhi

Tungod sa sagwa kami kang Pilipinas, kalabanan kang impormasyon nagahalin sa pagbasa sa internet kang lain-lain nga media, parehas abi kang websites kag blogs kang mga radyo, tv, newspaper, mga organisasyon kag mismo kang mga kandidato. Luwas sa mga websites nga dya, masaku man ang mga posting sa mga social networking sites parehas abi kang facebook kag twitter. Masadya man magbasa kang mga nagakaratabo sa atun. Pero kis-a daw kasubu man kag may dyan man nga daw kaurugot. Hay sa kaduro-duro lang nga mga istoryahanay. Ang pinoy mahilig gid magsagi himo istorya ukon mga lango-lango pa kung kaisa.

Epektibo bala ang kampanyahanay paagi sa internet?

Rugto mismo sa atun nga lugar, masaku man ang kampanyahanay kag saka-ay balay para magbakal boto (kuno). Tungod wara ako rugto hindi ko maistorya kung ano gid ang nagakaratabo, pero duro man ang naga-istorya. May iban nagareklamo nga aga pa kuno gahud run ang kampanyahanay paagi sa mga naga-libot-libot nga mga sarakyan nga may kanta parte sa kandidato. Daw parehas man gle kang una, may orihinal nga komposisyon kag may dyan nga ginhuram ang music kag himo-an lang kang lyrics nga nagasanto sa kandidato. May mga kanta nga makairitar sa atun nga talinga kag kataraka man pamati-an. Mayad lang kung manami ang music na kag lyrics.

Epektibo bala ang kampanyahanay paagi sa paglibot-libot nga may musika?

Duro pa nga mga paagi siguro ang ginhimo kang mga naglansar para ma-pama-an sa mga katawhan nga botohon sanda. May mga maalwan (kuno) nga nagatugro kang mga kinahanglanon kang mga tawo, pero sa tuud-tuud lang, parehas lang man dya nga ginbakal nanda ang boto, pero “in kind” lang. May dyan man nga deretso gid tugro kang kuarta. Makuun ang iban nga, “Sige, batuna lang pero pagusto timo sin-o botohon mo.” Ang budlay kung ang kandidato magbalos kung man-an na nga wara mo timo ginboto tana. Budlay man hay sa sobra ka gasto kang kandidato, dapat magdaug gid “by hook or by crook” para nga kung sa puesto run gani, te mangurakot para mabaydan ang gingasto na sa pagdalagan.

Epektibo bala ang kampanyahanay paagi sa pagbakal kang boto (kag pahugay)?

Kabay nga mabasa dyang open letter kang natungdan.

Ang tawo sa serbisyo publiko hindi dapat magpinsar kang ikamayad kang kaugalingon lamang, kungdi dapat pinsarun ang ikamayad kang bilog nga banwa kag katawhan nga ana ginaserbihan.

Sa nagligad nga eleksyon, sin-o nagdara-ug? Paano sanda nagkampanya? Ano ang pinaka-epektibo nga pang-ngampanya? Paano kita nagpili kang atun ginboto? Mahambal bala natun nga maaram run ang mga botantes kadya? Ukon amo man gihapon?

Parehas man bala gihapon nga “kuarta lang ang katapat kang mga taga-Antique”?

“Beast of Burden,” Bobby Wong, Jr. (www.postcardsfrommanila.com)

Wara takon it subo,
Wara’t pag alang-alang,
Daw karbaw sa lamawan;
Gausap ka binalon nga hilamon.

ANG LUMPIA MAY SARSA

Kundi timo mag-abot,
Kundi timo magkadto,
Kun san-o ko gusto
Agud ang ugtas magpasuksuk
Sa akon sang imo tsinelas -
Bisan ikaw suba nga bugalon
Sa taytay pa matabok
Pakadto sa akon.
Ang imo pagka-ila nga daw sa ilahas,
Akon tuubon sa sinupot nga panguy-ab:
Agud maghagop nga daw pating
Kag anta nga kuring.

PAGKAPANAS SANG HAPAW SA LANGIT

Tungod sa batak sang akon dughan
Nga daw butong sang naluyag nga bulan
Ikaw makatilaw sang wala nimo mauyatan
Nga ang imo pagkahuya
Amo ang sampat sa akon paghulat
Daw dama de noche nga gabuskag
Lamang sa sirum pagkadula sang sanag.

ANG GUGMA SANG KARBAW

Ikaw makabangod sang gugma
Nga indi ka kasampot
Kay nagpitla imo dila
Sa dulot sang dalit sang pagkahidlaw
Sa akon sungay nga mabu-ot
Sa akon lawas nga mabukod nga matambok
Sa sulod sa panit nga magutok
Ang hapdi sang imo wa-ay nagahirab nagakurog

ANG KAW-IT KANG MARTILYO

Ginpaypayan sang haron sang panganod
Ang haron kang ana kalo
Samtang nagapamanday sa atop
Gindagit ang kainit
Apang ang mga balaydan nga ginlabo
Kag ginlansang wala magabot
Ang kisami sang langit narumpag
Naghanot sa iya antos.

__________________________
Si Nikos H. Primavera, 38, taga Sta-Cruz, Arevalo, Iloilo City. Nagtapos sang BA Sociology-Management sa UP in the Visayas sang 1998. Ang iya thesis amo ang F. Sionil Jose’s The Rosales Novels: A Sociological Inquiry. Nabalhag siya sa Mantala (NCCA, 2000) kag sa Home Life Magazine (2001). Fellow siya sa Hiligaynon sang nagligad nga IYAS National Writers Workshop sa University of St. La Salle sa Bacolod City nga isponsor kaimaw sang NCCA.

Nang Nenen/Panan-awan sa Adlaw

Pira ka beses nga may nagapamangkot kanakun kon ano nga rason? Rason sa ano? Rason sa pagkasadya. Sa kon ano man nga rason amo ria ang ginpamangkot kag may sabat ako rugya.

Duro nga bagay ang mga ginapamangkot nga may rason man gid. Atun bala ipamangkot sa atun kaugalingun kon andut rugya kita? Indi ako rugya para magyuhom, indi ako rugya para sa akun kaugalingun, indi ako rugya para sa akun kalipayan, ukon para sa akun pamilya. Rugya ako para sa Dios. Kon ikaw ang tagsunod ni Hesukristo, amo lang ria ang isara ka rason nga magapaginhawa.

Ang matuod nga Kristiyano ang ana kabuhi ginapakita sa tanan nga gakabuhi nga may Dios. Ang epekto ka anang pagpakita ka kabuhi indi gadepende sa mga mayad nga hitabo nga personal na eksperyensyahan na. Amo nga andut may Krsitiyano nga may cancer, Kristiyano nga may prodigals nga mga kabataan, may mga Kristiyano nga negosyante nga naduraan ka propriedad, kuarta kag na bankcrupt, may mga Kristiyano nga nagaatubang ka mabudlay nga problema nga kon ano ano lang nga nagaabot sa kabuhi. Madalum ang pagkaiba sa tunga kang bata kang kaharian kag bata kang kalibutan kon paano magdara kag mag-atubang ka mga kabudlayan sa kabuhi.

Pamangkuta ang doktor kon tana nakasaksi sa magkaiba nga Krisitiyano nga ginikanan nga nagadaralagan paagto sa emergency room nga ginakaptan ukon ginakungkung ang madali na lang mapatay nga bata kag ang tagipusuon nagakapihak kag nagasagap kang kasadya ang mga nagaatubang ka pareho nga nightmare.Sanda makasabat kanimo nga ang diperensiya paris lamang ka adlaw kag gabii nga may kasanag kag may kadulum.

Kon ano man nga imo kadya ginaatubang sa imo pagbasa kadya nga dinalan kag nagalantaw ikaw kang kaaram, rugya—kadya gid nga momento-ang imo sitwasyon oportunidad nimo nga madara ang kasanag ni Kristo paagi kang imo nga pagkabuhi nga anda man ginaturuk kag gina-obserbahan halin kanimo. Imo man mapakita ang kabuhi nga may Dios. Ma-realizar mo ang realidad kag makupkupan mo nga halug sa imo tagipusuon kag dya ginapaabot ang una mo nga gapitikpitik nga kasadya kag ang nagailig mo nga kasadya kag sa katapusan ang magabuhos nga baha kang imo kalag sa kasadya.

Pero indi mo mabutang sa finale ukon kongklusyon nga imo naatubang ang mga pagbaylo bisan pa sa kabudlay nga sa imo lamang nga kaugalingun. Indi mo dya makonsidera nga kasadya kon ang imo ginasudlan imo itsura kag lawas ka mga pagkaun para lang madura ang imo kasakit. Indi mo man makonsidera dya nga kasadya kon ginabuta mo lang ang imo isip ka mga entertainment para ma-distract ikaw sa imo kasakit.

Ang akun pangamuyo:

Amay namun nga sa langit, akun naisip ang mga pagtiraw sa akun kabuhi sobra ka mabug-at kon akun lang pagaisipon kon sin- o magalantaw ka akun pag-antos ukon pangabudlay sa pag-atubang kang kabuhi nga gakabuhi sa gihapon para Kanimo makahambal nga ako ehemplo. Buligi ako nga indi magpagamo sa Imo mga pang-obra para mangin mayad kag igiyahan mo ako nga simple magatuo lamang kanimo kag ang resulta makahambal para kananda nga tanan ang nagakinahanglan mabatian mo. Indi ko man maman-an kon sin-o sanda nga matandug paagi kanakun. Ako magapadayon nga imo suruguon kang Imo mga alima. Sa ngaran ni Hesus Kristo. Amen.

Pangga Gen/taga-uma@manila

Patapos run ang Mayo kag grabe gihapon ka gin-ut rugya sa Manila. Basi sa sunod nga mga bulan pa ruman takun makapa-baybay. May binayle kadyang semana sa baryo sa Antique. May Santacruzan pa sa inyo?

Pagkatapos ka IYAS National Writers Workshop sa Univ. of St. La Salle sa Bacolod kag dept. workshop pagbalik sa Manila, nagbakasyon liwan ako sa America. Una ako nakaagto ka isarang tuig, Mayo man, sa New York City kag Dallas sa Texas. Gintawag ko ‘to nga Awesomeness Project matapos makabatyag ka burn-out sa 12 ka tuig nga pag-obra kag pagka-administrador sa halos darwa ka tuig. Siguro sa pira ka adlaw, dugang ko mapaambit kaninyo ang dyang bahin ka akun kabuhi kon mapungkuan liwan ang mga nangin pamensarun kag baratyagon.

America bangud rayu kag lapad kag pamilyar. Nagustuhan ko nga sa pagpungko sa sulod ka long flight, matipon ko ang pamensarun kag baratyagun nga halos wara it istorbo. Sa dyang mga tion, gapasalamat ako nga kalabanan mayad ang akun mga inagyan sa kabuhi bisan pa duro man ang mga habus-habus. Labaw sa tanan, nga may mayad ako nga pamilya nga maulian, bisan diin man ako makapanglugayawan. Amo dya ang isara sa rason kun andut nagapati gihapon ako sa pamilya kag komunidad.

Pilgrimage of a Lifetime ang ginpangaran ko sa dyang byahe. Matapos mag-leave ka 6 ka bulan sa obra ka isarang tuig kag nangin Honorary Writing Fellow sa International Writing Program (IWP) sa sulod kang halos 3 ka bulan sa University of Iowa sa Iowa City, sa ginatawag nga Midwest nga bahin kang America, labi nga nangin mindful ako sa paggamit kang akun oras, enerhiya (pisikal, mental, emosyonal), kag ginatawag nga resources (ikasarang, masarangan, gusto pa tun-an, kag ang bahul nga pamangkot: may materyal nga manggad ako? Ano? Pira?).

In short, accounting kang nagligad, inagyan, hinimuan,kag pag-plot/pag-set kang goals kag pag-exercise kang creative visualization para sa next 6 years: life@40 – mayad lawas.

Mga bag-ong libro nga ginbasa kadyang bakasyon.

North Rodeo Drive sa LA.

Nakita ko ang elemento kang Math kag Science rugya, ilabi na ang Physics. Daw review dya kanakun, liwan nga paghasa kang utok sa dyang mga sabdyek, sa lingaw nga paagi.

Nga amo dapat ang pagtudlo, kag s’yempre, ang pagpangabuhi – nga wara’t iba kundi ang produktibo nga paggamit kang oras, enerhiya, manggad para sa dugang nga ikaugwad kang kaugalingon, para dugang kag liwan kag liwan, makapaambit sa mga palangga sa kabuhi kag mga komunidad nga ginatipigan.

Salamat sa padayon ninyo pagbisita rugya sa Balay. Klase run namun kadya sa unibersidad. Kinahanglan ko kang duro nga dugang nga Kabuhi halin kaninyo, parehas sa pagsipal ko kang Candy Crush, para makapadayon level-up sa byahe kang kabuhi, nga huod, may awesomeness kag meditasyon.

Nenen Geremia-Lachica/Bag-ong Bahit

Kang nagligad nga mga sinemana, mara ang akun koron, wara’t binahit. Bag-o lang ako kabalik halin sa pagbakasyon sa banwa’ng namat-an, Sibalom. Medyo liw-as pa ang oras kang akun turog-bugtaw rugya sa Jersey bangud ang akun lawas nagasunod gihapon sa oras kang Sibalom. Angay ka lingin nga wara pa mahubadan, nagabatyag ako kang ginakuon nanda nga jet lag. Pero jet lag man ukon wara, masadya gid ang pag-uli kag paghanduraw kang kahapon, ang pagdabok liwan kang kalayo kang suud nga pagtamdanay kang pamilya, ang pagkiritaay kag iririmaw liwan sa mga abyan kag kakilala bisan dali lang.

Para kanakun, ang “pag-uli” isara sa mga dumaan nga tinaga kag may dalum nga kahulugan. Halin ayhan sa “uli”, ang tinaga nagapatimaan kang pagbalik sa pinakagamot ukon “point of origin”. Ang pagbalik nagakilala kag nagabaton kang konsepto nga may ginhalinan, may pinakapuno, may ginsuguran. Bangud sa pagbalik sa pinakapuno, ang tinaga nagatumud man sa nakalipas ukon nagligad, ang natabo kato pa. Pisikal, emosyunal, espiritwal ang sakup kang dya’ng tinaga nga nahigot man sa pagbiya, pagpanaw parayu halin sa sangka lugar ukon pagkahimtang. Indi natun mapinsaran ang pag-uli kag indi kita makahambal nga mauli kita kon wara kita nagakilala kag nagabaton kang atun ginhalinan nga atun ginbayaan.

Sa pag-uli may mga pagpanghanda nga ginahimo, bukut lamang sa pag-empake kang atun bagahe. Atun man ginahanda ang atun pinsar kag baratyagun, pati run ang mga plano nga hirikuton nga atun ginahandum nga mahuman sa atun pag-uli. Rugyan ang kapung-aw, kalipay kag kakunyag nga nagadapun kon kis-a sa kakulba sa pagbiyahe. Kon kis-a tuman ang kakunyag ano pa ang iban indi katurog bisan tunga sa kalibutan ang kalawid kang biyahe kag nakalab-ok run ka darwa ka baso nga red wine. Kon nagagutuk ang maleta sa atun mga materyal nga mga dara, amo man ang kagutuk kang atun baratyagun kag paminsarun.

Sa atun pag-abot, ang masami nga bugno: “ay, nag-uli kaw gali” daw indi run kinahanglan hambalun pa raad bangud rugyan run ikaw, nag-abot run gid man gani. Ugaring ginamitlang pa gid bangud ria sangka timaan kang masadya nga pagbaton liwan kanimo sa imo pagbalik, dara man ang pagsumbat kang imo malawid nga pagkadura. Ang pamangkot: “ay, kasan-o kaw nag-abot?” bukut gid man interesado kon kasan-o, ano nga petsa ukon adlaw kaw gid nag-abot. Isara lang ria ka pagpang-abiabi pero masabat man ikaw ka petsa ukon adlaw kang imo pag-abot. Ang matuod, rugyan ikaw, nag-uli sa pagkilala kang imo ginhalinan kag binayaan: balay, pamilya, himata kag mga kaimaw sa pagkabata, sa eskwelahan ukon sa obra man.

Masami, atun ginalipat-lipatan ang mga inadlaw kag petsa kang atun liwan pagpanaw. Ang paghalin ukon liwan nga pagbiya amo ang kapihak kang pag-uli. Kinahanglan preparahan man natun ang atun paghalin, labhan ang atun nausar, ibilin ang sarang ibilin, dar-un ang importante nga baralunon. Sa atun pagbiya, atun liwan empakehun ang atun maleta, paminsarun kag baratyagun.

Bugay kag grasya kang Makaako ang pagbalik sa atun ginhalinan. Pasalamat man kita sa mga gadgets kag electronic devices nga naga-rekord kang atun mga aktibidades kaimaw kang atun mga pinalangga. Indi kita makapasiguro nga makabalik liwan dayon pero ang handumanan pareho ka mga litrato atun sarang turukun liwan kag balik-balikan. Rayu man ukon rapit ang atun agtonan, mayad man ukon indi gid piho ang atun dinangatan, ang atun ginhalinan napagkit run sa atun konsensya kag masami nagapabilin sa pagsukma kag paghutik kanatun: ay ti, san-o kaw mauli liwan?

“Darkest part of the night” ni Bobby Wong, Jr. (www.postcardfrommanila.com)

Nang Nenen/Panan-awan sa Adlaw

Natandaan ko kang bata pa ako hasta magdalagita, ang akun pamilya nagakasadya kon adlaw nga marigos kami sa baybay. Pero kon kaisa ang akun isip amo ang kahadluk maglangoy kon mabalud. Basi madara ako kang balud patunga kag ibalik sa daray-ahan. Pira ka beses gid man ako ginapatumba kang balud. Ay maan gani, pagkatapos nga nabuligan patindug sa binit, sige man gihapon balikbalik ko magsipal sa tubig nga nagakasadya.

Kang high school run ako, nag-imaw ako sa mga tiya, mga manong kag mga pakaisahan nga malangoy kami sa baybay Catwayan. Domingo nga wara kami nag-Sunday School. Manami ang sirak kang adlaw kag ang baybayon indi mabalud. Masadya kami tanan sa paglangoy-langoy sa tubig nga wara it balud nga magabasya kanamun. Nagalangoy ako nga ang tubig tagaliug lang hasta na lang nasorpresa ako nga daw sa ginhigup paidalum kag sige akun langoy paibabaw. Harus indi kabutwa kag sige akun tuyub man palibot dara ka tubig, butwa salum ang opisyo. Sa sobra run ka kapoy, wara ako it limug pa nga isinggit nga ako buligan. Naisip ko na lang indi na ako magsari langoy. Naduraan na ako ka paglaum pa nga makabutwa basta lang nga may mga alima nga nag-alsa kanakun. Natabo dya samtang nagapangayo ako ka kapatawaran sa pagwara ko pagsimba/Sunday school. May nagbutong kanakun…si tiya ko Lourdes.

Gindara na ako sa binit daray-ahan kag ginpadapa kag ginpadigwa ka mga tubig nga akun nainom. Wara ko naman-an kon pira ka minutos akun pagtinguha nga indi malumus kag magtawag sa Dios nga buligan ako kag ginatugyan ang kabuhi ko. Ay salamat gid sa pagluwas kanakun. Nakita gali ako ka tiya ko nga si Inday Rosie. Sus a, kuon nanda basi alimpuros ka tubig ang naghigup kanakun ukun sinking sand man nga natindugan ko kay indi man madalum ang tubig. Halin katu basta Domingo, wara run ako gaagto sa baybay kon wara kasimba anay.

Ano bala pareho man sa kabuhi? Ang balud kang kalibutan magabasya hagpas ukon magahigup paidalum kanatun sa pira ka beses nga ang mabilin nga mabatyagan amo ang kahinaan kag wara it paglaum. Amo dya nga tion nga atun marealisar nga ang atun kusog dyan sa Dios. Amo nga kinahanglan natun manawag kang bulig, kang tabang, para maluwas kita.

Nagakalangkag ang Dios sa atun paghibi nga nagakuon, “Ginakinahanglan ko ikaw.” k Kon wara ang kabaskug ni Kristo, makita natun nga ang gugma parehas lamang ka isara ka elemento indi maintindihan. Pero kon may gugma ni Kristo sa atun tagipusoon, atun maintindihan ang rason kang gugma sa dyang kalibutan. Parehas kang Mahl nga Mkaako, dya nagabulong, nagatugro kang kalipay, nagatugro kang kusog. Kag ang kalipya kang atun Ginuo, ang pagpangabuhi sa Ginuo, amo ang atun kusog sa adlaw-adlaw nga tanan.
Gani indi kita magkahadluk mangayo kang bulig, kag indi gid magdura kang paglaum.

Ang akun pangamuyo:
Amay, salamat sa pag-comfort mo kanakun paagi sa gintugro mo nga kusog sa pag-atubang kang akun ginabatyag sa adlaw-adlaw nga may tion nga ako nagahina. Ang imo kusog ang nagapabaskog sa pagpahangup kang imo gugma kanakun. Man-an ko nga ang imo ginahandum tanan para kanakun ang mabuta ako kang imo gugma kag paglaum, sa ngaran ni Hesus, Amen.

Artwork ni Steve Seeley (www.lostateminor.com)

Sa sangka gamay kag madanlug nga lugar nga ginapalibutan kang kabukidan, may sangka tigre nga nagauli. Ginakahadlukan dya kang tanan.

Kada tukad na sa putok-putukan kang bukid kag magngurub, nagakudug ang tanan.

Sangka gabii nga madulum ang palibot kag ang tanan natabunan kang ambon kag tun-og, nagdulhog ang tigre sa baryo sa pagpangita kang makaun. Grabe tana ka gutum hay pira run ka adlaw nga wara ka kaun. May nakita tana nga balay, nagabadlak dya sa kasanag kang sulo sa sulud. Nagparapit tana sa bintana.

Gulpi lang nga may naghibi nga bata.

“Waaaaaaaaaaaa! Waaaaaaaaa!’

Nagpangulung-ngulung ang tigre kag hinay-hinay nga nagtikang para magsulud sa balay. May nabatian tana nga limug kang sangka babayi.

“Hipus! May ayam umang sagwa!”

Pero wara naghipus ang bata. Wara nahadluk sa pahug kang nanay.

“Hipus! May baboy-talunon sa sagwa! Bul-un na ikaw kar-on kag kan-un!”
Pero wara gihapon naghipus ang bata. Nagdugang pa gid gani ang tiyabaw na. Natingala ang tigre nga wara ti hadluk ang bata.

“Ano ayhan hitsura na kadya?” Pensar na.

Dugang tana nga nagutum nga nagtindug kag maglingling liwan sa bintana. Sige gihapon ang hibi ka bata.

“Dya run ang tigre! Dyan lang sa idalum kang bintana!”

Nahangyus ang tigre sa anang nabatian. Kinulbaan. Nagparamuypuy kag nagparanglapsi nga naglup-og sa lupa.

“Paano na naman-an nga rugya ako?” Hambal kang tigre sa anang kaugalingun.

Nagginahawa kang madalum ang tigre. Pagkatapos, naglingling liwan sa bintana. Sige gihapon ang hibi kang bata. Wara gihapon ti patimaan nga nahadluk dya. Wara pa ka sumalang ang tigre ka sangka tinuga nga wara nahadluk kana. Pagdumdum na nga ang tanan sa kalibutan nahadluk kana, nga bisan sangka mitlang lang kang anang ngaran nagakudug ang tanan. Nagkabalaka ang tigre. Liwan naghambal ang nanay, “Paghipus run! Dya ay hud tinanuk nga saging!”

Gulpi lang nag-untat ang hibi kang bata. Gulpi lang naglinung! Bisan ginhawa wara ikaw may mabatian ukon mabatyagan. Natingala ang tigre kon ano nga klase ka tinuga dyang tinanuk nga saging.

“Siguro mas gamhanan, makusug kag kaharadlukan dya kaysa kanakun!”

Kinulbaan ang tigre. Gulpi lang may nagtupa nga mabug-at sa anang likod. Wara run ti iba, amo run dya ang tinanuk nga saging! Nagdalagan palagyo ang tigre. Kinahanglan makaluwas tana halin sa kaharadlukan nga tinanuk nga saging nga dya! Pero wara kamaan ang tigre nga ang nagtupa sa likod na, amo ang sangka takawan nga naglumpat halin sa atup kang balay. Nasal-an ka takawan nga baka ang tigre. Bisan ang takawan daw mapatay man sa tuman nga kahadluk kang namarasmasan na nga ang ginasakyan na bukut baka kundi tigre.

Nagdalagan ang tigre para ihulog ang kaharadlukan nga tinanuk nga saging sa ana likod. Pero hugut man ang kapyot kang takawan sa likod kang tigre. Hadluk mahulog hay nama-an na nga oras tana mahulog, gus-abun gid tana nga buhi kang tigre. Dalagan, tumbo kag waslik ang ginhimo kang tigre para mahukas ang tinanuk nga saging sa anang likod pero daw taka dya nga nagadukut sa ana likod.

Kag ang tigre kag takawan, pareho nga hadluk mapatay, sige ang dalagan sa bilog nga kabukidan hasta naabutan sanda kang kasanagun. Mayad lang may nakita ang takawan nga nagbuyok nga sanga kang kahoy, amo to ang ana ginkabitan kag ginasaka. Nanago tana sa mga sanga kang kahoy.

“Hay, salamat nakaluwas gid man ako sa tigre!”

Samtang ang tigre nakaginhawa man kang masulhay.

“Salamat Dios ko, sa pagluwas mo kanakun. Sobra gid man gali ka kaharadlukan nga tinuga ang dyang tinanuk nga saging!”

Kag nagdalagan ang tigre pauli sa ana ginahukmungan sa bukid.

* Tapos*

Lubad halin sa Ingles nga versyon kang tumanduk nga istorya kang Koreano nga “The Tiger and the Dried Persimmons” (www.pitara.com).

Jigsz NS/Byahe sa Kinabuhi

Ang sara pa gid nga naka-pasaku kanakun amo ang pagpreparar kang byahe paagto sa Europa. Kinahanglan kang Schengen visa. Duro mga kinahanglanun nga mga papeles. Tungod ang agto ko rugto bukut ti opisyal kungdi lagaw lang, kag daw mga pira gawa ka banwa ang agtunan, kinahanglan ko planuhon kamayad. Kung mag-attend lang kang meeting sa sangka lugar, hulas lang hay ang kinahanglan lang nanda amo ang invitation letter halin sa organizer kag ang imo hotel reservation. Pero hay ang agto ko rugto malagaw, dapat may kompleto gid nga itinerary. Ang una ko nga plano, bisitahun ko ang mga amiga ko rugto sa lain-lain nga syudad. Ugaring hay tungod man sa oras kag sa budget nahimo na lang nga tatlo ka banwa ang akun agtunan. Ang mga imaw ko tana hindi run nanda kinahanglan ang visa magsulud sa Europe.

Mahidlaw maglagaw sa binit baybay.

Mahidlaw sa mga manamit nga pagkaun.

Gani nga hindi run ako magsagi reklamo…kag magpadayun nga mag-pasalamat sa Ginoo, bisan diin man ako sa kalibutan maagto. Tungud man-an ko man nga rugyan ang Ginoo pirme imaw kanakun, bisan naga-sinaku, ukon naga-pahuway lang … sa kada oras.

Artwork ni Ghostpatrol (http://ghostpatrol.net via http://www.lostateminor.com)

Sa sangka baryo nga ginapalibutan kang kabanglidan, may ginabantog nga sangka aswang. Ginakuno nga tagsa abot kang kasisidmun nagatuhaw dya agud mamagat sa buhi, sa unahan ayon kang kanyugan.

Duro ang ginahadlukan mag-agi sa buhi kay basi ilambatan kang aswang. Gani, bag-o pa magsirum, nakauli run ang tanan sa andang mga balay.

Nakaabot dya nga huring-huring kay Fausto Di Makautot nga ginakilala sa alyas nga “Paok Maoy”, sangka 35 anyos nga laon, nga bangud masami lang nagamaoy wara ti may naluyag magpamana kana. Timprano pa nagabauk run kang bahal si Paok imaw kang mga manuggarab kag mananggiti sa kanyugan. Alas tres pa lang sa hapon, lingin run ang maoy nga laon.

“Ano nga aswang-aswang man. Pati takun kara!” Hambal ni Paok samtang nagatagay kang bahal.

“Ay, tuod tana ra Bay! May nagapamagat nga aswang dyan sa buhi. Nagkarabitas gani kuno ang smagul ni Bay Birin sa sobra nga palagyo kang nag-agi sanda dyan halin sa bilasyon,” ang hambal ni Mado Mananggiti.

“Bayi kuno kag labug ang buhok!” Saligbat ni Godoy nga sangka mananggiti man.

“Bayi? Mayad gali to pangasaw-un eh! Hahaha!” Nagkirinadlaw sanda tanan.

Si Paok Maoy, wara ti ginakahadlukan kon lingin. Aber pa kon aswang. Testingan na gid kuno kon sa diin gid kutub ang kasupug kang ginabantog nga aswang.

Pag-abot kang kasisidmun, nagdakan-dakan si Paok sa buhi para bantayan ang aswang. Naghapa tana sa lupa kag nagpakuno-kuno nga patay. Burubhay, may nagtiktik. Dyan run ang aswang! Nakita na si Paok nga nagahapa sa lupa. Ginparapitan na si Paok kag gintuduhan pa gid ang tiktik. Pero wara nagahulag si Paok. “Siguro bag-o lang dya nabugtuan kang ginhawa hay mainit-init pa,” ang pensar kang aswang.

Ginhakwat kang aswang ang kahig ni Paok. Ginpasarika na sa anang likod kag gin-guyod. Nayudyud ang pungyahon kag ulo ni Paok sa lupa. Wara gihapon naghulag si Paok. Nag-agi sanda sa kabatohan, sa taramnanan kag sa kawayanan, pero wara gihapon naghulag si Paok. Wara na ginsapak ang mga sakit nga agi kang mga bato kag siit. Gusto na pamatud-an kon tuod gid bala nga masupug dyang aswang.

Sa unahan, may sangka kudal nga kawayan. Kang ginlakad kang aswang ang kudal, nagpangyaput si Paok sa kudal. Indi makahalin ang aswang. Natingala. Basi nasab-it lang. Gintuduhan na butung ang kahig ni Paok pero hugut man ang pangyaput ni Paok sa kudal. Indi kadaug ang aswang. Gintuduhan na pa gid pagbutung. Nagburun-a ang aswang ka butung kay Paok.

Si Paok, natam-an run gid kayugit sa aswang nga indi makadaug magbutung kana. Sa sobra na nga pugung kang anang karadlawun, nag-utot si Paok! Nagasigabong kag makasuruka ang utot ni Paok. Nahangyos ang aswang! Paglaum na patay run ang anang ginaguyod. Nagkuyampad ang ginabantog sa kasupug nga aswang, samtang si Paok ginaparamalhas kag naumpawan sa sobra nga kadlaw sa aswang. “Hadluk man lang gali sa utot!”

Umpisa kato, wara run namagat ang aswang kag si Fausto Di Makautot alyas Paok Maoy gintawag run sa ngaran nga Fausto Parautot alyas Paok Utot.

***Tapos***

Nang Nenen/Panan-awan sa Adlaw

Ang akun amiga amo si Colleen Hamel. Bataun pa man hay napulo ka anyos ang akun agwat kana. Isara ka maestra sa publiko nga elementarya ka Leavitt, Turner, Maine. Kauna sa Lisbon naga-maestra bag-o nagsaylo rugya sa Wales. May biente cinco nga mga estudyante tana sa sulod kang kuatro grado. Depende man sa tuig kang pagbukas klase kon pira ka mga estudyante ang nagparehistro. Pira man ka beses ako nakaimaw kana sa pag-agto sa eskwelahan sa pagbulig decorar. Ang distansya ka balay paagto sa eskwelahan nga ginatudluan na sobra man isara ka oras ang dalagan ka kotse. Masinadyahun kag maalwan nga baye. Pero talagsa lang man kami rian nagakitaay kon indi weekends kag holidays. Masaku man gid pirme kag kon gabisita ako sa balay nanda sa eskwelahan man tana. Kon indi man gid importante ilabi na gid kon indi ako makatawag kana para kami magpanindahan ukon maglagaw ukon maglantaw ka sine imaw ka amun mga kabataan.

Tatlo ang ana mga bata. Puro man mga laki parehas ka akun. Dya sanday Brandon, Michael kag Jacob. Pero isara lang man gid ang ana nga matuod kadugo nga bata hay ang darwa nangin pangarwa nga nanay lang tana sa bata ka una nga asawa kang bana na kauna. Kaparehas man ka akun mga bata ang mga edad. Ang agut ko kag agut na mag- amigohay man gid. Iririmaw sa eskwelahan halin pa sa elementarya hasta high school. Ang nangin pangarwa na nga bana wara sanda ti bata kag napatay run, si Duane Hamel kang Oktubre 10, 2011. Tungud nga ang balay nanda kaingud ko lang, pero rayuay man, kon indi paghungdun magbisita sa sulod balay, sa taramnanan lang kami magkamustahanay. Singgitan mo ka “Hello,” balik kanimo “Hello” kag may echo pa! Kon kaisa gani sa taramnanan man kami magkitaay kag magkupkopanay kag may hambal nga “Palangga ko ikaw” kag magtindugan istoryahanay samtang ang mga bata nagasipal sa likod taramnanan!

Ang amiga kag pamilya rugya.

Sa tinuig, halos sobra dose ka tuig gid man nga si Colleen ang kaimaw ko sa ano man nga hirimuon sa eskwelahan ka mga bata: mag-attend ka mga meeting sa school kag sa banwa, magsimba kag sa magpanindahan. Ginaplanohan gid kon san-o kami makatiempo magpanindahan, maglagaw, kag kon maglantaw ka sine sa sinehan imaw ka mga bata. Bisan magastos indi rian ginaisip basta lang nga masadyahan ang mga bata makalagaw kag makakaun kami sa restaurant kon kaisa sa China Buffet, AppleBees, TGIF, Steakhouse, McDonald’s, Kentucky Fried Chicken, Wendy’s, Red Lobster’s, Pizza Hut kag iba pa. Pero may bes man kon kaisa makatawag lang ako nga emergency gakinahanglan nga may agtunan importante handa man gid ang akun amiga sa pagdara kanakun. Luwas lamang sa akun pagpadoktor hay may sarakyan nga nagadara man gid kanakun, ang ahensya ka gobyerno para sa mga may may disability parehas ko.

Kon may mga okasyon parehas ka birthday ka mga bata sa balay man ginahiwat kag ang akun amiga kaimaw man gid namun. Kon kaisa ang akun amiga may dara man nga amiga kapareho na nga maestra kag akun run man nakilala. Masadya man gid ako sa pag-abiabi ka bag-o nga makilala kag nangin amiga ko man. Nahidlawan ko man tana. Sa urihi nagsaylo man gid ka puloy-an ang akun amiga kang nagbulagay sanda ka ana nga bana; mga darwa lamang ka tuig nga wara sanda gatingbanay pero sa gihapon si Colleen nagabulig sa bana na hasta na lang nasapwan sa balay ka amiga ka bana na ang napatay nga bana. Masubo man pero anhun mo bay indi run maibalik ang nagligad. Nagrayuay man kami pero sa gihapon parehas man nga kaingud ko man hay kaimaw ko man tana kada semana kag makita ko man si Colleen. Amo lang ra garing magastos sa gasolina kon pirme mag-imaway hay rayu run man gid ang ginsaylohan nanda. Pira ka beses katu ginadara na man ako sa bag-o na nga balay. Gabulig ako panglimpyo kag rugtu na lang kami nagakaun ka pizza nga gin-order na lang. Samtang gakaun galantaw kami ka horror movie nga amo ang paborito nanda. Ako man timo masinggitan na lang sa paglantaw kon may kaharadlukan man gid. Tapos kara kon gabii run ginadara man nanda kami pauli balik sa balay ko. Gapabilin si Jacob maghingga basta kon wara ti klase sa masunod nga adlaw. Bisan talagsa lamang gatawganay sa telepono makaistoryahanay man kami. Pero talagsa man gid hay hurungdun man gid gani.

Ang ana bata nga si Jacob ginadara na lang rugya sa balay kon weekend. Kon kaisa si Michael gabuol kana. Daw bata ko man gid rian hay ginapalangga ko man kag ginapakaun sa balay. Pirme man gid sa balay kag kon hambalan ko gapati. Kon kaisa mabalbal ko ang buli na. Gatuwad man gid ria nga ginatugro buli na para balbalun ko. Daw bala sipal lamang ang akun pagbalbal hay ginapa-count ko kon pira edad na, amo man ria ka numero ang balbal sa buli na. Kang segundo grado pa lang katu ako man ang nakadiskubre nga may diabetes dya nga bata hay pirme lang bukas ka refrigerator ko kag mag-inom. Halin pa kang sa kinder o 1st grado tana kon sa balay nagasipal sa agut ko. Akun man gid ginsugid sa amiga ko kag anda ginpadoktor para ma-check. Husto man gid ako, may diabetes kag dapat gid pagatatapun kang insulin nga bulong para sa dugo na nga indi magtaas ukon magnaba. Akun man gid tana ginatatap kon sa balay ko hay kuon ko kana “Indi ko gusto nga mapatay ikaw sa balay ko.” Makadlaw kag magkupkop lang man gid ria balik kanakun. Kapin pa rugya tana pirme sa balay ko nagaturog. Kon kaisa hambalan ko na lang nga tak-an run ako kana. Te, mauli na lang ria tana. Kuon ka amiga ko gani daw ako pa ang nanay na hay gusto na rugya kanamun kag pirme busog eh. Duro man nga Kinaray-a nga hambal man-an na: magbugto, taas, putot, tambok, maniwang, guwapo ako, palangga ko ikaw kag iba pa nga. Indi malipatan nga magamit kag mahambal kon magkitaay ukon makaagto sa balay. Hasta kadya makayuhom lamang ako. Sa kolehiyo run sanda. Kon kaisa gasorpresa lamang bisita rugya sanda kanakun. Kanami lang hay ang mga bata halin kang magagmay kon ginapalangga mo sanda indi nanda ikaw malipatan. Ginakahidlawan nanda ako. Rugya gahapit sanda bag-o mag-uli sa balay nanda. Ako ang ginauna nga makita kag ginapangamusta ka akun mga bata rugya sa Wales, Maine. Bisan nga wara rugya ang akun kagurangnan kag agut nga bata daw parehas man nga nakita ko sanda nga darwa ilabi na gid ang akun agut kon makabisita ang ana mga amigo kanakun kag makakupkop kag makahambal nga “Palangga ko ikaw.”

Salamat gid sa Ginuo sa akun amiga nga Colleen kag sa ana pamilya. Salamat sa gugma kang Dios nga ginapaambit na kanakun kag kanamun tanan paagi sa regalo kang pag-abyanay.