Banaue Rice Terraces / JC Fonte

Dennis Monterde/Ang Lagawan

Amo dya ang kabuhi kang mamumugon.

Buhay run nga nagkaramatay ang mga kamal-aman namun kag kalabanan kadya sa henerasyon namun, wara run ti naga-obra sa taramnan. Kalabanan naga-obra sa syudad o sa marayu nga lugar o may gamay nga negosyo. Bisan pa nakatiraw man ako obra gamay sa taramnan sa Belison, kag tulad, harus laban nga oras ko sa obra sa opisina, indi madura kanakon ang hidlaw, ang nostalgia, sa ka-simple sa back-to-basic nga ideya sa pagtatap kang taramnan. Siguro, tungod nasa dugo ko ang pagkamamumugon. Amo nga kon makakita ako kang taramnan, nagabalik ako sa katuanay – ma- picture-out ko ang akun lolo kag lola nga naga-obra sa taramnan.

Amo nga kang nag-plano ang mountaineering club kang amon kompanya nga mag-community service sa Banaue Rice Terraces, nagkarit ako nga matawas. Bale, ang community service namun amo ang mangin volunteer para magbulig kay-ad kang parte kang Rice Terraces nga napabayaan. Mga sobra bayte man kami nga nagtarawas, nga mga miyembro kang amon club. Long weekend, holiday ang Biyernes ka isarang semana amo nga Huwebes it tungang gabii kami nagkiritaay. Mayad hay gin-provide man kang amon kompanya ang sarakyan, kundi tawhay kag tayuyon ang byahe hay naka-van kami hasta sa Banaue.

Darwa ka adlaw ang amun nga schedule sa pag-obra sa Rice Terraces. Pero antes karia, nag-istorya gamay kag nag-demo kon paano magbayo kang magtahup kang bugas kanamun si Manong Orlan, ang sara sa mga taga-Banaue nga nagapadayon kang tradisyunal nga pagtatap kang taramnan.

Kalabanan kuno sa mga urihing tubo nga mga taga-Banaue nga naka-eskwela mas ginapili nanda nga maka-obra rayu sa taramnan. Rayu sa taramnan tungud siguro malikawan ang budlay nga obra kag mas praktikal kon makangita run lang kang iba nga urobrahun nga hulas pero bahul ang income sa syudad patas kang Baguio. Bukut rayu dya sa nagatabu sa patag nga taramnan sa mga probinsya nga kon sa diin ang iba nga mangunguma, ginapili nanda run lang nga ibaligya ang andang taramnan, halimbawa sa mga developer para patindugan kang subvidision.

Pero bilib ako kay Manong Orlan tungud hasta kadya wara nautud ang pagpasa kang tradisyon nanda sa pagtatap kang tramnan. Maski ang andang binhi nga paray, orihinal, warat sambog – ang ginmana pa nanda sa andang kamal-aman for 2000 years! Amat-amat nga gina-develop kag gina-istoryahan tulad ang GMO rice, pero kon madapgan mo lang kag masaburan ang orihinal nga bag-ong tig-ang nga bugas kang Banaue, para kanakun, tama run dya para lipatan ang GMO rice. Ang paray da idya, tanan, GMO-free.

Mas prayoridad pa siguro para kanakun ang ideya nga makapangita kang praktikal nga paagi nga mangin sustainable ang padayon nga pagtatap kang taramnanan sa Banaue. Hay kon mapabay-an gani ang taramnan, amat-amat kuno nga nagaguba.

Dagyaw / JC Fonte

Sa darwa ka adlaw, nagburuligay kami hakot kang bato para himuon nga pader kang Rice Terraces. Ang mga baye tana, nagpanggapas kang mga hilamon. Amo kuno dya ang tradisyonal nga paghururay kang obra. Bug-at ang mga bato amo nga para lang dya sa mga laki. Sara-sara namun nga ginatungtong sa abaga kag saka-dulhug nga ihatud sa lugar nga patindugan kang foundation. Indi man basta-basta ang pagpatong-patong ukon pagriprap kang bato para himuon nga pader. May technique dya. Ginpakita kanamun kang taga-Banaue nga taga-riprap. Wara ti semento nga ginagamit, amo nga ginapili gid ang kada bato nga itungtong nga daw nagapatindug ikaw kang jigsaw puzzle.

Baralikan /JC Fonte

Nag-igma kami. Ang bugas amo ang ginbayo namun kaina. Ang dapli namun, gin-gisa nga native pechay nga ginlaswa kang mga baye sa binit kang Rice Terraces. Ang padalundun, ramig nga tubig – natural spring water kang Banaue. Nagtap-ok tanan.

Kag gina-istoryahan run namun ang magbalik ruman idya para liwat,mag-obra mamumugon.

@miamiac /Instagram

Salin mula sa Hiligaynon ni GENEVIEVE L. ASENJO

Nanalo ang orihinal na versyon ng ikatlong gantimpala sa 1997 Don Carlos Palanca Memorial Awards for Literature, kategorya ng Maikling Kuwento – Hiligaynon. Sa kasalukuyan, apat na unang gantimpala at tatlong pangalawa sa ganitong kategorya (isa na lang para maluklok sa Palanca Hall of Fame) ang hinahawakan ni Alice Tan Gonzales. Siya ang pinakapaborito kong manunulat sa Hiligaynon. Premyado rin siya sa kanyang mga binalaybay (tula), iskrip at dula, at kwentong-pambata. Naging guro ko siya noong kolehiyo sa UP in the Visayas sa Miag-ao, Iloilo. Siya rin ang may huling hawak ng NCCA Prize (2011) para sa rehiyon para sa kanyang bagong koleksyon ng mga sugilanon.

Naisalin ko ito noong 2007. Nabalikan kamakailan. Sinisikap ko pang i-retrieve mula sa mga lumang USB ang dalawa pang naisalin sa kanyang mga sugilanon. Heto muna sa ngayon at may permiso ito mula sa kanya na malathala dito. Narito rin ang isa kong papel na nabasa sa isang kumperensya, Ang Kasarian At Rehiyon sa mga Sugilanon ni Alice Tan Gonzales (PDF). – GLA

Iloilo City: Seguiban Publishing, 2009. Mabasa diri ang orihinal.

Kalungkutan. Ito ang aking nakuha sa pag-iisip sa takbo ng aking buhay. Ganito nga ba kapag tumatanda na ang isang babae?

Napaka-morbid na kaisipan para sa aking kaarawan.

Kinuha ko ang telepono. Nag-dial. Hindi na ako makakapaghintay pa.

“Hello?” Si Larry sa kabilang linya. “Gem?”

“Oo. May pupuntahan ka? Labas ‘sana’ tayo.”

“Hindi ako pwede ngayon, Gem. Papunta kami ni Dave sa Antique. May bagong klinik doon na nag-inaugurate ngayong araw. May dinner alas syete. Kailangang nandoon kami. Alam mo naman kaming mga drug pushers. Presence. Palakasan.”

“Ngayong araw?” Parang gusto kong idagdag na “birthday ko.” Pero gusto kong malaman kung talagang nakalimutan niya.

“Mam’yang gabi. Bukas na lang, pwede?”

Nanghina ang aking balikat. “Sige lang, Lar. It’s not important,” sabi ko with grand irony.

“Sige, Gem. Tawgan kita buas.”

“Goodbye, Larry,” wika ko na hindi na hinintay pa ang kanyang sagot.

Nangyari nga ang kinatatakutan ko. Kung minsan tag-isang linggo na hindi siya makakatawag. Out of town kuno siya. Sige lang. Ngunit kaarawan ko ngayon at nakalimutan niya. Kahit papunta siyang Antique kung hindi lang sana siya nakalimot sa birthday ko. Kung may pinadala lang sana siyang gift. Na flowers.

Hindi ako dapat umiyak. Pag-iisipan ko kung ano ang aking gagawin. Sobra akong anxious kung kaya’t nag-undertime ako at naghintay kung darating o di kaya’y tatawag man lang si Larry. Sana niyaya ko na lang sina Mila at Rose na magmiryenda o maghapunan. Mga kaibigan ko sila sa bangko. Pero palagi lang silang nagmamadali. May mga anak kasing maliliit.

Kinuha ko ang kard sa regalo nila Mila at Rose. Binasa. “We know you will be needing this very soon. Happy birthday.”

Ang akala nila malapit na akong ikasal. Natatawa ako. Parang iiyak. Dadalhin ko na lang siguro ang dinner set nila kay Papang. Si Papang hindi man lang nagpakita na nagugustuhan niya ang mga inuuwi ko dahil hindi siya kumporme sa mga ginagawa ko sa aking buhay. Sabi niya na mabuti lang at wala na si Mamang para makita ang aking mga pinaggagawa. Pero sa tingin ko, mas mabuti sana kung nandito lang si Mamang.

Two years ago, humingi ako ng transfer sa Iloilo upang maplantsa ko ang gusot kong buhay. Pero ang sabi ni Papa lumayo ako para hindi niya makita ang aking pagmimilagro. Hindi niya nakita si Larry. Hindi man lang nakasama si Larry sa akin sa Bacolod. Siguro matutuwa si Papang kung makikilala niya si Larry. Kaedad ko, may hitsura, mataas ang income. Detail man si Larry. Pero nasisiguro ko ngayon na hindi na talaga sila magkakakilala pa ni Papang.

Ang morbid talaga. Kailangang may kasama ako. Iniangat ko ang telepono. Sino ang aking tatawagan? Hindi rin naman makakalabas sina Mila at Rose. Sino sa mga dalaga? Si Malou? Si Jenny? Si Chato? Gabi na sila kung umuwi. Isa pa, hindi naman kami close. Nabo-bored ako sa kwentuhan namin tungkol sa sale sa department stores, bayo, sapatos, o sa buhay ng ibang tao. So, sino kaya? Si Claire! Siguro si Claire na lang. Nakilala ko si Claire last month sa birthday ni Chato. Second cousin siya ni Chato. Magaan kaagad ang loob ko sa kanya. Last week, nagkabanggaan kami sa Bargain House at nagkayayaang mag-snacks. Doon kami nakapagkwentuhan kay Freud. Maraming alam si Claire. Director siya ng isang NGO na nag-aasikaso sa mga babaeng nangangailangan ng tulong. Walang bana. Baka pwede siya.

Hinugot ko ang calling card niya sa aking wallet at nag-dial.

“Hello. Good afternoon. D’yan ba si Claire?”

“Speaking. Gemma, ikaw ‘to?”

Tumawa ako. “Alam mo.”

“Kilala ko ang boses mo. Nakatawag ka.”

“Libre ka?”

“In thirty minutes. May tinatapos lang akong problema dito sa opisina. Bakit naman?”

“Birthday ko.”

“Happy birthday! So, iniimbita mo ako sa party mo?”

“Dalawa lang tayong lalabas.”

“Ang boyfriend mo?”

“Out of town.”

“O. Sige. Sa’n mo gusto?”

“Dinner na lang, somewhere quiet. May ma-suggest ka?”

“May bago sa de Leon. “Best of Friends.”

“Sige, let’s try it. Mukhang maganda nga ang lugar nila d’yan. Ano, alas syete?”

“Eight na lang para makapag-shower pa ako.”

“Thanks, Claire.”

“Ako nga ang magpapasalamat sa’yo dahil inimbita mo.”

“Thanks dahil available ka. Medyo depressed ako ngayon, e.”

“Poor girl! Sige lang. Let’s enjoy mam’ya.”

“Sige, Claire, see you.”

“See you.”

Ibinaba ko ang telepono. Okey na kasama si Claire. Matalino. Malalim ang pananaw sa buhay. Totoong tao. Napahinto ako. Naalala ko ang pumasok sa aking isipan sa una naming pagkita sa party ni Chato – pakiramdam ko lang. Na lesbian siya. Kung tama ito, hindi kaya mali ang desisyon kong lumabas kasama siya? Pero, so what? Bakit ano’ng gagawin namin? Mag-dinner lang naman kami. At comfortable ako sa kanya. Parang iisa lang ang aming pag-iisip. Parang alter ego ko siya. Wala namang may mawawala kung mag-dinner ako kasama siya.

Alas syete ako lumabas sa boarding house. Nagwindow shopping ako at bumili ng drinks. Kung ordinaryong araw, umiinom ako ng isa o dalawang bote ng beer, kung hindi makatulog. Birthday ko ngayon, kaya champaigne. Wala naman akong regalo sa sarili ko. Isa pa, baka gusto rin naman ni Claire na uminom.

Nasa “Best of Friends” na si Claire, umiinom ng Seven-up pagdating ko. Mangilan-ngilang tao lang ang nasa restawran – may dalawang lalaki sa unahang lamesa at isang pamilya malapit sa pintuan. Pinili ni Claire ang lamesa sa pinakaloob.

“Hi! Kanina ka pa?” Tumayo si Claire. Nakasuot siya ng blouse na sleeveless at miniskirt. Seksi si Claire. Morena at matangkad. Nawala ang pagdududa kong lesbian siya.

“Mga ten minutes pa lang. Happy birthday.” Nagbeso-beso kami. Naamoy ko ang kanyang pabango. Eternity.

Umupo kami. Kaagad nilapag ni Claire ang isang pumpon ng rosas sa lamesa. “Paglabas ko sa opisina, dumaan ako sa central market para bumili ng rosas. To cheer you up.”

Parang may bumara sa aking lalamunan. Natulala ako.

“Anything wrong?”

Umiling ako at pilit na ngumiti. “Salamat sa roses.”

Lumapit ang weyter.

“Ano’ng gusto mo, Gem? Treat ko ngayon ha?”

“Oh, no! Ako ang nag-invite sa ‘yo.”

“Sige na. Hindi ako nakabili ng gift sa’yo.”

Nahiya man ako, pumayag na lang. Pareho ang aming nagustuhan – crab soup, mixed vegetables, grilled squid, sinugbang sibingan at Seven-up. Habang kumakain, napunta ang aming kwentuhan sa trabaho ko, sa kanya.

“Bored na talaga ako sa work ko,” sabi ko. “Wala talagang imagination ang trabaho ng isang teller. Walang kahulugan.”

“I know. Naging teller din ako. My first job. Tatlong buwan lang, hindi na ako nakatiis. So, bakit hindi ka mag-resign? Humanap ng iba?”

“I’m no longer young, Claire. Twenty eight na ako today.”

“If that’s what you think of your age, matanda na pala ako kung gayon. Turning thirty three na ako sa March 12. At next month na ‘yan.”

“Really? So, labas naman tayo kapag wala kang date. Para ako naman ang mag-blow-out.”

“Sure. Pero to go back sa topic, kung hindi ka happy sa bangko, humanap ka na ng ibang work habang maaga pa. Can you imagine yourself na tumanda sa trabahong walang kahulugan sa’yo? Hindi kaya maging wala ring kahulugan ang buhay mo n’yan?”

Ngumiti ako, mapakla. Kumuha ng sigarilyo at nagsindi. “Ngayon pa lang parang wala nang kahulugan ang buhay ko.”

Tumahimik si Claire. Humihintay ng aking idudugtong.

Bumuga ako. Parang gusto kong ibuga ang sakit ng aking dibdib sa babaeng ito na alam kong nakikinig sa akin. Nakakaunawa. “Ang totoo, nakalimutan ni Larry na birthday ko ngayon.”

Nilapag ni Claire ang softdrink na iniinom. “I’m sorry, Gem.”

Tumawa ako, hilaw. “Parang na-expect ko nga na makalimutan niya. Nakakalimutan niya nga mga dates namin, e.”

Umiling-iling si Claire.

“May amnesia siguro. Pusta ko magka-Alzheimer’s disease ‘yan kapag tumanda,” pilit akong nagpatawa. Hindi tumawa si Claire.

“May dala ako ritong champaigne. Inumin natin ‘to,” sabi ko na dinudukot ang bote sa plastic.

“H’wag na lang, Gem. Iuwi mo na lang ‘yan dahil babayad pa rin tayo ng corkage. Dito na lang tayo mag-order.” Sinenyasan ni Claire ang weyter. “Ano ang gusto mo?”

“Martini.”

“Dalawang martini, ‘Noy.”

“Kung alam niyang pag-usapan natin s’ya dito, hindi sana siya nakalimot,” wika ni Claire nang makaalis ang weyter. Nagsindi siya ng sigarilyo.

“Hmp! Hayaan mo siya. Bakit siya lang ang gwapo? Total nakakalbo na rin naman siya.” Parang gusto kong tadtarin si Larry. Tumawa si Claire.

“Malaki pa’ng ilong,” dagdag ko na tumatawa. Nakahalakhak si Claire. Tumatawa pa rin kami nang dumating ang weyter dala ang aming order.

“Happy birthday, Gem. May you have happier birthdays to come.”

“Thank you, Claire. Medyo naka-overcome na ako sa depression. Tawa nga talaga ang best medicine.”

Uminom kami ng aming martini.

“Dahil ba Larry forgot your birthday that’s why wala ng meaning ang buhay mo?” Binalik ni Claire ang topic.

“Sobra pa dyan. Na hindi niya naalala ang birthday ko nangangahulugang di niya ako mahal. But what is worst is dahil noong una pa lang, naramdaman ko nang hindi siya seryoso sa akin, pero pinatuloy ko pa rin. Baka pa lang ma-develop. Desperado akong makatagpo ng isang meaningful relationship. Pero hanggang diyan na lang ako. Kahit bungi o kirat hindi na tatanggap nito.”

Tumawa uli kami. Napalingon ang dalawang lalaki na kumakain sa aming unahan.

Kinuha ko ang rosas na nilapag ko sa silya. Hinaplos. “Si Ronald, ang una kong boyfriend, palaging nagbibigay sa akin ng roses. Nang hindi na dumadating sa akin ang kanyang mga roses, nakuha kong tapos na kami. Humintay ako ng taong muling magbibigay ng roses sa akin. Sa isip ko, kung may taong muling magreregalo sa akin ng roses, marahil palatandaan na ‘yan na tunay na’ng pag-ibig niya sa akin. Sincere. Ngunit pitong taon na ang aking paghihitay, hindi man lang dumating ang mga roses.”

“Parang bumabalik yata ang ‘yong depression. Mabuti siguro magdagdag tayo ng martini.” Nang tumango ako, umorder muli si Claire.

“Ang iba mong boyfriend, hindi man lang nakapagbigay?” pasiguro niya.

“Wala talaga. Namahalan siguro ng roses.” Lumunok ako ng laway.

Tumahimik lang si Claire. Napatahimik kami hanggang dumating ang aming martini.

“Para sa hinahanap mong meaningful relationship,” wika ni Claire na itinaas ang kanyang baso. “Sana mahanap mo, sooner.”

Itinaas ko rin ang aking baso at pinasaltik sa kanyang baso. Sabay kaming lumagok.

“Mabuti sana kung mabili lang ‘yan sa supermarket dahil madali,” sagot ko.

“H’wag kang mawalan ng pag-asa. Bata ka pa at very attractive.”

“Thank you, Claire. Matibay ang suporta mo sa akin.”

“At your service,” sagot ni Claire na kumukislap ang mga mata.

“Apat na ang pumalpak kong relationships,” patuloy ko. “Sa apat, ang una lang ang nagsimula ng tama. Ang tatlo, hindi na kaagad tama sa simula pa lang.”

Tahimik si Claire. Humihintay ng aking idudugtong.

Lumagok uli ako ng martini. “Si Edward, barkada ni Ronald. Ang akala ko may simpatiya siya sa akin sa nangyari sa amin ni Ronald. Depressed ako. Nagkarelasyon kami. Huli ko na nalaman na nagsasamantala lang siya.”

Lumagok uli ako. Umiinit na ang aking pisngi sa martini. “Maniwala ka na sa pagka-desperada ko, nagkarelasyon ako sa boss ko na may asawa? Cheap ko, no?”

“Depressed ka lang siguro.”

Ngumiti ako sa sagot ni Claire. Nakakaunawa nga siya. Lumagok uli ako. “Sa edad ko, gusto ko na sana mag-settle down. Pero alanganin naman kong hindi tamang pares. Maraming mag-asawa ang kilala kong nagkahiwalay.”

“Alam ko. Mga babae ang kaharap ko sa trabaho araw-araw,” sagot ni Claire.

“Nagugustuhan mo ba talaga ang work mo?” pasiguro ko sa kanya.

“Very. Nagustuhan kong magtrabaho para sa mga babae. Naiintindihan ko sila.”

“Kontento ka talaga sa work mo na nakalimutan mo na’ng mag-asawa?”
“Hindi dahil sa trabaho ko kung bakit hindi ako nag-asawa,” sabi ni Claire. “Gay ako,” dugtong niya sa mahinang boses.

Parang nabilaukan ako sa aking iniinom. Dahan-dahan kong nilapag ang baso. Parang wala akong masabi.

“I hope hindi maaapektuhan ang friendship natin sa nalaman mo ngayon. Normally, hindi ako nagsasalita. Pero dahil napaka-personal na naman ng pinag-uusapan natin, so sinabihan na lang kita.”

“Nabigla lang ako. Wala pa akong naging kaibigan na female gay,” sagot ko na parang nahihiya sa aking reaksyon.

“Sex preference lang ang kinaiba namin. Pero kung tungkol sa pag-ibig, hindi rin naman kami pahuhuli,” pahayag ni Claire na walang pag-aatubili.

“Marami ka nang relationships?” Medyo nahiya pa akong magtanong.

“Once lang.”

“Saan na siya?” patuloy ko.

“I lost her. Car accident sa Manila.” Nagbago ang itsura ni Claire. Seryoso. “1992. June 9. She was driving pauwi galing sa trabaho. Nabangga siya ng dump truck. Halos wasak ang kanyang car.”

“I’m sorry.”

“Nagbalik ako sa Iloilo nang mamatay siya. Pero hanggang ngayon, pinag-aaralan ko pa ring mabuhay na wala siya.” May lungkot sa kanyang boses.

“Mahal mo talaga siguro siya kaya wala ka nang may ipinalit sa kanya?” pasiguro ko.

“Oo. Lalo na’t gusto ko totoong relationship. May tunay na pag-ibig sa isa’t isa. Hindi laro. Hindi sex lang.”

Napangiti ako ng mapakla. “Ang sa akin namang relationships, sex lang. Walang true love.”

“Isa pang martini?” tanong ni Claire.

“Sige,” sagot ko kahit nag-iinit na ang aking pakiramdam.

Nag-order si Claire. ‘Yon at napansin kong dumadami ang mga tao sa restawran. Wala na ang isang magpamilya. Pero mga limang mesa na ang okupado. Halos mga lalaki na umiinom ng beer.

“For a true love,” toast ko sang dumating ang aming martini.

“For a true love,” sagot din ni Claire. “Madalang pa ‘yan kaysa buhok sa noo ng kalbo,” dagdag pa niya.

Tumawa kami. Gumaan ang aking pakiramdam. Lumagok.

“What was she like?”

“Sa totoo, parang ikaw.”

“Parang ako?” May pagkagulat kong ulit.

“Oo. Sa hitsura. Mestisahin din siya. Pareho ang inyong mga mata na malulungkot kahit nakatawa. Mas may sense of humor ka lang. Seryoso siya.”

Bumibilis ang paglagok ko ng martini.

“Claire, bakit?” tanong ko na nag-aalinlangan.

Tumawa si Claire. “You mean, bakit nag-gay ako?”

Tumawa rin ako. “Yes.”

Huminga si Claire, malalim. Humithit sang sigarilyo at bumuga. “Maraming reasons kung bakit nagiging gay ang isang tao. Ang maaalala kong dahilan si Daddy. Iniwan niya kami noong limang taon pa lang ako. Tumira siya sa ibang babae. Dalawa kami ng kapatid kong pinalaki ni Mommy. Kumayod siya nang todo. Hindi naman kami naghirap, pero wala kaming daddy sa pamilya. Lumaki akong si Mommy ang idol ko, at hindi ko marahil mapatawad si Daddy sa kanyang ginawa.”

Marami pa akong gustong itanong. Alam kong masasagot ni Claire dahil honest siya at comfortable sa kanyang sitwasyon. Pero baka sobra na. Nagtanong na lang ako tungkol sa kanyang pamilya. Eldest siya sa dalawa. May pamilya na ang kapatid niyang babae. Yumao na rin si Mommy niya. Kanser. Anim na taon na.

Nagtanong si Claire kung gusto ko pa ng martini.

“Eleven thirty na,” sagot ko. Sa tutuo, gusto ko pang makipagkwentuhan sa kanya pero daw nahihilo na ako.

Nagbayad si Claire. Habang naghihintay siya ng sukli, tumayo ako papunta sa ladies room. Pabaling-baling ang aking lakad. Pero binalewala ko ang mga tumitinging lalaki.

“Careful,” wika ni Claire pagbalik ko. Hinawakan niya ang aking braso.

Tumawa ako. “Let’s go,” anyaya ko na binitbit ang roses at champaigne.

“Ihahatid kita sa boarding house mo. Baka hindi mo na alam pauwi,” wika ni Claire pagtigil ng taksi.

Tumatawa akong pumasok ng taksi. “Hindi pa ako lasing, a. Pero sige. Let’s go. Para malaman mo ang lugar ko.”

Binigay ko ang adres sa drayber at sumalampak sa upuan. Pumikit. Hindi na kami nag-usap ni Claire.
N
akatulog marahil ako dahil nang dumilat ako, nakasandig na ako kay Claire at pumapaliko na sa rotonda papunta sa boarding house sa Molo. Dumukot ako sa bag pero sinabi ni Claire na siya na ang babayad dahil sasakay pa siya pauwing Jaro.

“Daan ka muna, Claire. Inumin natin ‘tong champaigne,” anyaya ko.

“Lasing ka na.”

“Hindi. I feel good na dahil nakaidlip ako. Halika na.”

“Baka mabulahaw ang mga tao d’yan kapag dadaan pa ako.”

“Hindi. May susi ako sa gate at hiwalay ang pintuan ng aking kuwarto.”

Pumayag si Claire. Binayaran ko ang taksi at pumasok kami sa gate patungo sa aking kuwarto na nasa gilid ng bahay.

“Maganda pala ang lugar mo.” Pinalibot niya ang kanyang paningin sa kwarto – sa katre, study table, mini ref, electric stove, at C.R.

“Two thousand monthly, pero nagustuhan ko ang privacy. May extension phone pa. Inumin na natin ang champaigne.” Hinubad ko ang aking blazer at inalis ang sapatos. Kumuha ng yelo sa ref at dalawang baso. Binuksan ko ang champaigne habang nilalagay ni Claire sa vase ang roses.

“Happy birthday!” bulalas ni Claire pagputok ng cork.

Umiinom kami habang nagkukwentuhan tungkol sa aking pamilya – kay Mamang na namatay noong hayskul ako, kay Papang na hindi muling nag-asawa ngunit nagwa-one-night stand kung minsan, sa tatlo kong kapatid na may mga pamilya na. Marami na kaming nainom nang mapunta ang istorya kay Toto Dodoy.

“Pinakapaborito siya ni Papang dahil pareho silang engineer. Sa Manila na siya nakatira.”

“Pinakapaborito mo rin siya sigurong kapatid dahil parang napakalungkot ng boses mo sa pagkwento sa kanya,” puna ni Claire.

Hindi ako sumagot. Parang bigla lang sumikip ang aking dibdib. Gusto kong umiyak. Lasing na marahil ako. Dinama ko ang aking pisngi. Nag-aapoy.

“Something’s wrong?” tanong ni Claire na hinahawakan ang aking braso.

“Naalala mo ang discussion natin kay Freud?” Tumango siya. “Ilang araw lang pagkatapos noon may naalala ako. Anim marahil ang aking edad dahil kalilipat lang namin sa City Heights. Mga fifteen naman siya. Siya ang pinakamatanda, ako ang bunso. Isang araw, pumasok siya sa banyo habang nakaupo ako sa basin. Ipinasok niya ang kanyang daliri sa aking ari. Hindi ko maintindihan. Pinabayaan ko lang siya. Pero malalim ‘yon. Nasaktan ako. Dumugo. Hindi ko maalala ng mabuti ang iba pang detalye, pero sigurado akong ipinasok niya ang kanyang daliri sa aking ari.” Mabagal ang aking pagkukwento. Ayaw kong magsobra o magkulang sa aking memorya.

“Curious marahil siya. At least hindi rape ang naranasan mo. Mas traumatic ang rape,” reaksyon ni Claire.

“Huli na ang trauma, Claire.” Tumahimik ako sandali. Lumagok ng champaigne at guminhawa ng malalim. “Sa graduation ball namin ni Ronald, wala kaming inulit-ulit ikuwento kundi ang aming mga plano sa trabaho, sa pagpakasal. Nangyari kami nang gabing iyon sa isang hotel. Pinakamagandang gabi sana sa aking buhay kung hindi lang kami nag-away pagkatapos.” Tumigil muna ako dahil parang nagsisikip ang aking dibdib. “He looked for the blood. Walang dugo. At hindi ako makapagbigay ng dahilan kung bakit.” Pilit akong tumawa. “Dugo lang ang hinanap niya at wala akong maibigay. Ha, ha, ha, ha.” Hindi na pilit ang aking tawa. Parang walang katapusan. Hindi ako tumigil kung hindi ako inakbayan ni Claire at tinapik sa balikat.

“Iyon na ang simula ng katapusan. Walang isang buwan at sinalo ako ni Edward. Pinagsabihan siya siguro ni Ronald sa nangyari. Ang akala niya marahil nagpalipat-lipat ako ng sex partner. Dahil depressed ako, hindi ko kaagad nakita ang tunay niyang motibo. Pero pagkatapos nilang dalawa, pakiramdam ko, wala na akong halaga. Ma-imagine mo kung bakit nagkarelasyon ako sa may asawa. Parang gusto kong ipakita sa lahat na cheap nga ako. Parang wala nang halaga kung ano man ang mangyari sa akin. Parang gusto kong parusahan ang aking sarili. At si Larry, honest ako sa kanya. Pinagtapat kong may tatlo nang nauna sa kanya. Sabi niya okey lang. Pero alam ko, hindi totoo iyon. Pinagpatuloy niya lang ang aming relasyon para sa libreng sex.”

Tumigil ako sa pagkwento. Tumulo ang aking mga luha sa aking kandungan. Nanginig ang aking katawan sa isa’t malawig na pagtangis. Naramdaman kong pinipisil ni Claire ang aking balikat, ang aking braso. Dumapa ako sa katre na aming inuupuan at umiyak. Humagulhol para sa pitong taon na nawala ang pag-ibig sa aking buhay.

Matagal ang aking naging pagtangis. Nang matapos na, naramdaman kong hinahapulas ni Claire ang aking buhok. Matagal niyang hinapulas ang buhok ko. Ang sarap damhin. Nagpa-patila. Nang-aamo. Nagpapatiwala.

“Claire, huwag ka na lang umuwi,” sabi ko na hindi umalis sa pagdapa sa katre.

Dumahan-dahan ang paghapulas niya sa buhok ko hanggang sa tumigil. Matagal siyang hindi nakasagot.

“Claire,” nilingon ko siya’t tiningnan, “if you like me…you care for me…” hindi ko maipagpatuloy ang gusto kong sabihin.

Nagkatinginan kami nang matagal. At ngumiti si Claire. “Upset ka ngayon, Gem. Baka magsisi ka sa ‘yong desisyon,” wika niya at tumayo. Kinuha niya ang kanyang bag sa lamesa. “Bigyan mo ng panahon ang iyong sarili na makapag-isip. Baka lalabas na pinaparusahan mo pa rin ang ‘yong sarili. Hindi ko gusto na mangyari ‘yan.” Bumalik siya sa katre at hinalikan ako sa pisngi. “Goodbye, Gemma. Pero magkikita pa tayo.” Tumayo siya at lumabas ng kuwarto.

Natulala ako. Iniisip ko ang aking mga nasabi. Kung nagpaiwan si Claire at may nangyari sa amin, magsisisi kaya ako kinabukasan? Ewan. Ang alam ko, napakasarap ng pakiramdam ko habang hinahapulas niya ang aking buhok. Na nauunawaan niya ako. Naisip ko na baka wala siyang masakyan. Ala-una na ng madaling-araw. Hahabulin ko sana siya, pero narinig ko na may humintong sasakyan sa harap ng bahay. Sandali lang. At muling umandar papalayo. Naiwan ako. Nag-iisa. Nilikop ako ng kalungkutan katulad ng makapal na ambon sa malamig na umaga.

Katapusan

OFFICIAL PRESS RELEASE VIA EMAIL [8/20/2013.9:36 a.m.]

The University of St. La Salle is pleased to announce the winners of the IYAS Literary Contest in Hiligaynon Poetry and One-Act-Play sponsored by the IYAS Creative Writing Program of the University of St. La Salle in cooperation with the National Commission for Culture and the Arts (NCCA).

For the Hiligaynon Poetry Category, first place goes to Jonathan Davila of Bacolod City for his entry “Mas Maayo nga ang Tawo Wala sang Pakpak ukon Hasang.” He will receive a cash prize of P 10,000. Second place goes to Gil S. Montinola of Mina, Iloilo for his entry “Tinaga kag Iban Pa nga mga Binalaybay.” He will receive a cash prize of P 7,500. Third place goes to Marcel Milliam of Mandurriao, Iloilo for his entry, “Pagsagap Kanimo kag iban pa nga mga Binalaybay.” He will receive a cash prize of P 5,000.

Norman T. Darap of Tubungan, Iloilo is the first place winner in the Hiligaynon One-Act Play Category for his entry, “Handum.” He will receive a cash prize of P 10,000. Second place goes to Fundador Tipon II of Villamonte, Bacolod City for his entry, “Palad.” He will receive a cash prize of P 7,500. Third place goes to Aurea Lynne G. Paz for her entry, “Red Lipstick.” She will receive a cash prize of P 5,000.

The awarding ceremony will be held on August 29, at 4:30 pm at the University of St. La Salle, Bacolod City. The winners will be asked to read their winning entries.

The members of the board of judges are Dr. Elsa M. Coscolluela of University of St. La Salle, Dr. Genevieve L. Asenjo of De la Salle University, and Prof. John Iremil Teodoro of Miriam College.

“First Light” /Bobby Wong, Jr. /www.postcardsfrommanila.com

Si Kei Valmoria Bughaw nakatapos ug kurso sa Psychology gikan sa
University of San Carlos sa Cebu City. Nakatambong na siya isip fellow
sa Iligan, Ateneo, ug Iyas national writing workshops. Sakop si Kei sa
Women in Literary Arts- Cebu ug Bathalad Sugbu, mga panaghugpong sa
mga manunulat nga Bisaya. Kasamtangan nga nagpuyo siya sa Pasay City.

Tin-aw ang langit apan gakanta ang mga gangis
Nga murag dunay nagsingabot nga uwan.
Ang mga kahoy gakurog, sama kanako,
Matag pagdat-ol sa atong mga panit.
Makahinumdum ko kanimo sa hangin
Nga nagahupaw diha sa kakahuyan
Nagakanta og mga kanta nga madungog
Bisan sa mga lagyo nga bituon.
Buot nakong tabunan ka og mga halok
Hangtud mubiya ang kasubo,
Maabwag sama sa mga laya nga dahon
Diha sa pagduaw sa huyohoy.

Karong adlawa buot unta nakong suroyon
Ang kahumayan kuyog nimo
Samtang galurat ang adlaw,
Masinahon sa kahayag sa atong mga nawong.
Apan kilomkilom na.
Tana, magkuyog nalang ta
Ngadto sa naglaray nga akasya
Ug gunitan ko ang imong kamot.
Pasagdan nato mangigi ang mga engkanto.
Kay mututok gyud sila sa atong katahum,
Ang katahum sa duha ka tawo
Nga wala na’y ugma.

“Heaven in Motion” /Bobby Wong, Jr. /www.postcardsfrommanila.com

The sky is clear but the crickets sing
Like there is impending rain
And the trees shiver
Like I do every time we touch
The barest hint of each other’s bodies.
You remind me of the wind
Sighing through the trees
Singing songs that even
The distant stars could hear
I want to cover you with kisses
Until the sadness goes away,
Scatter it like wilted leaves
When a breeze comes to visit.

I would’ve wanted to walk
The rice fields with you today
While the sun looked on
Envious at our radiant faces.
But the evening has come.
Come now, let’s go instead
To the avenue of acacias
And I will hold your hand.
Let us not mind the jealous wood nymphs.
For sure they will stare at our beauty,
The beauty of two people
Who only have today.

Via Ang Paglaum / Facebook

The University of San Carlos (USC) Cebuano Studies Center is pleased to announce the opening of its 2013 Fellowship competition. The Center awards approximately 15 creative writing fellowships to the Cornelio Faigao Memorial Annual Writers Workshop every October.

Apply now!

The Faigao Workshop is open for submissions from August 20 to September 30, 2013. Regular mail submissions must be postmarked September 30, 2013 to be eligible for screening. Applicants may submit a suite of seven (7) poems, a short story or a one-act play in either English or in Cebuano. Writing samples will not be returned.

Please submit the following requirements to:

Cornelio Faigao Memorial Annual Writers Workshop
Cebuano Studies Center
2nd Floor, Learning Resource Center
University of San Carlos
Talamban Campus
Cebu City 6000

or online to raphaelpolinar@yahoo.com

Submission requirements:
1. Entry

o Entries must be typed double spaced in Arial or New Times Roman font size 12 with 1” margin on all sides

o Entries must not bear the name of the author

o A soft copy encoded in MS Word on CD (or as an attachment if sent via email)

2. Current Resume with 2×2 photo

3. Application letter

o Tell us why you want to be a writer and how your background will add a unique perspective to the literary arts.

For more information and application guidelines please contact the Center by phone: Marlyn Braga at 032-4066079 or at erlindabraga@yahoo.com; Raphael Dean Polinar by email at raphaelpolinar@yahoo.com.

Maliban kay Habagat Maring ngayong linggo at sa pag-survive ni Amphigong , binaha rin ang Facebook ko ng “Dear Janet” ni kaibigang Joselito D. Delos Reyes. I-Google n’yo lang kung gusto n’yo pa s’yang makilala at ang kanyang ka-astigan. At sakaling hindi pa n’yo ito nabasa, hindi pa na-’like,’ hindi pa na-share, narito ang kopya pati ang wazak n’ya ring sagot/dagdag – ngayong hapon lang habang nagkakape ako. “Go,” sabi n’ya, nang i-PM ko na i-share ito sa inyo:

Screenshot ng kanyang FB account.

Salamat sa 16k++ na shares ng “Dear Janet”. Sa maniwala kayo’t sa hindi (sana hindi na lang), kinakatawan ng bilang ng nag-share na iyan ang overwhelming 0.00056537% ng FB-users sa bansang ito (28.3 milyon daw sabi ng factbrowser.com). Significant percentage no?

Sinagasa ko kanina ang hanggang wetpaks na baha para lang makapag-load (bente singko para sa tatlong oras) sa aking aandap-andap na internet. Isang araw kong hindi nakita ang sulat kong iyon. Natuwa ako sa mga komento sa mismong sulat at sa mga nag-“say something about this” bago i-share. Maraming nanggagalaiti sa galit. Marami ring hindi kilala yung “sikat” na Janet kaya kailangan pang sangguniin ang Google. Talk about GMG. Marami ring nag-share dahil natawa sa sulat. (Hampusa, seryoso ko nun no.)

May nagsabing para daw ang nagsulat ay isang writer na Ong ang apelyido. Hindi no. Delos Reyes ang apelyido ko, proud na anak ng isang dating parak-Valenzuela na nakatatanggap ng kuwatro mil na pensyon bago matepok noong 1996. Sa mga komento naman, may ilang pumuna na dapat daw idinamay ko na ang mga Honorable Senators and Representatives ng bansang ito sa sulat. May nag-suggest na gumawa daw uli ako ng sulat para sa kanila. Meron pa ngang nagsabi that I am missing the point dahil kesyo si Janet ay kasangkapan lang atsutsutsu ng mga nakatataas sa kanya. Oo naman. Naniniwala naman ako.

At heto pa ang wagas, may mga grammar at spelling-Nazi rin na nagkomento (rule-of-thumb ko sa pagbabasa, hindi ako magko-comment sa grammar at spelling lalo’t unsolicited, alam ko kasing sablay din ako at times, alam nyo yun, kapag perpekto na ako saka pa lang ako magkaka-K, and it won’t happen). Pero yun nga, nakalathala kasi sa bukas na medium—social network, ang medium ng mga nagmamadali—ang sulat ko kaya nag-free-for-all to those who wish to share their two-cents. Mabuti na lang, napigilan ko ang sarili kong magkomento ng “E di sulat kayo ng sarili nyong bukas na open-letter.” Buti hindi ko nai-comment.

Isa pa, hindi ko naman talaga akalaing sasambulat sa disisais-mil na sharing account ang sulat. Hindi ko gustong palabasing manifesto ang sulat. Nagkataon lang iyon. Naanggihan ako ng habagat nung Lunes habang nakaharap sa laptop. Tapos lasang lata yung inuulam kong liver spread. Tapos naalala ko yung payslip ko. Naalala ko ang pamilya ko. Naalala ko yung mga estudyante kong uhaw sa karunungan (tsika na itong huli). Basta ganun. Hindi pinlano. Para bang spontanu… espontano… spontaineo…. basta biglaan, hindi pinlanong sulat. At nagkataong ang marangyang buhay ni Janet ang naisip ko nung mga sandaling yun. Pwede ko namang maisip ang kapitbahay kong maraming alagang pitbull. Eh hindi eh.

Hindi ko masyadong ginamit ang edit option ng FB sa sulat. Pakiramdam ko kasi mawawala ang pagiging sponteneo… basta mawawala ang pagiging biglaan ng sulat kung reretokihin ko nang reretokihin. Meaning, hindi ako magiging matapat sa sitwasyon kung bakit ko isinulat ang bukas na open-letter. Basta ganun. Ngayon, bakit ko ipapaskil sa FB ang istatus na ito? Kasi magpapasalamat lang ako. Heto: tenk yu sa pagshe-share. Be vigilant. Tax natin ito mga earthlings.

Ito ang sulat, status update niya sa Facebook noong Agosto 19, 2013. Kasalukuyang may 11, 594 likes.

Dear Janet,

Hindi ko alam kung makakarating sa iyo itong sulat na ito. Idinaaan ko sa Facebook kasi bente otso ang bahay mo, trenta kung ibibilang pati lower house at senado. Kaya hindi ko alam kung saan ia-address, mahal ang selyo, lalong mahal kung ipapa-LBC ko sa lahat ng bahay mo. Hindi ko rin alam kung mababasa mo ito talaga kasi ako man ang lumagay sa pwesto mo, tiyak hindi ako magbubukas ng FB. Babalik ako sa Friendster.

Kahit nasaan ka man ngayon, kung nasa isang yate sa Celebes Sea palabas ng Pinas o nagpaparetoke ng mukha at katawan sa Bangkok o nagpapatanim ng balbas at bigote sa Tayuman, susulat pa rin ako. Dahil isa ito sa kaya kong gawin habang ngumangata ng sinangag at Reno Liver Spread.

Simple lang naman, sumusulat ako sa iyo kasi, kasi paano ko ba ito papadaliin, kasi hayup ka. Ikaw ngayon ang napagbubuntunan ko kasi habang isinusulat ko ito, naaanggihan ako ng ulan. Hindi ko maipagawa ang bubong ng kapiraso kong barong-barong dito sa Coloong. Kailangan kong lumayo sa mag-iina ko dahil kailangan kong magtrabaho dito at kaltasan ng buwis, mga otso mil kada buwan. Hayup ka. Andaming diaper na mabibili sa otso mil. Andaming gatas. O paracetamol hayup ka.

Gusto kitang makulong sa Manila City Jail. Gusto kitang palusungin sa bahang may ihi ng daga. O sige, tutal sulat ko naman ito kaya masasabi ko ang gusto ko: gusto kitang maghirap nang husto. Gusto kong mabungi ang lahat ang ngipin mo maliban sa isang ngiping bawal bunutin, yung ngipin sa harap. At iyang ngipin mo sa harap, habampanahon sanang kumirot hayup ka.

Hindi mo ito magagawa nang mag-isa. Marami kang kasabwat sa kabuhayan slash kababuyan mo. Bukod sa Kongreso, kasabwat mo ang nagpapalabas ng pera namin sa DBM. Siguradong mayroon sa COA. Tapos iyong mga NGO na nakakapit sa kung saan-saang sangay at Department ng Malakanyang. Kaso, at ito ang maganda sa bayan mo, makakakuha ka ng tala-talaksang magagaling na abogado. Dahil bilyonarya ka, sasaksakan mo ng bayong-bayong na pera namin ang kahit sinong kokontra sa iyo. Lahat. Dahil dito kayo nabuhay ng pamilya mo. Ang manuhol ng pera namin. Ano nga uli ang ibig sabihin ng iginisa sa sariling mantika?

Yung nangupit nang barya-barya ang napaparusahan dito sa bayan mo. Alam mo iyan, kaya bilyon-bilyon ang ninakaw mo. Kaya isang batalyon ang nagtatanggol sa iyo: pulitiko, abogado, huwes, si Korina, mediang nabubuhay sa kalabit-penge, Kongreso. At kami, alam mong darating ang oras na magugutom, uulanin, babahain, at aasa kang makakalimot kami.

Hindi ko naman talaga kayang ipangako na hindi ako makakalimot sa kahayupan mo, ninyo. Mamaya, magba-brownout dahil sa baha. Baka nga hindi ko na rin ito maging istatus sa FB dahil baka ubos na ang load ng internet ko. Poproblemahin ko ang tanghalian at hapunan at makakalimutan kita dahil kailangan kong isalba mula sa baha ang kaunting anik-anik na naipundar ko sa pagtuturo at pagpapatawa o pagtuturo nang nagpapatawa. Samantalang ikaw? Hayup ka.

Wala akong ipapanawagan. “Tawag” ang salitang-ugat ng panawagan (nyemas, hindi ko maialis na maging titser kahit sa oras ng pagsesentimyento ko). May epekto ang tawag sa nakakarinig. Eh bingi kayo di ba? Kaya nga idinaan ko sa sulat dahil sigurado akong nakapagbabasa ka lalo na ng kulay ng pera at nakasulat sa tseke.

Hindi ako mag-aaya sa August 26 sa Luneta. Kasi baka ako mismo, hindi makarating dahil baka nagtatae ako sa kinain kong murang barbeque, baka botsa kasi. Natatakot din kasi ako na baka pakana mo rin ang mangyayari sa Luneta. At pipilitin mong magkagulo. Ano ba namang magpasabog ka ng ilang pillbox na binili ng gangsta mo sa mga lumpen na gangsta sa Baseco sa Tondo at Banaue, Quezon City. Na baka nga sinimulan mo nang magpasabog tulad nung sa Cagayan de Oro, Cotabato, at Greenhills. Tapos dahil sa takot ng mga tao, kakaunti talaga ang dadalo kaya mava-validate mo, ng abogado at kampon mong pulitiko, na wala talagang public clamor para parusahan ka.

Kaya susulat na lang muna ako. Ito ang kaya kong gawin. Kaya hindi muna ako makakalimot. Iuukilkil ko sa sinumang makakabasa at makakarinig sa akin na pwede ba, huwag muna tayong makalimot. May oras at araw kayo. Huwag munang makalimot hanggang dumating ang araw ninyo. Darating ang araw ninyo kapag sinabi at sineryoso na nung nakatira sa Malakanyang, yung tao na laging nag-i-invoke na ako ang boss niya at dapat maglakad ako sa kaniyang tuwid-na-daan, na parusahan kayong makulong sa tunay na kulungan at hindi sa resort na kung tawagin ay St. Luke’s o Veterans. At sana, habang nakakulong, kumirot habampanahon ang namamagang ingrown sa hinlalaki at molar teeth mo. Hindi dapat ako nag-iisip ng masama sa kapwa. Sa kapwa. Pero ibang specie ka.

Hindi ako papayag na mag-crash ang Lear Jet mo. O lumubog ang yate mo. Masyadong madaling kamatayan. O baka nga gawin mo pa itong palabas. Tapos mabubuhay ka bilang ibang tao o ibang hayup. Tapos magiging paksa ka na ng mga conspiracy theorist na nagsasabing buhay si Marcos, Michael Jackson, Elvis, John Lennon, Michael Jordan (syet, buhay pa nga pala si MJ, bura-bura). Hayup ka. Ang swerte mo, makakasama mo sila sa alinman sa isla sa Greece o Cyprus.

Pero alam mo yun, at the end of this rainy day, lalangoy ka sa pera namin, papakainin mo ng nakaw ang pamilya mo, at ako, magtsetsek ng exam ng mga estudyante kong kabilin-bilinan kong mabuhay nang parehas, nang patas dahil ang tunay na edukasyon ay hindi lang basta makapasa sa board exam. Ang tunay na edukasyon ay mabuhay nang parehas at makatao.

Saka na muna yung ganap na world peace. Ang mahuli at maparusahan ka kasama ng iyong minions will make this world a better place.

Joselito

Pahabol: sa makakabasa at gustong i-share ito hanggang sa makarating sa Friendster account ni Janet, i-share nyo na. Baka bilhin bigla ni Janet ang Facebook. Yari tayo.

Nang Nenen/Panan-awan sa Adlaw

Si Sister Raquel Thaker sa London gintudluan ko kang Kinaray-a hasta man kadya sa Facebook. Naintiendihan na man gid ako kag kon kaisa nagatawag gid tana kanakun. Nasadyahan gid ako nga nakilala ko sanda ilabi na gid ang akun Pangga Tita Sylvia kang DYKA, amo man si Kidz Ysulat nga taga-Dao. Si Tita Sylvia ang nangin suod ko nga amiga. Bisan sa pihak run tana nga kinabuhi, buhi gihapon tana sa akun tagipusuon.

Nakilala ko man si Manang Virgie (Maria Rentsch) sa Facebook. Salamat gid nga handa man tana magbulig kanakun kang ako gakinahanglan. Kag si Dong Reynaldo Dela Peña nga amo ang una gid nga nagbisita sa Lolo kag Lola na sa Patnongon. Masadya ang akun Tatay sa pagpakilala nga tana ang akun bata. Hasta sanday Friday Panaguiton, Stephen Ramos Checa, Ray Rosal, Jella Dy, Gigi Escano, Jenny Castillon, Kim Agujitas kag duro pa ang nagbisita imaw saulog kang kaadlawan kang akun Tatay kag Nanay. Nagsuray man sanda sa uran kag panaw sa lauhon nga dalan basta lang makabisita sanda. Bisan wara ako rugto daw parehas lang man nga rugto ako tungud makita ko sanda sa mga letrato kag video.

Mga miyembro kang Kinaray-a.com imaw ang akun pamilya sa Patnongon.

Si cookie Alvin Justin Calawod Bulaoro, nangin tulay sa akun klasmeyt nga Tatay kag Nanay na. Dya sanday Albino Bulaoro kag Josephine Calawod Bulaoro. Dya nga bata nakasugid kanakun kang mga ginaplano na para sa anang mga ginikanan, kabugtuan kag duro pa nga gusto na buligan. Pero kasubo kag kasakit maman-an nga ginpatay tana ka wara ti gugma kag wara ti Dios nga tawo.

Salamat kaninyo tanan nga akun mga adopted nga kabataan, amiga, amigo, kapamilya kag kaparyentihan.

Salamat man gid kay Father Lius Ysulat sa pag-introduce na kanakun kay Pangga Gen Asenjo para makapadara ako kang akun binalaybay sa Kinaray-a. Bisan nga naga-inentsik run man ang akun paghambal-sulat. Pero nakabulig man gid sa pagtugro input sa akun utok nga makapensar kag makapadayon sa pagtuon. Ginbaton ako ni Pangga Gen rugya sa Balay Sugidanun kag nakapadayon ako sulat. Gapasalamat kag gadayaw gid ako sa atun Mahal nga Dios nga buhi pa ako kag makapaambit kaninyo ka akun mga istorya.

Pasensyaha lang man ninyo ako kon wara ko masambit ukon nasulat ang inyo tana ngaran. Sarigan ninyo nga nakatugro man gid kamo ka lingaw kag pagpalangga kanakun. Duro kaninyo ang sa gihapon naga-konekta paagi sa Facebook kon nagakinahanglan kang akun bulig. Pero ang iba wara run man nagasapak. Siguro sa kasakuon man sa pagpangabuhi. Pero sige man gihapon nga nagaduro ang akun nakilala nga mga kasimanwa kag kaparyentihan. Amo man ang mga nakilala ko nga nalipatan ko run.

May mga nagbisita rugya kanakun sa Maine. Dya amo ang mga pamilya Bacaoco/Tumangday/Delantero kag Barrientos/Ledesma nga taga-Patnongon, amo man sanday Manang Nimfa nga taga-Sibalom kag bana na nga si David Cloud (masubo man gid nga sa pihak run man tana nga kinabuhi, salamat sa oportunidad nga akun man tana nakilala sa personal), si Bobbie Beckey (taga-Anini-y), kag Manang Conz (tawag ko kana) nga taga-San Remegio pero nagauli sa Victoria, British Columbia. Rugya lang man kami sa internet nagkilalahay hasta nga nagkitaay sa personal kang magbisita tana rugya kanakun sa Maine kadyang nagligad nga Abril. Nabasa run man siguro ninyo ang istorya kang amun paglagaw halin sa Maine pa-Canada.

Kon sin-o gusto magbisita kanakun,welcome gid. Rugya ako magahulat kaninyo hasta kita magakitaay, nawong sa nawong. Salamat sa Dios kag kabay padayon kita makabayluhanay ka istorya rugya sa Balay Sugidanun. Paagi sa naman-an natun nga istorya ka isara kag isara, labi kita nga magkabalaka para sa ikamayad kang tagsa-tagsa.

Patrick Kyle / http://www.lostateminor.com

“Unto” ang titulo kang una nga versyon nga ginpasa para sa writing fellowship sa IYAS Writers Workshop sa University of St. La Salle sa Bacolod City. Sia man ang tagdaug subong sang Una nga Padya sa One-Act Play sa Hiligaynon sa IYAS Literary Prize nga isponsor sang University of St. La Salle kag National Commission for Culture and the Arts (NCCA). Rugya man ang iba pa nga sinulatan ni Norman: “Bangkil”, “Paranawon sa Kahapon” , “Abril kag Mayo:” Mga Binalaybay Pang-bata” kag “Tamarora:” Papel sa TABOAN 2013.

Norman T. Darap, taga-Tubungan, Iloilo. Isa ka nars nga gradweyt kang University of San Agustin, Iloilo. Una natun nga Tagdaug sa Padya Kinaray-a sa anang koleksyon kang binalaybay.

Hinali lang nga nag-atubang ang tigulang kay Budak. “Dali-dalion naton ang paglakat kay dugaydugay mabudlayan na kita nga tultulon ang alagyan kon mangin tama na kadulom ang palibot.”

“Huo, ‘Nang,” mahinay nga sabat ni Budak. “Pasensyaha lang ako, ‘Nang. Masobra na abi lima ka tuig nga wala ako makapauli diri,” dugang pa niya.

Pagpanaog ni Budak kagina sa dyip, aksidente nga nakita niya si ‘Nang Juana sa baryo nga nagalibod sang mga turulan-on. Pakaduha sang iya Amay ang tigulang kag sa isa lang ka sityo natukod ang ila mga balay. Ginhulat na lang ni Budak nga maubos ang mga ginabaligya sang tigulang agod may maupod sia sa iya pagpauli.

Pagkaligad sang pila ka minutos, nakalab-ot sila sa putuk-putokan sang buklod. Daw malipong sa kakapoy si Budak apang nabuslan ini sang kalipay sang makita niya ang baryo Igdampog, kon diin sia kagina nagpanaog sa dyip halin sa syudad sang Iloilo. Daw ginhuyop ang iya kakapoy sang makita niya ang ila malapad nga baryo sa malayo. Nahidlaw gid sia sa maanyag nga lalantawon kasubong sang mga suga sa baryo nga daw mga bituon sa duta. Nadumduman niya nga amu sini ang makasami niya nga makita kon maabtan sia sang kagab-ihon sa pagpauli halin sa ila eskwelahan sang sa elementarya pa lamang sia. Mas nagdamo pa gid ang mga bituon sa duta sa iya pagtan-aw pagkaligad sang masulusobra lima ka tuig. Pati ang malamig nga dapya sang hangin, ang daw gadala sa iya pabalik sa mga nagliligad.

ANTIS sia magtrese anyos kag makagradwar sa elementarya, nagkuha sia sang entrance examination para sa scholarship nga ginahatag sang mga madre sa Cebu. Tungod maalam man si Budak kag naggradwar nga salutatorian sang ila klase, isa sia sa mga maswerte nga nakaeskwela sa Sisters of Mary, Girls Town sa Talisay City, Cebu. Indi tani magpasugot ang iya iloy nga sa malayo niya patigayunon ang pag-eskwela, apang bangod sa ila kapigaduhon, napilitan man ang iya mga ginikanan nga palakton sia. Indi man nila gusto nga mangin mangunguma lang si Budak katulad sang iya duha ka mga magulang nga lalaki nga wala makapatigayon sang ila pag-eskwela sa hayskul. Sa Cebu, apat ka tuig sia nga naghimakas sa pagtuon kag gin-agwanta ang kahidlaw sang pagkapahilayo sa iya mga ginikanan kag utod. Sa iya pagkagradwar sa hayskul, wala sia dayon makapauli sa Iloilo kay nag-ubra anay sia sa pabrika sang mga bayo sa pagpatigayon man sang mga madre sa gintapusan niya nga eskwelahan.

Masobra man isa ka tuig nga nag-ubra sia sa pabrika. Sa apat niya ka tuig nga pag-eskwela sa Cebu, makalaka lang gid sia makakilala sang mga lalaki. Masami lang sila nga ginabukot sa sulod ila eskwelahan kag dormitoryo. Sang nakagradwar sia kag nag-ubra sa pabrika, madamo sia sing nakilala nga mga lalaki. Madasig sia nga naghigugma nga wala man lang niya ginpaminsar sing maayo kon ano ang madangtan sang iya balatyagon. Ang iya paghigugma sa pangidaron nga disesyete anyos, naghatag sa iya sang malip-ot nga kalipayan kag temprano nga kapaslawan.

Malaanghel ang iya nga nawong, mahamis kag medyo hilom ang iya panit nga masami ginadayaw sang ila mga paryente kada magbisita ang mga ini sa ila balay sadto. Masami nila ginahambal nga damo nga lalaki ang maluyag sa iya kon magdalaga na sia. Ang mga mahuloy nga mata ni Budak nga ginpanubli niya kuno sa iya lola Angelina, ang pinasahi kompara sa iya duha ka mga magulang nga lalaki. Ang iya maniwang nga panglawason, malaba nga mga batiis, kag malahawak nga itom nga buhok nga masami niya ginapahidan sang duga sang lahin nga niyog kada magpaligo sia sa sapa kauna ang nagapadugang sa iya katahom.

Pagkatapos sang iya kontrata sa pabrika, nagdesisyon si Budak nga magpauli sa ila sityo, sa banwa sang Tubungan sa Iloilo. Bisan wala sia makahibalo kon mangin ano ang iya kabuhi sa pagpauli, ginpili niya nga atubangon ang tanan bitbit ang kahidlaw kag kahadlok sa iya mga ginikanan. Pagkatapos magpahuway sang pila ka minutos sa ibabaw sang buklod, liwat nga nagpanglakaton sila ni ‘Nang Juana. Apang subong, ang ila lalakton indi na amo ka makapoy tungod durulugon na ang alagyan. Nag-agi sila sa kilid sang banglid kag lutakon nga kahon.

Sang malapit na sila sa ila sityo, may nalabyan sila nga sapa. Didto, nagdulog anay sila sing makadali agod makapahuway. Ginhugasan ni Budak ang iya tsinelas nga nakapulan sang lutak halin sa mga gin-agyan nga kahon. Gintusmog niya man ang iya mga tiil bisan nagapalanakit sa kaalay tungod nagapalangatol ini sa sag-id sa mga girok sang hilamon sa alagyan. Ang kalamig sang tubig naglatay kag nagsaka sa iya mga kaugatan apang indi masarangan sang kabugnaw nga kuhaon ang pagkauhaw sang iya balatyagon. Bisan nabatyagan pa niya ang ilig sang tubig sa iya mga dapa-dapa, wala man gihapon nasarangan nga anuron sing makadali lang ang kapaslawan nga iya ginabatyag. Nagpungko sia sa isa ka dako nga bato kag ginhapulas niya ang iya tiyan. Nag-umpisa nga matululo ang iya mga luha kasubong sang tubig sa sining sapa, wala nagakahubsan bisan sa tag-ilinit. Bisan tulo-tulo may gailig gid. Daw mga pagtilaw nga wala gakahubsan.

Mga alas siyete na sang gab-i sang makalab-ot sila sa balay ni ‘Nang Juana. Gin-agda pa sia sang tigulang nga maghapit anay sing makadali agod makapanyapon apang nagpamaribad ini nga didto na lang sia makaon sa ila balay. Ginhatag sa iya sang tigulang ang sulo nga ginauyatan kag isa ka gamay nga plastik bag nga may sulod nga uga.

“Budak, maghalong ka sa imo pagpauli sa inyo balay. Sa masobra lima ka tuig, wala ka man lang nakahibalo kon ano ang mga nagkalatabo diri,” nagakabalaka nga pamilinbilin sang tigulang.

“Ngaa man, ‘Nang haw? Nagkalatiphag na gid bala ang mga alagyan kag banglid diri? Nagakabalaka ka gid nga magtalang ako? Sus! Diri man lang sa malapit nga buklod ang balay namon.” Gangisi nga sabat ni Budak.

Apang wala na sing may ginsabat pa ang tigulang. Gintulok lang niya sing may pagkabalaka ang nawong sang bata. Gilayon nga nag-untat ngisi si Budak sa hitsura sang tigulang. Ginsulod na lang niya sa iya bag ang ginhatag sang tigulang kag nagpasalamat. Ginhatagan niya man si ‘Nang Juana sang apat ka bilog nga sardinas halin sa mga ginpamakal niya kagina sa syudad.

Nagpadayon si Budak sa pagpanglakaton kag sang balikdon niya ang balay sang tigulang, nakita niya ang tama kagabok nga mga dingding kag haligi sang balay. Sa lima ka tuig, wala gid sing may nagbag-o sa balay nga nahuman sa kawayan. May isa lang ka kingki nga nakatungtong sa kilid sang bintana nga amo man ang nagahatag sang kasanag sa bilog nga balay. Ang sitwasyon sang pangabuhi sang tigulang nagpaluya kag nagpadugang kasubo sa iya. Apang nagalibog man ang iya pamensaron kon ano ang buot silingon sang tigulang. Ngaa ka seryoso sang paghambal sini nga maghalong sia sa pagpauli sa ila balay.

Matapos niya lakton ang lima ka kahon kag magtuklad sa isa ka buklod, nakalab-ot gid man sia sa ila balay. Una niya nga nakita ang iya iloy nga ara sa ugsaran sang balay kag ginadabok ang mga laya nga dahon. Hinali sia nga nag-untat sa paglakat tungod wala sia makahibalo kon paano niya bugnuhon ang iya iloy. Sang natalupangdan sia sang iya iloy, hinali lang ini nga nagsinggit kag ginbuy-an ang silhig nga ugat nga iya ginauyatan.

“Budak, anak ko, ikaw gid man bala ina?” Ang pamangkot sang iya iloy samtang nagalakat palapit sa iya.

Apang daw nalansang si Budak sa iya ginatindugan kag ang nagapalangluya sini nga mga mata ang nagsumalang sa iya iloy.
Nagkabod sa iya sang hugot ang iya nanay. “Salamat sa Dios, nakapauli ka na gid man. Madugay ka na namon nga ginakabalak-an.”
Wala gihapon sing may ginhambal si Budak. Ginbuy-an niya lang ang iya duha ka bag kag nagkabod man sa iya iloy. Ginkuha sang iya iloy ang duha niya ka bag kag gin-alalayan sia sini pasaka sa ila balay. Halin sa balkonahe tubtob sa ganhaan sang ila puluy-an, wala gid sing may naguwa nga tinaga sa baba ni Budak.

“Ti, Anak, maayo man ang biyahe?” Mahinay nga pamangkot sang iya iloy.

Wala gihapon nagsabat si Budak. Naghipos lang sia kag maluya nga nagtulok sa salog sang ila balay.

“Ngaa kahipos gid sa imo? Nakapoy ka gid bala sa biyahe?” Dugang sang iya iloy.

Landong sang isa ka masubo nga yuhom ang nag-agi sa iya nawong sang magtulok sia sa iya iloy. Nagtindog sia kag ginbukad ang iya bag. Gilayon niya nga ginhatag sa iloy ang plastik nga may sulod uga, mga de latas, kag mga tinapay nga iya ginpamakal kagina sa syudad.
Sang nagaluto na sang panyapon ang iya iloy, ginpangita niya ang iya amay kag duha ka mga magulang nga lalaki. Apang nagpanuba lang ang mga ini sa balay sa iraya kag magapauli man kuno dugaydugay suno sa iya iloy. Sulhay nga nagakaon sang panyapon si Budak sa kusina nga ginasugaan sang isa ka kingki sang hinali lang nagpamangkot ang iya iloy kon nangin maayo man ang iya pag-eskwela kag pag-ubra sa Cebu. Nag-untat timo sang kan-on si Budak. Nagpisngo-pisngo sia nga nag-atubang sa iya iloy tubtob magtululo ang iya mga luha.

“Anak, naano ka? May malain bala sa akon ginhambal?” Nakibot nga pamangkot sang iya iloy.

“’Nay, may isugid ako sa imo,” samtang ginatulontulon niya ang iya mga luha.

“Ha! Ano ina, anak ko?”

“’Nay, indi ka lang tani mangakig. Apang ‘Nay, nagabusong ako. Apat na ka bulan.”

Gilayon nga naghipos ang iya nga iloy kag madugay nga nagtulok sa kingki sa tunga sang lamesa.

“’Nay, tani mapatawad ninyo ako ni Tatay,” nagapakitluoy nga tingog ni Budak.

Mahinay nga nagliso sa iya ang nawong sang iya iloy. “Ti, kon amo, sa diin na ang amay sang imo bata?” Akig nga pagpamangkot sang iloy.

“K’wan, ‘Nay, didto pa sia subong sa Cebu. Nagkilalahanay kami sa pabrika nga gin-ubrahan ko. Hambal niya sa akon maapas lang sia diri sa masunod nga bulan. Alang-alang gid abi nga maupdan niya ako sa pagpauli diri kay wala pa natapos ang iya kontrata sa pabrika.”

“Ngaa nagpati ka man sa iya? Baw ah! Wala ka gid sing kabalaslan sa amon. Mas maayo pa nga wala ka na lang nagpauli diri kon dugangan mo pa gid ang amon problema. Ngaa haw? Nabal-an sang bana mo kon diin nga putok-putokan sang bukid diri sa Iloilo ang balay naton?”

“’Nay, indi ko pa sia bana, nobyo ko pa lang sia,” mahinay nga sabat ni Budak.

Gilayon nga naghipos ang iya iloy. Nagginhawa ini sing madalom kag ginbayaan ang iya sinamo samtang nabilin sa lamesa si Budak sa tubangan sang gaamat-amat kiraw nga kingki.

Nagapanghugas sang mga pinggan si Budak sa ibabaw sang baringkahan sang makibot sia sang may nagrinungkadol sa sulod sang bodega sa tupad sang tambi. Ginbayaan niya ang mga hulugasan kag magdalagan sa tubangan sang bodega. Ang nagarinungkadol nga gahud, nabuslan sang nagaralampos nga sipa kag sumbag sa dingding kag salog. Sa pagbukas ni Budak sang puwertahan, nag-atubang sa iya ang iya ‘Nong Bugol- ang subang sa ila tatlo nga mag-ulutod. Nagapos ang iya hawak sang pisi nga nahigot sa haligi sang bodega. Nagtulok sa iya ang iya magulang kag gilayon man nga nagkuba-kuba ang iya dughan sa kakibot. Ang mga mata sang iya magulang nagapalamula kag nagamudlo sa iya. Nagatululo ang iya laway sa iya nga dughan, daw kasubong sini ang isa ka ido nga nagbuang. Nagasuksok lang ang iya magulang sang puroy nga asul kag wala ini sing bayo. Nagawaras ini kag ginapilit nga makabuhi sa pagkabangot. Daw masiyagit si Budak sa iya nakita apang gintakpan niya ang iya baba sang iya mga kamot samtang nagatulo ang iya luha sa kaluoy kag kahadlok. Palapitan niya kon tani ang iya magulang sang hinali lang nagtuhaw ang ila iloy kag ginbutong sia sini paguwa sa bodega.

“Ay, yawa! Indi ka gid magpalapit sa magulang mo kay masumbagan ka lang!” Singgit sang iya iloy. “Sa liwat gani, indi ka gid magsulod dira. Wala ka man lang nagpulupamangkot sa akon. Bilog daan ang bulan subong. Ginaabot ang magulang mo!” Pangakig sang iya iloy samtang ginalagas sini ang iya pangginhawa.

“’Nay, ngaa nag-amo sina si ‘Nong Bugol? Ano ang natabo sa iya?” Nagakurog nga pagpamangkot ni Budak.

Naghipos lang ang iya Iloy. Gin-uyatan sini ang iya natuo nga kamot kag gin-agda sia sini pakadto sa ganhaan sang ila balay sa atubangan sang altar. Upod sila nga nagpangamuyo kag pagkatapos sini ginsaysay sa iya sang iloy kon ano ang nagkalatabo sa ila sa masobra lima ka tuig nga wala sia makapauli. Nahibal-an ni Budak nga ang iya ‘Nong Bugol, natabuan kuno sang ginpanghawanan kag ginpanabas niya ang mga galagmayan nga puno sang lunok sa tupad sang sapa malapit sa bubon nga ginakuhaan nila sang ilimnon. Nasalapay kuno sang iya magulang ang mga nagatinir nga tamawo sa sapa. Mariit kuno ang sapa. Alagyan kuno sang mga tamawo ang mga puno sa kilid sang sapa. Ang iya ‘Nong Bugol masami nga ginaabot kon gab-i, ilabi na gid kon bilog kag masanag ang bulan. Antis abuton ang iya magulang, ginahigot na nila ini sa sulod sang bodega agod indi makapalagyo kag makapanakit sang iban nga tawo. Kon sa adlaw gani, maayo man kuno maghulag kag mag-istorya ang iya magulang. Apang kon gab-i nga ginaabot ini, ginakuha sini ang binangon sa ila kusina kag magdalagan sa kakahuyan sa ubos sang ila balay. Isa ka beses sa isa ka bulan, nagakadto sa ila balay ang ila paryente nga babaylan agod maghiwat sang ulubrahon nga magapayo ang iya magulang.

Indi makatulog si Budak. Dugaydugay sia nga nagalisoliso sa iya hiligdaan. Daw bata gamay sia nga ginaliwasa sa pagtulog. Indi niya masarangan dal-on sa pagtulog ang iya nga mga problema.

Mataas na ang sirak sang adlaw sang namurag-muragan si Budak kag magbangon. Sang magkadto sia sa kusina, nakit-an niya ang iya Amay kag ang ikaduha nga magulang nga si Bito. Nagapanghimos sila sang pagkaon kag ginahimulbulan ang duha ka manok. Naurungan ang iya amay kag magulang sang makita sia sini. Nagbalos man sang kalinong si Budak samtang nagatulok sa ila nga may kahuya sa iya nawong. Ginhapulas ni Budak ang iya tiyan kag nagyuhom sa ila. Nagbalos man sang yuhom ang iya Amay kag ‘Nong Bito. Nagtindog ang mga ini kag nagpalapit sa iya upod sa paghakos sang hugot. Nahidlaw gid sila kay Budak sa masulusobra lima na ka tuig nga wala sia makapauli. Nagpungko sila nga tatlo kag nagsugilanon sang makadali.

Ginpamangkot ni Budak ang ila Amay kon ngaa masako sila pagpanghimos sang pagkaon. Sa hunahuna ni Budak, magahiwat ang iya pamilya sang pagtililipon, isa ka pagpasalamat sa iya pagpauli. Apang wala sia dayon ginpat-ud sang iya amay kag magulang. Naghipos lang ang mga ini. Para gali sa hilikuton sang iya ‘Nong Bugol ang mga rulutuon nga pagkaon. Sa masobra anum na ka bulan, sa kada una nga biyernes sang bulan, may ulubrahon nga pamaagi sang pagpamulong sang babaylan ang ginabuhat para sa iya magulang.

Sa pagdungaw ni Budak sa sagwa sang tambi, nakit-an niya ang iloy sa kilid sang balay nga nagaluto sang mga kalan-on para sa ulubrahon sang iya magulang. Nagpanaog sia halin sa tambi kag nagpalapit sa iya iloy. Buligan niya kon tani ang iloy sa pagluto apang gintulok lang sia sini sing masakit.

“Pahimuyong ka na lang, Budak. Basi mapaso ka pa sa mga ginaluto ko,” nagasunggod nga pagsaway sang iya iloy.

Patrick Kyle /www.lostateminor.com

“’Nong, nadumduman mo pa ako?” Hutik niya sa magulang.

Nagtulok lang sa iya sang makadali si Bugol nga daw galupad-lupad ang pamensaron.

“Huo, e! Manghod ta ‘kaw,” daw bata-bata nga pagsabat sang iya magulang.

Nagyuhom si Budak kag maghakos sa iya magulang. Mahugot nga paghakos apang hinali lang sini nga ginwaslik ang iya mga butkon.

“Gapangkuga ka ‘ya haw?” May kaugot nga paghambal sang iya magulang.

Sa pagkakibot, gilayon sia nga nagtindog. Nahadlok sia nga basi abuton naman ang iya magulang. Ginhapulas niya ang iya tiyan kag magginhawa sang madalom. Nagkadto sia liwat sa iya iloy nga nagaluto sa kilid sang balay.

“’Nay, untati na ninyo ang wala pulos nga hilikuton para kay ‘Nong Bugol. Tan-awa bala, wala man gaayo ang iya pamensaron,” pagkabalaka ni Budak.

“Kon amo, maano na lang kami bay? Tulukon na lang namon ang magulang mo nga daw sobra pa sa nagbuang nga ido kon abuton? Wala ka diri sing pila ka tuig kag wala ka kabalo kon ano ang naagyan namon samtang nagamasakit ang imo magulang. Wala mo maagyan nga sipaon, sumbagon kag lagson sang binangon. Husto lang kami nga magtulok kag maghibi-hibi kon gapuson namon ang imo magulang!” Galalapaw nga tingog sang iya iloy samtang daw matulo ang luha.

“Indi, ‘Nay, ah! Buot ko silingon, gusto ko lang kon tani nga dal-on naton sa doktor si ‘Nong Bugol. Didto mahatagan sia sang eksakto nga bulong.”

“Yawa nga bulong ina! Paano mabulong sang doktor ang magulang mo kay natabuan sia dira sa sapa. Mahusik lang kita sang kwarta kon dal-on naton sa doktor ang magulang mo.”

“’Nay, basi nagsala kamo. Wala ako nagapati nga natabuan si ‘Nong Bugol. Kon mariit ang sapa, kon mariit ang mga lunok sa tupad sang sapa kag kon nakapanghalit gid man sia sa mga tamawo, tani dugay na sia nga nag-ayo sa pila ka beses niyo nga paghiwat sang ulubrahon sa babaylan,” aha ni Budak.

“Ay, yawa! Ngaa mas nakahibalo ka pa sa amon haw? Ikaw da gani ang wala sing kabalaslan sa amon. Kon may dapat ipatan-aw sa doktor, ikaw ina, Budak, indi ang magulang mo! Ngaa ikaw haw? Sang nagkadto ka sa Cebu, wala ka natabuan didto? Mas mariit didto. Sa lima ka tuig nga nadula ka, ginkuha ka man sang mga tamawo sa amon kay sa pagbalik mo diri, may lain ka na nga dala!” Singgit sang iya iloy samtang nagapalamula sini ang iya guya.

Hinali nga gin-uyatan sang Iloy ang tiyan ni Budak. “Ini, ano ining sulod sang imo tiyan? Ini gapatimaan nga natabuan ka man sa masiok nga syudad. Damo ka man sing nasalapay nga tamawo didto. Amo ina nga ang Amay sang sining bata mo, wala gid nagpakita kag indi namon makita. Wala ka gid naghalong sa syudad, Budak.”

Wala sia nakasabat sa mga matalom nga tinaga sang iya Iloy nga nagbuno sa iya dughan. Daw gindusak sang sundang ang iya dughan sa iya pamatyagan. Pagtangla niya sa ibabaw sang tambi, nakit-an niya ang iya amay kag ‘Nong Bito nga nagatulok sa iya sing may kaakig. Daw masalop sa kahuya si Budak. Ginwaslik niya ang kamot sang iya Iloy nga nakauyat sa iya tiyan kag magtalikod. Ginhapulas niya ang iya tiyan kag nag-umpisa nga magtululo ang iya mga luha sa iya kada tikang sa yab-ukon nga duta. Samtang galakat sia padulong sa pihak nga bahin sang ila balay, matunog niya nga mabatian ang mga paglalampos kag pagbululuka sang mga botelya sang langgaw nga ginapanghaboy sang iya Amay sa dingding sang ila kusina. Ginatulon-tulon ni Budak ang iya mga luha samtang galakat palayo sa iya Iloy kag nagaabusar nga Amay tungod sa kaakig.

Wala magpalayo si Budak. Nagpungko sia sa idalom sang punu sang lumboy sa ugsaran sang ila balay. Nagpahimuyong sia sa handong sang puno tubtob nag-untat sia sa paghilibion. Sa indi lang madugay, nakit-an niya ang pag-alabot sang ila mga paryente kaupod si ‘Nang Juana kag ang babaylan. Samtang nagalakat ang ila mga paryente pakadto sa kilid sang balay, nagtulukay sila ni ‘Nang Juana. Ang mga mata sang tigulang sang nagligad nga gab-i nga may pagkabalaka nabuslan sang kasubo kag kaluoy. Naurungan si Budak sa pagtulok sa ila mga kaparyentehan tubtob nga ginpiyong niya ang iya mga mata kag magsandig sa lawas sang lumboy.

Nadumduman niya sang una, ang ila paryente nga babaylan ang masami nila nga ginakadtuan kon may isa sa ila nga nagamasakit tungod kuno sa usog, nabugnuhan, natuyawan, natabuan, nakasalapay sa mariit nga lugar, ukon gin-aswang. Daw kadasig lang sang mga tinuig. Nag-ubanon na gid ang tanan nga buhok sang ila paryente nga babaylan.

Nagtililipon ang iya pamilya kag kaparyentehan sa sagwa sang ila balay agod magtan-aw sa ulubrahon. Ginhumlad sang babaylan ang apat ka malagpad nga dahon sang saging sa duta malapit sa puno sang lunok kon diin nagasikungkong si Bugol. Ginpangtungtongan sang nanari-sari nga mga pagkaon ang dahon sang saging. May buhi nga manok nga nahigot ang mga tiil, mga alupi, ibos, mga prutas, sinabawan nga manok kag nanari-sari nga mga dahon. Mga halad kuno ang ini sa mga tamawo agod mapatawad na nila ang indi hungod nga pagpanabas ni Bugol sang mga puno sang lunok sa kilid sang sapa. Ulihi nga ginbutang sa tunga sang ulubrahon ang gamay nga taklob sang kaldero nga nasudlan sang nagabaga nga uling. Ginbitbit sang babaylan ang taklob sang kaldero, ginbutangan sang apog nga nagpausbong sang maisog nga baho halin sa aso. Nagkutibkutib ang mga bibig sini sang indi maintindihan nga palangadion samtang nagalibot sia sa mga pagkaon. Ginkuha sang babaylan ang isa ka buhi nga manok kag magpalapit kay Bugol. Ginhikap-hikap sini ang lawas sang manok samtang sige sa iya panambiton sang palangadion kaupod sa nagalalapta ang maisog nga baho nga dala sang aso.

Dugaydugay, ginkuha sang babaylan ang garab nga nahigot sa iya hawak. Ginbayaw niya ang manok kag gingurot sini ang liog. Gilayon nga nagpuswak ang dugo sang manok kag ginpatulo niya ini sa ulo ni Bugol. Palibot man sini nga ginpatuluan pati ang mga pagkaon sa ulubrahon tubtob sa puno sang lunok. Ara lang sa kilid sang ila balay si Budak nga mahipos sa pagtan-aw sa ulubrahon apang amat-amat nga naglaw-ay ang iya pamatyag. Daw masuka sia sa nagalalapta nga maisog nga baho sang aso. Mas nadugangan gid ang kalaw-ay sang iya pamatyag sang gingurot sang babaylan ang liog sang manok kag ginpatulo ang dugo sa ila palibot. Nanibag-o sia sa mga nakita bangod madugay na sia nga wala makatan-aw sang kaangay sini nga hilikuton. Daw masuka sia kag daw ginaipit ang sulod sang iya ulo. Sang makit-an sia sang iya iloy nga galaw-ay ang iya pamatyag, ginsinggitan sia sini nga magpahilayo sa ulubrahon kay malain sa iya kahimtangan. Dali-dali nga nagsaka si Budak sa ila balay kag nagsulod sa isa ka hulot. Tungod tama kalain sang iya nabatyagan, nagbatang sia dayon sa katre tubtob sia nga matulugan.

Sa iya pagbugtaw, nahimutaran niya nga tama na kadulom sang palibot. Nakabatyag sia sang pagpalanakit sang lawas kag pagkauhaw. Bisan daw matumba pa sia, ginpilit niya nga magbangon kag magkadto sa kusina agod mag-inom sang tubig. Pagkatapos niya mag-inom sang tubig, liwat niya nga ginhapulas ang iya tiyan. Subong, nakabatyag sia sang kalipay kag pagpalangga sa lapsag sa iya taguangkan. Daw nagtunog sa iya pamatyagan ang pitik sang tagipusuon sa sulod sang iya tiyan. Naguwa sia sa kusina kag nagpahangin sa tambi. Madasig sia nga ginhampak sang mabugnaw nga dapya sang hangin kaupod sang naga-ululusbong nga huni sang mga sirum-sirum. Masanag kag mabilog nga bulan ang iya nahimutaran sa iya pagtangla sa kahawaan. Asnahon ang mga kahoy kag puno sang saging sa ubos sang ila balay tungod mas nagsanag ang bulan kaysa sang nagligad nga gab-i.

Daw naglinong ang iya pamensaron kaupod sa matawhay nga gab-i. Hinali lang nga kinugmat ang kalinong sa paglinagapok sang mga sumbag kag sipa sa sulod sang bodega sa iya likod. Liwat nga nagkuba-kuba ang iya nga dughan katulad kagab-i. Bisan may kahadlok, mahinay niya nga ginbuksan ang puwertahan sang bodega agod tan-awon ang kahimtangan sang iya magulang. Sa iya pagsulod, nakita niya ang iya magulang nga nagawaras kag nagaligid-ligid sa salog. Nakabuhi ini sa pagkabangot sang pisi sa haligi. Pagkakita sini sa iya, gilayon ini nga nagbangon kag nagdalagan palapit sa iya. Madasig sia sini nga gindakop sang kuga sa iya duha ka dalagko nga kamot.

“Nong Bugol, maluoy ka sa’kon buy-i ako,” pakitluoy niya sa magulang.

Nabudlayan sia maginhawa sa mahugot nga kuga sang iya magulang. Daw mas makusog pa ini sang sa ginabitay sa pisi. Gintampa-tampa niya ang iya magulang apang daw sa wala lang sini sa iya. Tubtob nga ginguyod sia sang iya magulang pagguwa sa bodega tubtob sa tambi. Sang malapit na kon tani sia madulaan sang animo tungod sa kuga, nag-abot ang ila iloy kag amay kag ang iya ‘Nong Bito. Ginbuligan nila nga makuha ang mga kamot ni Bugol sa iya liog apang sa sobra ka makusog sini, naayawan sila. Tubtob nga gintulod sia sang magulang sa hagdan sang tambi. Naglampos ang iya ulo sa hagdan antis sia mahulog sa duta.

“Tabang! Tabangi ninyo kami! Maluoy kamo sa amon! Tabang!” Siyagit sang ila iloy samtang nagahilibion kag nagauyat sa iya ulo.

Gilayon nga nagdalagan si Bugol sa ila kusina kag ginkuha ang binangon nga nasab-it sa dingding. Nagwaras ini samtang ginauyatan ang binangon kag maglukso halin sa tambi. Gilayon ini nga nagdalagan sa madulom kag masiok nga kakahuyan sa ubos sang ila balay. Dali-dali nga nagpanaog ang ila iloy kag nagpalapit sa iya.

“’Nay, buligi ako. Ang bata ko, ‘Nay,” haruson nga lagson niya ang iya pagginhawa sa kada tinaga nga ginasambit. Nagtululo ang dugo sa iya mga batiis apang ang ila iloy nagasige lang sa paghakos sa iya samtang nagahilibion.

“’Nay, ang bata ko. Buligi ako, ‘Nay!” tubtob nga nag-amat-amat dulom ang iya panulokan kag nadulaan sia sing animo.

Sa pagbalik sang iya pangalibutan, nagabatang na sia sa katre sa sulod sang iya hulot. Nagapalanakit ang iya bilog nga kalawasan, ilabi na gid ang iya tiyan. Mahinay niya nga ginhapuhap ang iya tiyan kag ginpilit nga pangitaon ang pitik sang tagipusuon sang iya lapsag. Amat-amat sia nga nabatyag sang kaugot.

Kaugot mismo sa iya kaugalingon nga kapaslawan. Nagtunog nga pagsiniyagit sang iya kaugot kag kaakig nga gapanglalapaw ang tingog sa iya panghunahuna. Nag-umpisa nga magtululo ang iya mga luha. Ang kaugot nabuslan sang kasubo kag kaluoy. Naluoy sia sa iya kon tani mangin anak nga wala man lang niya nahimo nga maamligan, mabun-ag, matagaan sang kahigayunan nga mabuhi, kag mapabatyag ang iya pagpalangga. Wala na sia sing may mabatyagan pa nga kalinong.

Pagkaligad sang pila ka semana, liwat nga ginbitbit ni Budak ang iya bag nga gindala niya sa pagpauli halin sa Cebu. Apang subong, isa na lang ka bag ang iya nga ginsukbit. Nabuhinan na ang kabug-at nga iya ginabitbit sa iya mga kamot apang ang kabug-at sang iya dughan kag hunahuna, ginalukdo sang iya mga tiil nga mahinay sa pagtikang. Nag-untat sia sa paglakat kag ginbalikid sing makadali ang ila balay sa indi malayo nga distansya. Nakit-an niya ang iya iloy nga nagadabok sang mga laya nga dahon. Masimhutan niya pa ang nagalalapta nga aso nga nagapalanupsop sa iya mga mata kag tama ini kapait sa iya pamatyagan. Daw kasubong man nga ginapugaan sang duga sang sibuyas ang iya mga mata. Sa kilid sang ila balay, sa dako nga puno sang lunok, makita pa niya ang iya magulang nga nagauyat sang binangon kag masako sa paglabo sa lawas sang lunok. Bation pa ang agrong sang sulab nga daw ginakalkal sang kada paglabo ang sulod sang iya mga dulunggan. Gindali-dali niya ang paglakat. Indi na niya maagwantahan ang kagahod sa kada paglabo sang binangon sa lawas sang puno. Indi na niya gusto pa nga masimhutan ang ginadabok sang iya iloy. Daw masuka sia sa kalian sang baho. Gindali-dali pa gid niya ang paglakat nga daw may lalagson sia nga pinakaulihi nga byahe sang dyip sa baryo.

Mabalik sia sa syudad kon sa diin sia una nga natabuan apang subong, wala na sia sing kahadlok nga nabatyagan. Makusog na ang iya dungan. Indi na sia basta-basta nga mapasugot nga matandog sang mga tamawo sa masiok kag mariit nga syudad.

Δ Δ Δ

Jigsz NS/Byahe sa Kinabuhi

Gabii run pag-abot namun sa Vienna. Ikarwa ko run dya nga agto sa Vienna airport. Ang una katong 2002. Kadya 2013. Bahul nga pagbag-o. Moderno run lantawun ang anda airport. Limpio. Kag hulas lang maghulag. Pag-gwa run namun ginpangita namun ang tourist counter para mag-pamangkot kang direksyon. Mabuut man ang staff nga bayi. Ginbuligan na kami magbakal kang tiket kang tren sa makina. Kag gin-tugruan na man kami kang mapa. Nagpanaog kami sa basement para maghulat kang tren. Nami e hay may tren mismo sa airport. Trese minutos lang paagto sa syudad kang Vienna. May darwa ka bayi nga nagdungan man kanamun nga naghulat kang tren. Ang sara medyo mal-am run pero daw lingin. Wakalan. Nag-istorya man tana kanamun. Kuun na nanami-an kuno tana kang mga Pilipino. Daw fans sanda ni Paul McCartney nga may concert sa Vienna sa semana nga to.

Pag-abot kang tren, na-impress gid kami. Bahul-bahul, kag ligwa sa sulud. May lugar gid para sa bagahe. Komportable man ang amun pagpungko. Pag-abot sa syudad, nag-saylo kami sa sara pa gid nga tren para sa amun hotel. Hindi namun kabisado kung diin mag-agto gani nga alisto ako magbasa kung ano ang mga nakasulat sa dingding. Nakasakay kami sa sara pa gid nga tren. Ginkun-an ko ang mga imaw ko kang amun agtunan para hindi lang ako ang magpaminsar kag mag-alisto. Buligay lang kami. Sa urihi naka-abot kami sa amun parana-ugan nga istasyon. Nag-panaog kami sa tren kag nag-agto sa exit. Ugaring hindi namun makita kung sa diin. Nagsaka kami sa babaw para magpamangkot sa staff. Gabii run pero mayad hay may tawo pa sa opisina. Asta nga naka-gwa gid man kami sa eksakto nga exit.

Pagka-gwa namun sa estasyon, imbes nga sangka liko lang sa wala gale halin sa puertahan, deretso kag magliko tuo sa una nga likuan, nagsobra ang amun tikang. Hay pagka-gwa sa exit, nagliko kami sa wala, kag nagliko pa gid sa wala kag nagderetso panaw, kag nagliko sat tuo tabok sa tulay. Kungdi nagtalang kami. Parayu na kami sa hotel namun. Nagpamangkot kami kang direksyon ugaring mga tawo rugto daw hindi mabinuligon. Duro amun paagto-pabalik. Gabii run katama. Guyud pa namun ang amun bagahe. Pero daw wara man ako nakapoy hay tungod siguro sa kakulba kag dapat sigihun ko gid pangita kung sa diin ang hotel. Asta nga nagdisisyon kami nga magpamangkot sa sangka hotel nga kita namun kag nagpabulig kami patawag kang taxi.

Pag-abot namun sa hotel, daw naka-ginhawa man kami kang madalum. Rayu run gale tana ang amun ginpanawan. Mayad lang nga komportable man ang amun hotel kag mabuot man ang receptionist. Nakapahuway man kami kamayad kag manami man ang amun turog. Sangka gabii lang man kami sa hotel nga dya hay gindugang lang dya namun sa amun booking hay temprano kami nag-abot sa Vienna. Pagkasunod nga adlaw, nagcheck-out man kami hay masaylo rugto sa centro kung sa diin naka-book kami mga darwa ka gabii.

Antes kami maghalin, nag-pamahaw anay kami. Abay man dya sa amun bayad. Manami man ang anda pamahaw kag nabusog man kami.
Nagbalik kami sa estasyunan kang tren. Rapit lang man gali kag nakita namun kung diin kami nagsala kang gabii. Kadya daw eksperto run kami sa direksyon kang mga tren sa Vienna. Nagbalik kami sa syudad kang rugto gintultul liwat namun ang amon bag-o nga istaran. Nagpamangkot man kami kang direksyon. Wara run kami nadura hay natultulan man namun. Ugaring aga pa kungdi ginbilin liwat namun ang amun bagahe kag naglagaw run kami sa Vienna.

Sa liwat, nag city tour bus kami. Manami gid dya hay duro imo makita kag may naga-istorya pa. Kang naga-libot kami sa syudad, tuud gid man nga daw pinasahi ang syudad nga dya. Kilala ang Vienna bilang “Syudad kang Musika” kag “Syudad kang Damgo”. Puno kang mga istorya kang politika, musika, arte, syensya, relihiyon, kag iban pa. May chismis pa gani nga dara. Karadlawan man ang iban. Nagsaka-panaog man kami sa mga lugar nga gusto namun libuton pa. May mga museum, kastilyo, hardin, simbahan, plaza. Nagpanaw-panaw. Piktyur-piktyur. Nangape.

Sa amun paglibot-libot hindi mo gid maibitar nga hindi mag-agto sa kasilyas. Toilet sa kananda. CR kung sa mga pinoy. Ukon sa mga imaw ko nga halin sa Canada, washroom. Ugaring may bayad gid. Gani dapat may sinsilyo pirme. Rugto sa kasilyas rapit sa Opera House, ang tema kang anda dekorasyon daw Opera man. Kag may nagatukar nga mga orchestra samtang ga-usar kaw kang kasilyas. 1 euro ang bayad. Ugaring daw ka-isug kang babayi nga nagabantay. Sagi hambal kanamun nga daw nagapangara. Wara tamun ka intindi kung ano gina-wakal na. Wara namun ginsapak tutal wara man kami may ginhimo nga sala.

Sa amun paglagaw man sa syudad para magshopping, gusto man namun tirawan ang Vienna sausage. Sa atun sa Pilipinas ang man-an ta nga Vienna sausage ang delata lang. Pero rugto duro nga klase kag mga daragkul nga sausage. Ang sara pa kang anda nga pagkaun amo ang apple crumble nga cake.

Apple Crumble Cake

Husto gid man ang kuun nanda nga ang Vienna, kanami. May miga ako nga nagkuun nga sa tanan nga gin-agtunan na sa Europe, amo kuno dya ang pinakanami nga lugar. Mapati man gid ako bisan wara pa ako kaagto sa bilog nga Europe. Manami tungud nakita mo ang mga bilding nga daragkul nga puno kang istorya. Ang parte kay Mozart, Teresa, kag iban pa. Mabatyagan mo ang kabahulun kang andang damgo nga mag panguna sa bilog nga Europe kag kalibutan. Ayhan mabatyagan mo man kung naga-tangra kaw sa mga bilding kag nagaturuk kaw sa dagat kang Danube. Sa kanami kang lugar ma-intindihan natun kung andut duro ang mga nagsulat kang musika ang na inspire rugto. Bisan halin sa iban nga lugar, nag-iristar sanda sa Vienna kag rugto sanda naka-komposo kang mga musika nga asta kadya bantog pa gihapon.

Kanami gid man kang syudad nga Vienna. Bantog man dya sa mga internasyonal nga mga komperensya. Duro nga mga turista ang naga-agto. Kabay lang nga i-kampanya kang gobyerno nanda nga mangin-maalwan ang mga tawo rugto. Kung kaisa ang anda ginawi daw hindi manami, ilabi na gid sa anda panghambal nga daw wara gid ti lambing kag wara ti pasensya magsabat ukon magbulig sa mga turista.

Ang manami man rugto amo ang anda transportasyon. Tungud naga-angut sa iban pa nga mga syudad sa Europe, duro ang mga paagi nga mag-agto sa mga lugar sa palibot. Luwas sa eroplano, puede man magsakay sa tren ukon bus paagto sa iban mga syudad nga dya. Gani kami nagtren kami paagto sa sunod namun nga agtunan.

Bobby Wong, Jr. /www.postcardsfrommanila.com

Si Agnes Espano-Dimzon isa ka manunulat nga nagatudlo man sang Hiligaynon nga literatura sa mga estudyante sang creative writing sa School for the Arts-Iloilo National High School. Sia mabaskog nga nagaduso sang pagpadabong kag pagpasanyog sang mga sugilanon, binalaybay,sanaysay kag ambahanon sa Hiligaynon para sa mga kabataan.

Wala labot nga mahumot kag mananam ang pagkaon nga naluto sa kahoy nga gatong, nanamian man ako maghaklo sang aso halin diri. Ambot, kay bisan hambal nila nga nagapadugang sang ubo sa nagamasakit ang aso, nagabulig ini iya patawhay sang akon pamatyag. Nanamian ako sang baho sang aso halin sa kahoy. Halin pa sang bata ako nanamian ako magdabok sang mga laya nga kahoy kag dahon agud magtinlo sang palibot kag magtabog sang lamok (bisan pa may naga-adbokasiya na batok sa pagdabok bangod mas maayo kuno nga pabay-an lang nga madunot ang mga laya nga dahon kag hilamon agud gamiton nga abono). Ti gulpi ako nagpagsik, kag sang ugto na, daw nadula man ang akon trangkaso.

Madumduman ko pa sang nagsugod ako tuon magluto sang gamay pa ako. Ginpahimuan gid ako ni nanay sang tayhop ukon isa ka buko sang kawayan agud gamiton sa paghuyop sang kahoy kon mapatay ang kalayo. Kon didto ako sa balay sang lola ko malapit sa uma, ginatudluan niya man ako maggisa sang ahos, sibuyas kag kamatis. Kanami gid sang kahumot sini. Ukon ang magsugba sang ginamos sa baga pagkatapos tig-ang. Daw matulo ang laway ko sa pagpanumdom kon ano kanamit magduon sang sinugba nga ginamos nga ginsawsaw sa sinamak sa kan-on nga nagaaso-aso kag ihamal sa baba, kag kuyaban sang kamot ang baba bangod daw mapaso ini sa kainit.

Apang wala labot sa maayo nga pamatyag kag manamit nga pagkaon, para sa akon ang pagluto gamit ang kahoy nga gatong makabulig man sa pag-amlig sang aton natural nga palibot kag dunang manggad.

Ngaa?

Ang kahoy nga panggatong, kon ikumpara sa LPG ukon liquefied petroleum gas wala labot nga di hamak mas barato, renewable pa. Buot silingon, indi ini maubos bangod ang kahoy mahimo matuod utdon apang nagatubo ini liwat. Kag mahimo kita magtanum sang kahoy, basta may yara lugar sa aton ugsaran kag palibot. Mas matipig man ini sa uling bangud basta may yara lang kahoy sa palibot may yara gid kita mahimo nga gamiton. Ang uling doble ang enerhiya nga gamiton bangod makaduha gid ini nagakinahanglan sang pagsindi, sa paghimo sini kag kon pagagamiton na sa pagluto.

Ang LPG naman ginahimo gamit ang langis nga ginamina halin sa idalum sang duta. Kag indi tanan nga parte sang kalibutan may yara minahan sang langis. Ini masami lang makuha sa mga pungsod didto sa Middle East kag Africa. Gani nga kon may kon ano nga problema didto katulad abi sang giyera kag ano pa nga katublagan, nagatimbuok man ang presyo sang langis sa iban nga parte sang kalibutan pareho diri sa Pilipinas. Masyado na gid kita nagasalig sang aton pangabuhi sa langis. Ano abi ang matabo kon mag-abot ang tion nga ini maubos na ukon indi na kita pagbaligyaan sang mga pungsod Arabo bangud kulang sa sa ila kinahanglanon ang ila ginaprodukto nga langis?

Ang mga mangin-alamon nagahambal nga ang deposito sang langis sang bug-os nga kalibutan indi na makalab-ot sa singkwenta pa ka tuig. Gani subong, madamo sang naga-adbokasiya para sa alternatibo nga kuluhaan sang enerhiya. Kag isa na diri ang paggamit sang kahoy sa pagluto sang pagkaon.

Kanami panumdumon nga wala labot sa manamit kag mananam nga pagkaon kag matawhay nga pamatyagan, ang paggamit sang kahoy bilang panggatong nagabulig man paseguro nga magalawig pa ang aton kabuhi sa ibabaw sining kalibutan.

Jersey Shore /Ma. Milagros Geremia-Lachica

Nenen Geremia-Lachica/Bag-ong Bahit

Kon katkatun mo sa Internet, masapwan mo nga ang “benny” sangka acronym nga nagatumud sa mga bakasyunista halin sa kaiping nga mga banwa kag syudad kang Bayonne, Elizabeth, Newark kag New York. Ginakaugtasan sanda kadya ka tumanduk nga mga residente ukon “locals” tungud sa kagutuk kang trapik, kapin pa kon Biyernes kag Domingo it hapon. Ang locals nagaturuk sa mga benny nga magahud, kaskasero, nagapanigal-ut sa linya ukon sa highway, parahubug kag mga wara’t modo ukon bastos. Ano pa may mga graffiti pareho ka “BGH” ukon “Benny Go Home” kag “Ban the Benny” nga nangin paborito nga hambal lango-lango ka mga locals. Hasta sa urihi may nakapinsar kang sangka maaka nga negosyo kang mga t-shirt, bumper sticker, postcard kag iban pa nga nagawaragwag kang pagkawara’t gana sa mga benny.

Litrato: Ma. Milagros Geremia-Lachica

Ginatawag sanda nga “daytrippers” kag masami nagadara sanda ka anda’ng igma nga ginasulud sa karton ka sapatos ukon shoebox, amo nga nangin “shoebies” ukon “shoobies”. Ang shoobies laban rugto man sa mga resort areas sa naidalum nga parte ka Jersey.

Pero sa kadya nga summer season, benny man ukon shoobe, nangin halangdun sanda kadya nga mga bisita rugya sa Jersey Shore. Kang nagligad nga Oktubre, nagwaswas ang Superstorm Sandy rugya dampi kag duro nga mga kabalayan kag negosyo marapit sa baybay ang nasamad. Parehas nga nakapaturo-luha ang mga laragway kang kalautan nga gintuga ni Sandy kag ang mga istorya kang pagbinuligay kag pagdagyaw agud makabangon liwan ang Jersey Shore. Ginhingagaw nga kid-anun ang mga naringkab nga mga boardwalk, gintinluan ang baybayun kag harus tanan nga mga negosyo nagbukas liwan kadya nga summer. Nagpanawagan ang gobernador kang New Jersey, ginbandilyo nga bukas liwan ang Jersey Shore. Sa telebisyon kag radyo, masaku ang pagwaswas kang New Jersey jingle nga “Stronger than the Storm”.

Kag nagbalik, nagdugok gid man liwan ang mga benny. Ang iban kananda gin-interbyu sa telebisyon kag naghambal nga kaduro ka anda’ng masadya nga mga handurawan sa Jersey Shore kag nagbalik sanda sa pagsakdag liwan kang dya’ng bakasyunan nga lugar. May nagkuon nga ang benny kuno halin sa tinaga nga “benefactor” tungud bahul ang nabulig nanda sa ekonomiya kang Jersey Shore. Ayhan ang nagkuon kadya sangka benny man ukon pabor sa mga bennys. Indi magpati kadya ang mga locals pero sa akun lang, daw may kamatuoran gid man, kapin pa kadya nga summer.

Litrato: Ma. Milagros Geremia-Lachica

“Ang Urihi nga Manugsaut kang Binanog” Litrato: Fuji Teodosio

Scholars and artists based in Iloilo, Manila and abroad are expected to interpret the different epics through academic and creative papers and artistic exhibition. They include UP Vice President Maragtas Amante, Katrin de Guia, Liby Limoso, Rene Trance, John Barrios, Genevieve Asenjo, Agnes Espano, David Gowey, Felicia Flores, Ces Nunez, Randy Madrid, Tomasito Talledo, Elsie Caballero, Lord Jane Dordas, Rolinda Gilbaliga, Fel Caesar Cadiz, U.P. Dance students led by Steve Villaruz in collaboration with Nila Gonzalez’s dancers, among others. Subjects will range from labor economy, historical perspectives, genealogies of chanters and characters of the Sugidanon, interpretations of Amburukay as a witch character, the Balangay of Labaw Donggon with a demo on boat making, ancestral and environmental spirits, power and politics, mentoring the mentors of Balay Turun-an, birds in the Sugidanon, and various other topics.

Part of the highlights of this event is the workshops with the Panay Bukidnon chanters. There will also be exhibits to be curated by Dayang Yraola of the U.P. Center for Ethnomusicology.

The conference will open with an Ambahan or welcome chant to be performed by GAMABA awardee Federico Caballero and welcome speeches by Dr. Amante, UPV-CAS Dean Ma. Luisa Mabunay, Balay Patawili president Ma. Christine Muyco and professor emeritus Dr. Alicia Magos.

Conference proper will start with a Sugidanon about “Hampuro” to be chanted by Romulo Caballero, with music and traditional dance to be performed by Panay Bukidnon musicians and dancers.

Bound copies of the Sugidanon translated from archaic Kinaray-a to Hiligaynon, Filipino and English will be presented at the last part of the conference. Documentation of the Sugidanon is a result of Dr. Magos’more than 20 years of integration in the day to day life and culture of the Panay Bukidnon in the Calinog (Iloilo) – Tapaz (Capiz) area. The documentation is up for publication by the UP Press.

Registration fee is P100 per day.

Contact:
Agnes E. Dimzon
Conference Coordinator
sugidanunconference@yahoo.com

Related Links:
PANAYSUGIDANUN HDCAMPAIGN
POETRY CHANT

Tokyo Disneyland / disneyparks.disney.go.com

Nang Nenen/Panan-awan sa Adlaw

Suno sa istorya, ang Nara Dreamland ginpatindug kang tuig 1961. Inspired kang American Disneyland nga gin-umpisahan kang tuig 1955 sa California. Ang negosyante nga Hapon, si Kunizu Matsuo, presidente kang Matsuo Entertainment Company nagbisita sa America kag nakita na ang amusement park Disneyland sa Anaheim marapit sa Los Angeles. Nagustuhan na dya amo nga nagpatindog man kang pareho sa Japan. Tana ang nangin mediator kang Japanese Sightseeing Company nga may direct contact sa Walt Disney. Gindara na ang Disneyland sa Japan, indi sa Tokyo, kundi sa daan nga capital – sa Nara (710-794).

Andut nga akun naisipan dya nga amusement park? Tungud amo dya ang una nga amusement park nga akun naagtunan kang ako rugto sa Japan. “Maagto kita sa Dreamland” ang akun una nabatian sa nakilala ko sa youth group ko sa Atsugi Naval Base Chapel nga si David Chicoine. Bataun pa kag nagaserbisyo sa Navy.

Tana kaimaw ko magsimba, tana akun prayer partner kag kaimaw magpraktis sa choir. Ga-gitara tana, ako ang ga-kanta. Man-an ko kon ano ang paborito na nga kanta, ang “Living for Jesus” kag kang anang Lola, ang “The Old Rugged Cross.”

Sa urihi gintugru na kanakun ang anang gitara. Ginbilin na kang ginsaylo tana sa Okinawa Naval Base, Japan. Halin katu, amo man akun dara-dara halin sa Japan pa-Pilipinas, Pilipinas pa-Guam kag pa- Mainland, USA. Kon diin man ako nga lugar, ang gitara kaimaw ko. Abi ka iba ako isara man ka musician. Priceless ang amo nga regalo kanakun ka akun bugto sa Ginuo. Padayon man amun nga pagsulatanay hasta nga namana ako kag nakilala na man ang akun ginpamana. Pero nag-untat kang kami nagsaylo kang lugar. Nadura ko man anang address. Salamat na lang may Facebook. Rugya kami nagkitaay liwan.

Ang amigo ko nga Kano nga dya, kadya may asawa run man nga taga-Indonesia. May isara sand aka bata nga laki. Salamat kag dayawon ang Ginuo sa amun pagpadayon pagtugro balitaanay kang amun tagsa ka kabuhi.

Bulan ‘to kang Agosto (lipat ako kon ano nga petsa basta Domingo gid nga adlaw katapos lang namun kang Sunday School kag nagtiripon kami). Masadya kami nga grupo kang mga 12 kabataan nga nagsakay sa Bullet Train halin sa Atsugi paagtuo sa Nara Dreamland Amusement Park.

Ang entrance ka Dreamland Park parehas man gid kang sa Anaheim Disneyland, California nga may Train Depot, Main Street U.S.A., kag s’yempre, ang Sleeping Beauty Castle (nakaagto man ako sa amo nga Disneyland kag ang Disneyworld sa Florida). Ang Dreamland Park may anda man gid nga mga mascot, darwa ka bata nga gabayo panit kang bear nga naga-guwardya. Ang ngaran nanda sandya Ran-chan kag Dori-chan. Ang park may mga fountain pero may mga estatwa pareho ni Napoleon kag Abraham Lincoln.

Sa pagkita ko lagi kang mga nagatindug nga mga bilding, mga tawo, kag kun ano pa nga mga isakyan, ay, nagtimbuok akun dughan! Daw hinali nga nahadlukan ako kun maisip ko nga indi ko mahimo dya nga kalingawan kag indi ako magakasadya. Iba tana akun nabatyagan. Tungud gani hadluk run ang sa isip ko.

Ang magsakay sa mga mataas nga wooden roller coaster, ferries wheel, carousel, kid’s coaster, jungle cruise ride kag iba pa nga powered rides kag kun ano pa nga makatugro kasadya sa kabataan kag sa narisari nga tawo nga nagabisita sa amo nga park. Ang nagapabilin nga na-eksperyensyahan ko kag dya nadumduman ko kang nagasakay kami amo ang hala palibot tapos hinali na lang ako nagsinggitan hay nakasulod sa baba kang dragon kag nakaguwa sa tubig pagkatapos gabasya pa kanamun.

Nakaimaw ako sakay sa ferris wheel pero nagsuruka ako. Namayha man gid ako sa tanan. Kuon ko indi na ako mag-agto kag magsakay sa amo nga ride. Pagbalik sa Atsugi ,nagsakit ulo a nga ang paglingin kag pagsuka daw indi mag-untat. Gindara na lang ako ni Manang Sally sa doktor. Amo rian akun nabuol sa paglagaw, may kasadya kag nagkasakit.

Nabasahan ko nga halin kang Agosto 31, 2006, permanente nga nagsara ang Nara Dreamland Amusement Park. Pero dya pabilin nga gatindug rugto. Siguro tungud sa pagbukas kang Tokyo Disneyland kang Abril 15, 1983. Google lang ninyo para makita.

Kang Nobyembre 9, 1983

Nagplano liwan kami nga malagaw sa Tokyo. Maagto kami sa Disneyland. Si David, ako kag ang akun nangin bayaw nga si Manang Erlina Guanzon Ayson ang kaimaw ko nga naglagaw sa Tokyo. Nagsakay kami sa bullet train halin sa Atsugi pa-Tokyo Disneyland. Masadya kami nga tatlo, darwa ka Pinay kag isara ka bataun nga Kano. Hambal ko, bataun nga Kano hay matuod nga bataun: 18 pa lang si David katu kag ako tana, 25 kag si bayaw, 40. Duro amun nga lagaw sa Disneyland. Galantaw-lantaw lang ako bantay sa mga nagasakay kag makakadlaw turuk kananda. Wara run ako nagsakay sa mga ride para indi magkasakit. Naintiendihan ako ka akun mga kaimaw.

Enfu /www.lostateminor.com

Nadumduman ko gid dya nga paglagaw sa Tokyo kay man amo man katu nga bulan kag adlaw gid nga ang Presidente kang Amerika nag-abot sa Japan. Ka-swerte gid nga rugto man kami. Kuon ko kay David, “Gusto ko gid makita ang Presidente ka Amerika.” Katu nga inoras ang Presidente sa Tokyo run kag may parade. Natabuan nga ang sarakyan nag-agi sa amo nga dalan diin kami. May mga guwardya ang palibot sa unahan kag sa likod samtang ang Presidente nagapanaw pasulod. Naga-wave man gid ka alima na nga gayuhum.

Ay maan, masuwerte gid ako katu nga inoras nga sa atubang sa kilid lang gid ako ka Presidente kag nalab-ot ko ang alima na kag ana ako ginpangamusta. Kanami lang ka anang yuhum. Nalipay gid ako nga hala akun tumbo nga daw bata lang nga sige hambal ko nga, “Nakaptan ko ang alima ka Presidente Reagan!”

Gapasalamat kag nakupkupan ko man gid sa kasadya si David. Wara untat akun yuhum kag wakal hasta pagbalik namun sa Atsugi. Masinadyahun nga ginsugid ko dya kay Manang Sally kag sa iba pa nga kakilala. Ano bala ang mabatyagan mo kun ikaw man nakapangamusta sa Presidente? Paris ko indi ko gid malipatan ang amo nga hitabo hasta ako gakabuhi. Dugang n’yo dya mabasahan sa “Mga Sikat nga Tawo nga akun Nakita sa Personal.” Salamat kag dayawon ang Mahal nga Makaako.

Napensaran ko man dya bangud sa pamensarun kang kamatuoran kang adlaw diin mahimo makaptan man natun ang alima kang Mahal nga Dios. Sobra gid siguro ang akun kalipay bisan kag makupkupan ko man tana parehas kang baratyagon ko sa mga sikat nga tawo sa kalibutan. Ano bala, handa run kamo sa pag-abot kang Ginoo? Amo lang ria akun mabilin nga pamangkot kaninyo nga tanan. Ako handa run. Salamat gid sa inyo nga pagbasa kag Padayon lang kita rugya.

Nathalie Miebach /www.lostateminor.com

Vijae Orquia Alquisola. Guro ng panitikan sa De La Salle-Dasmariñas, Cavite. Naging fellow sa mga national writers workshop tulad ng IYAS at Iligan. Ipinanganak sa Sampaloc, Quezon at lumaki sa Lucena City.

Sa isang larawan, nakapatong sa tuhod niya ang salansan ng mga basket, mas mataas sa kaniya— naka-pose ang kanang kamay nang OK. Labas ang mga bungi at bubuking ngipin. Ihahatid ng bata ang mga basket sa kaniyang lolo— ang hari ng basket at mga usa na yari sa rattan.

Sa shop sa Pulong Bulo, isa sa dalawang shop ng hari ng basket at usa, tumira kami kasama ang ilan pang mga kapatid ni nanay at aking mga pinsan. Lahat kami, bata (mga pinsan at mga kalaro na anak ng mga manggagawa) o matanda (mga kapatid ni nanay at mga manggagawa), tumutulong sa trabaho sa shop. Nagtitipon sa tuwing oras ng pagkain.

Hindi naman puro trabaho. Marami rin kaming panahon sa paglalaro. Malawak ang shop para sa taguan, ang laro ng lahat, bata o matanda. Napakataas ng mga salansan ng basket para siksikan ng mga patpating katawan. Nakahilera ang mga naglalakihang usa na pwedeng sumabit sa puwitan para hindi makita ng taya. Kahit hindi pinag-uusapan, parang isang kasunduan na sa aming magkakalaro na hindi dapat makasira ng basket o usa. Hindi dapat tumakbo doon sa teritoryo ng hari ng basket at usa.

Mailap ang hari ng basket at usa. Bihirang magsalita pero pinangingilagan ng lahat. Tahimik kapag naglalala ng basket. Parang laging nagsasalabid ang dila tulad ng mga rattan na kaniyang pinupulido. Kapag nagto-torch ng himulmol sa mga produktong native. Pero sinlanit ng rattan sa balat, batay sa mga usapan, ang kaniyang titig at tinig. Paano pa kaya ang bisig?

Apat na taon ako sa larawan. Mas matamis ang ngiti ko pagkatapos ng litrato. Nilapitan ako ng hari ng basket at usa, hinawakan ang ulo, ginulo-gulo ang buhok. Inabutan ako ng isang basong Coke, kasunod ang lukot-lukot na bente pesos. Sa unang paagkakataon, nahuli ko ang ngiti ni lolo o Daddy Harding. May kakaibang pagguhit sa aking lalamunan. Kay hiwaga ng katamikan.

2. Mga Kuok sa Sampaloc

Ako si Utin, ang side-kick ni lolo Uli na tiyo ni nanay. Hindi ko alam kung bakit ako tinawag na Utin. Normal lang kay lolo ang gamitin ang mga bahagi ng katawan para ipangalan sa mga tao. May mga kapitbahay kaming Suso, Kiki, Utong na kaniyang isinisigaw kapag nakikita sa daan. Normal din ang Diablo, ekspresyon ito ng lahat sa Sampaloc ‘pag nagugulat, natutuwa, naiinis. Hindi mo malaman kung paano ba talaga ginagamit, maysa-diablong tunay.

Tuwing nasa bahay, wala siyang ibang inaatupag kundi ang magsulsi ng kaniyang lambat at magkumpuni ng mga siit (panghuli ng hipon-ilog at katang). Sa itaas ng matandang bahay, sa dulo, na kinatatakutan naming magkakapatid dahil madilim, nakasabit ang mga lambat na may mga maninipis na pabigat na bakal o bato sa laylayan. Naruruon din ang alàt (basket na bag gamit sa pagsasaka), dito nakasilid ang baril na pana na pinagsasabitan naman ng malaking antipara.

Linang at ilog ang aking palaruan. Madalas naming kasama si kuya Lito, ang pinsan ni nanay, at ang dalawa nitong anak. Kung dati sa mga salansan ng basket at puwit ng malalaking usa ako nagtatago, mga puno at damo ang aming mga kampo. Pagkatapos maglagay ng siit sa ilalim ng ilog, nagpapatagalan naman kami sa pagsisid. Aahon lang ‘pag malapit nang mananghalian para mamakô; i-e-ensalada namin sa baong sardinas na pula. Pipigaan ng sintonis (kalamansi) at bubudburan ng asin.

Habang naglalangoy kami, sina lolo Uli at kuya Lito naman ay naghahanap ng mga nabubulok na kahoy ng pinutol na niyog. Doon nabubuhay ang parang malaki at puting uod na tinutuhog sa istik. Habang binabangi (iniihaw) ni lolo Uli ang kawawang kuok, makikita mo sa kanyang mukha ang ibig sabihin ng laway na laway; may palabas-labas pa ng dila sa harap ng kamatayan. Hindi ko rin alam kung bakit ganoon ang tawag, ang alam ko lang ay katunog ito ng aking pagduwal noong una kong matikman. Ku(w)ok. Kay hiwaga ng mga pangalan.

http://tl.m.wikipedia.org/wiki/Talaksan:Ampalaya.jpg

Narito naman ang isang halimbawa ng kanyang tula:

Halika na sa Kusina

Ano ka ba, luho lamang ang paglalamas ng asin sa ampalaya. Sa pait nakakabit ang sustansiya. Hindi ako maselan sa hiwa. Abala lamang ang nipis ng gayat. Mas makapal, mas lasap na lasap ang takam sa tikim. Gaya ng kaniyang pagpikit-pikit habang sumisirit ang ginisang pait sa dila at ngalangala. Laway na laway sa kalinga ng aking kusina.

Masarap din daw magluto ang kaniyang asawa. (Mabilaukan ka sana.) Pero bawi niya, mas malasa ang aking timpla. Napasasarap, maging sinumpang gulay. (Naku naman, paborito ko rin ang bola-bola.)

Gusto mong malaman ang aking sikreto? Halika. Tumuloy ka. Ang totoo: wala. Wala namang sikretong hindi nalalaman. Walang binabad na ugat o halaman o dasal na inihahalo sa kawali. Ang kaibahan lang: kung anong mayroon, e di iyon. Hindi naman laging ampalaya. May panahong mustasa. Patola. Kalabasa. Talong. Tahong.

Bakit nga ba mapait ang ampalaya? lagi niyang tanong. Kasi nakakunot, lagi kong sagot, hindi isinali sa bahay-kubo.

Ang totoo: Walang ampat ang pait sa paglalaway sa laya.

________________________
May iskolarsyip para sa kursong MFA-CREA. I-klik para sa impormasyon sa admisyon sa gradwadong paaralan.

Watercolor /Candice Davis / http://www.lostateminor.com

Mula sa SEOULMATE: MGA KWENTO

HINDI NAGKAKATUGMA ang kanyang mga mata at paa. Dahan-dahan ang kanyang mga hakbang. May bigat sa pag-aatubili. Mabilis naman na sinakop ng kanyang paningin ang buong kuwarto: hilera ng locker sa dulo, hilera ng shower sa gilid ng pader sa kanan, anim na magkasing-laking bath tub sa gitna, at limang katre sa bandang pader sa kaliwa. Lahat, sa bawat puwesto, mga babaeng nakahubad! Mag-inang nagsa-shower, magkakaibigang dalaga sa isang tub, at karamihan – matatanda. Ajumma. Lalo na ang mga nagkukuskos sa mga nakabilad sa katre, o nagkukuskusan.

Nabighani s’ya sa iba’t ibang hugis, korte, kurba, ng katawan. Ng laki at liit, tayo at luyloy ng mga suso. Ng umbok at patag ng tiyan. Ng kapal at nipis ng tatsulok na gubat ng itim na buhok sa pagitan ng mga hita ng mga nakatayo, ng mga akmang lulusong. Nahiya s’ya sa sarili sa aliw na naramdaman; sa pagkawili, sa pagkabighani. Catholic guilt, kampante n’ya sa sarili, habang nakatutok sa dalawang dalaga sa isang tub. Kapwa nakangiti ang mga ito. Natatawa pa nga sila. Masigla ang kanilang boses habang nakababad sa maligamgam na tubig. Parang wala silang sakit na nais gamutin kundi pagdiriwang ng pagkakaibigan.

Naalala niya ang tatlo n’yang kapatid na babae. Ang kanilang Inang. Ang apat n’yang tiya at sangkatutak na pinsan. Ang kanyang mga kaibigang babae sa elementarya, sa hayskul, sa kolehiyo. Naririnig n’ya ang hagikhik ng mga ito habang binubuksan ng susi ang locker. ‘Yung parang kinikiliti, na kinikilabutan, dahil walang ganito sa Pinas. At heto na nga, maghuhubad na rin s’ya – buong-buo – kitang-kita ang lahat.

At okey lang, talaga, dahil parang wala namang pakialam sa kanya ang ibang naririto.

Naalala n’ya si Tony, ang kanyang nobyo – actually fiancee – na naghihintay sa lounge. Nasa Boracay sila, masayang naghaharutan sa paliligo’t paglalangoy sa bandang grotto, nang sinabi nito na kapag mag-asawa na sila at nasa Korea na at nalulungkot siya’t nami-miss ang dagat, ito ang kanyang gawin: mag-jimjilbang.

Kinuha n’ya ang nakalawit na malaking bilugang hikaw. Tinago n’ya ito sa pouch sa loob ng locker. Sunod n’yang inalis ang relos. Ipinasok n’ya rin ito sa pouch. Pagkatapos, isa-isa, hinubad n’ya ang suot: blusa, bra, maong na pantalon, panty. Maayos n’ya itong tinupi sa loob ng locker. Pinalumpon n’ya ang nakalugay na mahabang buhok, bahagyang itinaas, saka muling binagsak. Hinayaan nito itong nakalugay. Inalis n’ya ang suot na heels at ipinasok din sa locker.

Napansin n’yang may kanya-kanyang maliit na basket ng gamit-pampaligo ang karamihan. Sarili nilang dala. Hindi ito nabanggit ni Tony.

May binigay na pakete ng shampoo at conditioner at shower gel ang babae sa counter. Ito ang ginamit n’ya sa pag-shower. Dahil bago lumusong, kailangan munang magkuskos, magsabon, magbanlaw. Naisip n’yang marahil paggalang din sa ginhawa na dala ng mainit na tubig. Nabasa n’ya sa internet na sa iilang jimjilbang, hinahaluan nila ng ginseng o green tea ito: tulong para bumuti ang daloy ng dugo, gumaling ang rayuma o ang sakit ng puso.

Nakareserba na ang susuotin n’yang hanbok pangkasal.

Sigurado s’ya sa gusto niyang mangyari ngayon. Magbibilad s’ya sa katre. Hihilata. At magpapakuskos sa ajumma. ‘Yun at lulusong s’ya’t magbabad.

Naghihintay si Tony sa lounge.

SUMENYAS ang matandang babae na mahiga s’ya sa katre, padapa. Maputi ito. Balingkinitan ngunit malulusog ang mga suso. Tan’tya n’ya, lampas singkuwenta. May paghanga s’ya’t inggit na nadama. Mahaba ang nakataling buhok ng babae. Maganda ang mukha, singkit ang mga mata.

‘Ni hao?’ Tanong n’ya para makaseguro. Tumango ang matanda at ngumiti. ‘Fe-li-pen?’ Balik nito sa kanya. ‘Nye,’ sagot n’ya, oo. Nakikita niya ang tayo ng mga letra sa Hangul. Para s’yang karne na binuhusan ng maligamgam na tubig saka sinabunan ng matanda. Ang
buo n’yang likod, pababa sa mga umbok ng pwet, hanggang sa magkabilaang paa. Mabibilis na hagod. Kasimbilis ng mga hakbang dito sa daan at subway. Saka kinuskos. Kinuskos nang kinuskos, na nakikita n’ya sa isipan ang mahabang dalampasigan ng puting buhangin ng Boracay sa nakukuhang mga libag, nahuhulog sa buhos ng tubig, at nangawala sa hangin na parang alikabok sa mga daan sa tag-araw sa Pilipinas.

Pinatihaya s’ya ng matanda. Kinipkip niya ang mga paa upang maitago ang laman ng mga hita ngunit pinalo si’ya ng babae, na parang sinasabi ‘Ano ka bang bata ka, bukaka.’ Hindi s’ya nagalit sa palong ‘yun, alam n’yang walang malisya, na parang ganun nga lang ang mga matatanda dito, tulad din noon ng kanyang lola, kaya muli, narinig n’ya sa isipan ang hagikhik nilang magkakapatid, hanggang sa bungisngis nila ng mga kaibigan sa hayskul at kolehiyo, sa kant’yawan na may tonong ‘pahiya-hiya ka pa d’yan, e, di ka na naman virgin.’

Nakaramdam s’ya ng pagka-atat na matapos na ang sandaling ito at makauwi na sila ni Tony sa kanilang apartment at makapag-internet na s’ya’t maikwento ito sa mga kapatid at kaibigan. Ito ang magiging bonding nila pagkatapos ng kanyang kasal. Bago umuwi ang mga ito sa Pilipinas.

Nagpatianod s’ya sa haplos at hagod ng mga kamay at daliri ng matandang babaeng Intsik na ito sa Korea. Ano ang sarili nitong kuwento ng pagkapadpad sa lugar na ito ng kimchi? Pinikit n’ya ang mga mata. Nakita n’ya sina Bruce Lee at Jet Li at ang magagandang
dalagang Intsik na naka-cheongsam. Kaya naalala n’ya rin si Cleopatra ng Ehipto. Dito n’ya itinigil ang sandali: isa rin s’yang diyosa tulad ni Cleopatra, na sinasabing naliligo sa gatas at honey para mapanatili ang ganda at kabataan.

Naghihintay sa lounge si Tony. Aabutin ‘to’ng jimjilbang ng tatlong oras. Pagkatapos nito, didiretso sila sa Samseong. Doon n’ya nakita, sa isang pottery shop, ang gusto n’yang panregalo sa mga biyenan. ‘Magbibigay ka rin ng regalo sa mga magulang n’ya,’ sabi ng isang kaibigan, kapwa n’ya bartender sa isang mamahaling resort sa Boracay na unang nakapag-asawa ng Koreano, ‘at dapat mahal para mahalin ka rin nila,’ kindat nito sabay tawa.

Mga gawa mula sa ceramic at pottery ng isla ng Jeju ang mga gamit pambahay sa shop na ‘yun na nadaanan n’ya sa unang pagpunta sa Gangnam. Basta naramdaman n’ya na dapat doon n’ya gastusin ang pinag-ipunan, sa damdaming ito na bumubulong na sundan n’ya kung saan s’ya liliparin ng alon, ng hangin. ‘Kung langit ang nasa itaas ng dagat, ano naman ang nasa labas ng langit?’ Naitanong n’ya kay Tony sa una nilang morning jog. Natawa lamang ang Korean- American na ito na higit isang taon nang customer nila, pabalik-balik para mag-golf, mag-dive, mag-snorkel. Dahil daw sa tanong n’yang iyon kaya nasabi ng lalaki sa sarili na s’ya na ang babaeng pakakasalan.

Adam Tai / http://www.lostateminor.com

Lumusong s’ya sa bath tub, itong han jeung mak. Sumandal s’ya at itinuwid sa pagkaupo ang mga paa. Ikinuskos n’ya sa batong pader ang balat ng likod at parang alon na nilaro-laro ng mga daliri ang tubig. Mainit. Humakop s’ya sa mga kamay at inakmang higupin. Gusto n’yang malaman kung ano ang lasa ng mainit na tubig na ito. Maalat ba tulad ng tubig-dagat? O baka naman may anghang kung kaya’t umaaso-aso? Ngunit inamoy n’ya lamang ito.

‘Tangerine,’ naiisip n’yang sasabihin kay Tony, na ito – tangerine ang amoy ng tubig sa han jeung mak na ito sa kalye ng Uijengbo – dahil gusto n’ya ang salitang ito, na alam n’yang prutas at isa ring kulay.

‘Jujube,’ naisip rin n’ya, at natawa, sa isa pang bagong salita na ito, na kasama raw ng chestnut na ilalagay n’ya sa kanyang panregalong gamit pambahay, dahil nangangahulugan ito ng anak – malusog, maganda, matalino, at magaling na apo!

Negosyante si Tony. Ito ang pagkakaalam ng kanyang pamilya at mga kaibigan. Totoo naman. May-ari ang kanyang pamilya ng isang surplus shop ng mga electronics dito sa Uijengbo, halos isang oras ang layo sa Seoul. Nakatira si Tony sa kanyang mga magulang. Maliban sa kanyang panregalo sa mga biyenan, inako n’ya rin mula sa kanyang separation pay at naipong tip ang furniture budget nila sa rerentahang apartment.

Akala ng kanyang pamilya at mga kaibigan, spoiled s’ya ni Tony, na ito ang gagastos lahat para sa kanilang kasal. Hindi nila alam maging ang pinag-ipunan n’yang panregalo. Kahit ng kanyang bridesmaid, na bestfriend n’ya noong hayskul.

Alam n’ya ito bago pa man s’ya nagka-passport. Mas nakakampante s’ya rito kaysa umasa na lang sa pera ng nobyo. Alam na n’ya na langit ang nasa itaas ng dagat, bundok ang nasa kabila o ang walang hanggan kung idi-diretso n’ya ang paningin. Gusto n’ya ng labas, makalabas, mailabas ang sarili sa mga tanong at pag-alala at walang katapusang inaasahan na kung anu-ano, o pag-asa sa kung ano.

Sa totoo lang, nasarapan s’ya sa palo na ‘yun ng matandang babae. Masakit. Narinig n’ya ang pagtama ng tsinelas sa lata sa larong tumbang preso noong kabataan n’ya sa isang kalye ng Kalibo. Damang-dama n’ya ngayon ang paghagod sa mga braso, pababa sa mga binti’t paa. Walang kasinsarap ang init ng tubig na ito, na amoy tangerine, amoy jujube!

Nag-isip pa s’ya ng isa. Isa pang kulay o prutas. Ayaw n’ya ng chestnut. May lutong ng mani at pili – ordinaryo.

Wala s’yang maisip. Sa halip, umeksena ang tanong na ‘what is love?’

Minsan isang hapon at nagsa-sunset viewing sila, na-k’wento n’ya kay Tony na napanaginipan n’ya ang kanilang honeymoon – nasa North Korea. Parang nadudurog na mangga sa blender ang mukha ng nobyo. Joke, joke, joke, agad n’yang dugtong.

Hirap magbiro sa foreigner, reklamo n’ya sa mga kaibigan pagkatapos.

Doon sa buhanginan na ‘yun ng Station 1, sa sandali ng pagdudumi ng mga paniki sa bakhawan at magkahawak-kamay sila sa muli’t muling pagkamangha sa iba’t ibang tingkad ng kahel ng papalubog na araw ng Boracay, noon n’ya naisip na love means you don’t need to be honest to the one you love, all the time. Dahil maaaring hindi pa right time para harapin ang katotohanan, halimbawa, na naaliw lang kayo sa isa’t isa. Minsan pa, isang umaga sa hotel room ni Tony bago sila lumabas para mag-breakfast, naabutan n’ya mula sa pagsa-shower na nagbibilang ito ng pera. Peso, won, U.S. dollar. Nakakita na raw ba s’ya ng U.S. dollar? Nabigla s’ya. Gusto n’yang matawa at sabihing nasa Pilipinas tayo, hindi mo ba napapansin na we love Americans here kaya s’werte kang Koreano ka, sa’yo ako na- in love?
Pero umiling s’ya. Pagkukunyari. ‘Give me, give me,’ lambing n’ya na natatawa. Akmang bibigyan s’ya ng nobyo nang dinagdag n’yang ‘just teasing you, hon.’ Joke, joke, joke.

Palagi, iiling-iling lang si Tony at matatawa rin. Kaya alam n’yang magiging happily married sila.

PINAGMASDAN n’ya ang mag-ina sa unahang tub. Nasa elementarya ang batang babae. Future ballerina, naisip n’ya, o di kaya’y gymnast. Maganda ang ina, kamukha ng mga babaeng bida sa mga Koreanobela na naka-dub sa Tagalog.

Humilig s’ya pakanan at muling inunat ang mga paa. May pares ng magaganda ring dalaga na nagkukwentuhan. Napansin n’ya na habang magkalapat ang mga balikat ng mga ito, magkahawak-kamay din. Napangiti siya.

Nilingon n’ya ang mga ajumma sa hilera ng mga katre. May mga nag-aayos ng mga gamit sa kanilang kahubdan na parang posible rin na nakahubad din sila sa kani-kanilang bahay habang nagluluto o nagwawalis. Inalala n’ya ang mukha ng kanyang Inang. Sa halip, mga kamay nitong kulubot ang higit n’yang nakikita. Hindi sila sanay mag-ina na magyakapan o maghalikan, sa tuwa man o lungkot. Walang iyakang mangyayari sa kanyang kasal. Gayunman, gustong-gusto n’ya ngayon ihilig ang ulo sa balikat ng Inang, ‘yung parang anak lang s’ya uli nito. Bigla n’ya rin na-miss ang mga kapatid at kaibigan.

Kinapa n’ya ang mga suso, kinarga, tinimbang. Pinalibot n’ya ang mga daliri rito at nilaro-laro ang mga utong, tulad ng parang pagkuskos-haplos dito ng mga daliri ni Tony. Sinalat n’ya ang mga ito sa kung anong bukol, anong tigas o lambot, pangangalay o pananakit. Napatiyad s’ya at napahinga nang malalim. Inhale, exhale; inhale, exhale.

Nakikita n’ya ang sarili: tumatakbo sa kalsada ng Uijengbo, naka-hanbok pangkasal. Naghihintay sa lounge si Tony. Didiretso sila sa Gangnam, sa pottery shop na ‘yun, bibili ng kanyang panregalo.

Matutuwa ang kanyang mga biyenan. Bukas, titingnan uli nila ang wedding hall, dadaanan ang mga kamag-anak ni Tony na tumutulong sa preparasyon, at kung anu-ano pa at marami pang iba. Simple lang ang kanilang kasal, sabi n’ya sa pamilya at mga kaibigan. Medyo tradisyonal, medyo modern.

Darating na ang mga ito sa weekend. Natutuwa at matutuwa pa ang mga ito para sa kanya, sa kanila ni Tony, lalo na dahil dadalhin nila dito sa jimjilbang na ito, na sigurado s’yang babalik-balikan n’ya, hanggang marahil madiskubre n’ya kung ano ang nasa labas ng langit.

Jasper James /www.lostateminor.com

Taga-Caridad, Hamtic, Antique kag kadya naga-obra sa Office of the Vice-Chancellor for Planning & Development kang UPV sa Miag-ao, Iloilo. Anang personal blog: http://linapwahan.wordpress.com

“Thirty percent off na na sir, may small size man na,” hambal kang sales lady samtang ginalantaw na ang display kang high-cut Chuck Taylor shoes sa estante.

Pirit nga ngirit ang ginbalos na sa sales lady. Ginlantaw na ang presyo.

“Ay abaw, dipuga kag gabang! Mahal pa dya sa idik,” pinsar na.

Tag-darwa ka libo pero hay mil kinyentos lang ang dara na nga kwarta. Buhinan pa kang pamasahe na sa Ceres, barakal kang Mister Donut nga pasalubong kag igma na sa food court, indi gid kaayaw magbakal kang chucks nga original. Bisan may 3-day sale pa tulad sa SM. Kulang ang kwarta nga gintugro kana ni Didang para makapagusto shopping sa syudad. Buhay na run gusto magpa-Iloilo para makalagaw kag makaparamig ramig sa SM. Amo nga kahapon daw haros harkan na si Didang kang tugruan tana kang mil kinyentos pagkatapos ma-deal kag mabaligya ang tatlo ka baboy nga ginpasagod kana. Pero huyhoy ang anang abaga nga naghalin sa Converse display section.

Ginsundan na ka lantaw ang laki nga naka polo shirt kang stripe nga itum kag puti. Nakashorts dya kang tattered stone-washed nga maong kag nagasapatos kang peke kag bag-ong laba nga chucks.

“Taga-baryo dya,” kuon na sa anang kaugalingon.

Nasat-uman na ang panghuyhoy kang abaga kang laki kang makita na ang presyo kang high-cut Chuck Taylor. Thirty percent off run to gani pero hay daw bug-at gihapon sa bulsa. Sabagay, ma-lima run tana ka bulan nga nagabantay kang mga sapatos sa department store sa SM sa Mandurriao pero maskin kistra wara tana nagbakal kang mga sikat nga de-tatak nga sapatos. Hay kun isipun, kulang pa ang sweldo na sa kinsenas para makabakal kang sangka pares kang orig.

Ginkid-an na sa estante ang display kang high-cut Chuck Taylor All Star.

“Thirty percent off na na sir, may small size man na,” kuon na sa bag-ong abot nga laki, naka-gel ang buhok kag naka gray polo-shirt nga may burda nga green nga buaya sa dughan.

Pangga Gen/taga-uma@manila

Mga sang-oras dun ako nakaabot. Kon dire-diretso, mga sobra lang gid man sa darwa ka oras halin sa airport sa Santa Barbara sa Iloilo hasta rugya kanamun sa uma sa bukid kang Dao sa Antique. Mga tatlo ka oras kag tunga kon idugang ang 45 minutes nga flight halin sa Manila.

Salamat sa tawhay kag dasig nga byahe. Nag-taxi ako, agi sa baybay. Amo dya ang ruta halin sa San Joaquin, urihi nga banwa kang probinsya kang Iloilo, pasulud diretso sa banwa kang Anini-y nga kon rugya sa amun sa Sur, ang pinakauna nga banwa kang Antique. Nami ang view: bukid kag dagat, sementado ang karsada.

Maagyan ang Punta Nasug. Nalaragway ko dya sa akun nobela nga Lumbay ng Dila. Madinuagun ang akun handumanan bilang bata rugya sa pagsunod kananday Auntie Nena kag Uncle Primo (sangka Maaram, kag mga suud sanda ni Auntie nga katapu kang Katilingban ni Estrella Bangutbanwa). Halin sa baryo kang Nasuli, nalatas namun ang mga aragyan paagto rugya sa pagparigos sa baybay. Ginapatihan nga mariit dyang lugar: balay kang mga tinuga kang kaidadalman parehas kang mga tamawo (nga puti) kag kataw.

Maagyan man ang kilala nga Siraan Hot Spring. Halin rugya, malantaw ang Nogas Island, sangka marine sanctuary. Pasulud sa Dao, ang ginapabugal namun nga Punta Hagdan Beach Resort. Puti ang tawag rugya kauna, kang wara pa it entrance fee. He-he.

Halin sa banwa, mga 7 ka kilometro paagto sa baryo. Mayad man ang karsada, pero bugu lang ang sementado. Ginakid-an pa gani gali. Kadyang mga nagligad nga tinuig, gapasalamat ako nga rugya sa bukid nga bahin kang banwa tamun gauli. Kauna kasurumpa man sa karayu kag kabudlay kang aragyan. Pero kadya, nagustuhan ko: makapaupluk ako rugya; indi dali-dali maguyod, magaki para maglagaw ukon mabisita.

Daw sa malipatan ko ang kalibutan kon rugya run ako sa balay. Daw wara it pagkakinahanglan kang kalibutan. Pero hay wara it patay ruman ang rumba kang mga sarakyan. May cable tv, may internet, halos tanan nga pamalay may cellphone bangud halos tanan man may OFW. Indi mo run mahambal nga manol ang mga taga-bukid. Duro run ang mga nagbag-o, amo man ang daw-sa-wara-nagbag-o. Pero hay sa sunod lang dya tana nga istorya.

Padayunon ta sa akun pamahaw nga bag-ong ani nga bugas, rikondal nga saging, pinamarahan nga isda, tinola nga hantak. Napartida run sa mga hinablus ang ginhulat nanda nga chocolate kag nakauli run sanda sa andang balay. Kar-on sa hapon, mabalik para magsipal kami kag mag-video record ka andang pagbinalaybay kag pagkanta para kay Tita Riza nanda nga kadya sa Norway dun kag Tita PJ sa Davao.

Hipus ang balay. Tunog kang kiri-kiri ang musika sa palibot. May mga sulug nga manok nga nagabalus-balus tilauk. Daw tingadlaw lang. Nagguwa si Nanay, nanagap ka atis. Wara ako nagbakal sa aragyan sa San Joaquin, hambal ko, hay man-an ko may rugya man sa balay. Nagahimus run si Tatay kang igma para sa mga manug-obra: nagapa-ani gihapon, pagkatapos ma-abreya sa pagsinaku kang uran kang nagligad nga mga adlaw. Badyet run para sa 2nd cropping ang anang namuno.

Mga laki ang nagaraha sa amun balay. Kon bukon si Tatay, kar-on sa anang pag-uli halin sa obra, ang amun bayaw nga laki. Kar-on sa gabii, mahimugo si Tatay. Hay rugya run ako, nakauli liwan.

Nagpa-Manila ang amun timbang nga Ati, nga gin-paeskwela ni Nene. Wara na gintapos ang hayskul. Kang urihi nga balita, gabusong dun.

Budlay dun mangita ka timbang, nga masarigan kag makamaan mag-obra. Mal-am run sanday Nanay kag Tatay. Pero labi man sanda nga magluya kon indi maglihuk, ukon kon wara it ginakasakuan.

Daw bisita gilang man takun rugya sa balay. Bangud ang pag-uli kadya, pagpahuway. Ka-weekend, sa Bohol ako, nagpahuway man. Nakapahuway man gid sa nakaandan nga ginakasakuan. Pero lain gid ang pag-uli rugya sa balay, bisan pa wara it duro nga gamit sa akun kwarto, nga amo ang gusto ko. Lain gid ang pamatyag. Indi ko lubos malaragway pero ibutang ta nga daw bulong dyang pag-uli pirme. Bisan halin pa katu, kanamun tanan nga magbugto. Dumduman ko kang nagakolehiyo si PJ sa UPV sa Miag-ao kag magtawag kanamun ni Nene nga nakapoy, stressed, ang advice namun pirme amo nga, “uli anay ‘to.”

Salamat nga may balay nga maulian, may pamilya kag panimalay nga maulian, kag liwan nakauli. May mga subu man nga balita sa baryo – sangka kaso kang pagpusil sa sangka bentiroy kag pagka-priso ka sangka tatay, kag pagka-stroke ka sangka pinalangga nga kasimaryo bangud nasobrahan kuno ka panglay-ang ka paray, amo dya ang lugar kag komunidad nga padayon nagabuhi kanakun.

Te, maturog ako anay. Alas dos ako nagbugtaw kaina para sa 1st flight.

May Nadungan Ako Pauli!
6:20 a.m. samtang sa taxi

Kis-a sa airport, sa terminal, sa mall, gatingala ako nga andut wara gid ako it may masug-alaw ukon mabungguan nga taga-atun. Paryente halimbawa, klasmeyt sa elementarya ukon sa hayskul ukon sa kolehiyo. Sa diin tinyo nagalagaw? He-he.

Pero kaina may nakadungan ako! Ga-pila palang pasulud sa eroplano, nasat-uman ko run, bisan gatalikod, bangud sa anang panglawasun: maribunol. Si Toto Joemart!

Taga-Oton sanda pero hay taga-baryo si Nanay na. Bugto ka amun pinakauna nga bayaw nga laki, si Mike. Hinablos si Toto Joemart kon amo. Kada magbisita dya pirme sa baryo – hay nasadyahan – naga-agto sa balay. Ilabi na kadya. Nangin close man sanda ni PJ, amun kalibaynan.

Seaman run tana kadya. Ka isarang tuig ang una nga uli kang una man makasakay. Nagkitaay kami sa sangka coffee shop rapit sa akun ginadayunan antes tana maglupad pauli rugya sa Iloilo. Figurine ni Cleopatra, diyosa kang Ehipto diin nakadungka andang barko kag naka-shopping tana ang pasalubong na kanakun.

Kahapon lang tana nag-abot. Abaw, kanami nga nagkitaay liwan kami, ilabi na bangud wara naplano – hay wara na napamaan sa Facebook – hay basi para indi run masukut ka duro nga paryente kag kilala kang pasalubong. He-he.

Te, sadya gid amun istoryahanay samtang gahulat ka na-check-in nga mga bagahe. Ga-aso-aso, daw gatap-uk lang ang kahidlaw.

Amo dya ang pinaka-importante sa pag-uli: ang pagkamustahanay, may pasalubong man ukon wara. Husto run, bahul nga pagpasalamat, nga liwan nakauli kag nagkiritaay. Mayad ang lawas kag sa mayad nga kahimtangan.

Mayad lawas. Adjective, pero hay noun man, kag verb – sa pira ka adlaw: may kaluoy ang Makaako kag ang Kalibutan sa naga-andam (kang lawas, kang obra, kang mga relasyon) kag nagapadayon tinguha.

Ah, rapit lang, gilang, ang balay!

1st FLIGHT PAULI
3:57 a.m. NAIA, Terminal 2, PAL: Salamat, safe nakaabot sa airport. Wara nangontrata ang taxi driver.

Gusto ko kang 1st flight. Bugnaw kag masaksihan ko ang pagbutlak kang adlaw. Mayad ang tiempo kadya. Kabay padayon hasta makaabot sa balay kag sa masunod nga mga adlaw.

Gusto ko kang PAL. Mas nami kag tawhay ang Terminal 2. Bisan may promo ang Cebu Pacific, ang matuod, nadiskubre ko, gamay lang man ang idugang mo sa PAL. Mas kampante ako kag mas nami ang customer service. Maka-earn pa ako kang Mabuhay Miles.

Indi ko madumduman kon kasan-o ako una nakasakay sa eroplano. Pero sigurado ako nga sa kolehiyo run. Kag laban libre ‘to: opisyal nga byahe.

Sara akun check-in baggage. Mayad wara nagsobra sa 10 kilos nga allowed sa tiket. ‘May dara ikaw nga tinapay?’ Pamangkot ni Nene kang magtawag kagabii. Hasta kadya, tinapay gihapon. Hay duro gihapon mga bata. Apat run amun hinablos.

‘Chocolate,’ sabat ko. Mas mag-an. Mabakal ruman ang duro nga mga tinapay rugya sa Manila rugto sa Iloilo kag San Jose. Bisan gani sa grocery store sa banwa. Krispy Kreme dun kuno ang pasalubong ng bayan. Nabasa ko sa sangka post sa Facebook. Gintirawan man namun dya ni PJ kang imaw pa kami rugya sa Manila hay andut daw maiwan gid rugya ang mga tawo. Namit gid man. Kag mahal. Pay indi ako mahilig sa sweets, ilabi na bangud pa-healthy-healthy diet ako. Indi ko man gusto ipasalubong dya. Budlay run mabuyo sa mahal nga panabor ang mga bata. Te, ang chocolate bay? Daw mas barato tana dya, kag sige lang hay nabuywan ruman nanda. Ha-ha-ha.

Basta linapwahan akun.

MAULI AKO!
HUWEBES, 3:00 a.m. Manila Residences, Taft Avenue: Dalikat. Hay term-break. Sa university calendar, sa Sabado pa. Hasta sa Martes. 2nd Term dun sa Miyerkules.

Amo dya ang nami sa iskedyul sa pagtudlo sa kolehiyo. Kon tapos run imong klase kag wara it aktibidad kag miting nga gakinahanglan kang imo presensya, pwede ikaw makauli. Ukon magpadayon obra (sa kaso ko, pagbasa, pagsulat — pagpanumdum kag pagpamensar) sa coffee shop ukon restaurant. Online ang submisyon ka final grade. Na-encode ko run. Automatic dya ma-submit sa deadline. Online man ang grade consultation (kon amo dya ang piliun mo). Pwede ko ma-On ang 3G sa iPhone kag ma-bluetooth sa MacBook. Wonders of technology.

Dalikat. Mapuslanon nga tinaga kag aksyon. Noun nga verb.

Ginakarat dun ako. Madapgan ko run ang hamut kang himugo. Garalaway run ako mamensar. Sige pa ang ani sa baryo. Nagtawag si Nene kagabii. Aguy, may seminar gali tana. Sige lang, makitaay gihapon kami, sa San Jose man ukon sa Iloilo.

Dalikat. Pagpangita kag pag-agkun ka oras kag lugar. Verb gid.

Sige, mapa-airport dun ako para sa first flight.

http://youmeandglutenfree.com

Nang Nenen/Panan-awan sa Adlaw

“Linapwahan” / Richard Magbanua /http://notecook.com/soup/distinctly-kinaray-a-food/

Nakatapos ako sa elementarya kag high school nga wara gid nagtuon magraha. Bisan pa kang nag-kolehiyo run ako, ang akun mga tiya Lourdes kag Rosie ang akun kaimaw. Sanda ang nagaraha para kanakun. Ginapreparar run nanda para kanakun. Hasta nga na-aksidente ako, ako amo man nga ginatatap kag ginapakaun. Nagbalik ako sa kolehiyo nga may timbang nga akon man pakaisa. Ako isara ka prinsesa. Amo dya ang matuod. Wara gid ako nagpangabudlay ka tudo.

Hasta nakaagto ako sa Japan, ang akun Manang Sally nagakuon kanakun nga magtuon sa pagraha ka pagkaun. Ang sabat ko, “Andut pa ako matuon magraha, indi man ako mamana kang Kano.” Sobra ako ka matig-a ang ulo, parasabat. Ang stubborn bala haw nga hambal. Hasta nag-abot ang tion nga may nagapangluyag kanakun. Akun man dya ginsugid, nga ako indi kamaan magraha, gani kon gusto na ako, darhun na lang ko sa restaurant, eh. Nakayuhum lamang kanakun ang nagapangluyag nga amo man ang akun napamana. Ay ti, abi ninyo gindara na gid man ako sa Guam kag rugto wara man ako nagaraha: puro na lang sandwiches akun ginahanda kag mag-order ka pagkaun sa restaurant; kon kaisa, nagadara ka pagkaun ang akun bana para akun man matirawan ang kon ano nga klase ka pagkaun. Tungud nga pirme man ako ginabayaan ukon ginabilin nga nagaisarahanun sa apartment namun, wara man ako ti hilig nga magtuon sa pagraha.

Nagabusong run ako kang nag-umpisa ako maghambal sa akun bana nga gusto ko magtuon magraha. Ang una gid nga ginbakal na amo ang libro nga The Good Housekeeping Cookbook. Akun man gid ginbasa kag duru lang nga mga recipe. Wara ko man gid dya natugruan ka atensyon hay gani wara ako ti hilig kag indi ko gusto magraha. Wara man abi tana nga handaan ko. Gani, hasta na lang nagplano maabot sa Guam ang akun ugangan nga laki, si Papa Jim, para may imaw bantay ako sa sangka semana samtang gapalupad ka eroplano sa kahawaan ang akun bana. Hay salamat, wara man gid madayon katu ang pag-abot ni ugangan.

Abi ninyo, ang una ko gid nga ginraha amo ang spaghetti. Ay sus, kuon ko sa isip ko, mahulas lang gali dya himuon. Pero may ginpadara si ugangan ko nga laki nga recipe ka lasagna. Nakita ko run man dya nga ginpreparar ni Manang Sally. Ginsunod ko ang recipe, nga halin pa sa ginikanan ka akun ugangan sa Ireland kag gusto na nga matun-an ko para makaun man ka anang kaapuhan.

Hasta kadya, akun man gid dya ginaraha kon mahidlawan kag kay man mahulas lamang. Gusto ko man dya ipaambit kaninyo kun luyag man ninyo tun-an:

Lasagna, the Irish Way Recipe

Ingredients:

1 lb minced beef (real irish)
1 pt ricotta cheese
1 egg (beaten)
1 pinch dried basil
1 pinch dried thyme
1 pinch dried oregano
2 garlic cloves (crushed)
8 ozs shredded mozzarella cheese
8 ozs spaghetti sauce
12 lasagna sheets
3/4 cup parmesan cheese

Total Time: 1 hrs 5 mins, Prep Time: 20 mins, Cook Time: 45 mins

Directions:
1. Preheat oven to 350°F (175°C) Gas Mark 5.
2. In a medium skillet over medium heat, cook the meat until brown. Once cooked, drain and leave to the side.
3. Mix your ricotta, egg, basil, thyme, garlic and oregano and half of the mozzarella cheese.
4. In a 9×13 baking dish with a little of the spaghetti sauce. Place three of the lasagne sheets over the sauce. Spread a layer of the cheese mixture and then a layer of the meat mixture over it and repeat until mixtures are all gone. Top the lasagne with the left over mozzarella and parmesan cheese.
5. Cover with foil and bake in a preheated oven for 30 minutes, remove foil and bake for a further 15 minutes until the cheese browns and the lasagne appears bubbly.

May pahabol pa nga sulat kanakun:

Nenen Elma, this is a really good way to eat proper Lasagna! I have always eaten this since I was small and really enjoyed it.

Love,
-Dad

Sa sunod nga Biyernes, ipaambit ko kaninyo ang recipe nga natun-an ko kay ugangan nga baye, si Mama Pat, kang una tana magbisita kanamun sa Colorado Springs.

Shilpa Gupta /http://www.lostateminor.com/2013/05/08/this-motion-flapboard-swops-airport-announcements-with-other-statements/

Aimee Andaya Hilger/Pautwas Express

Baw ang ugtas ko indi hamak!

Pagbalik sa baggage counter wara ko makita ang akon nga bagahe. Ala una sa kaagahon sa airport pa kami ni banahon nagapangita ka bagahe ko samtang ang iba nga mga pasahero nakasaylo dun sa hotel.Indi ko maintindihan kon naga wara man lang nagguwa ang tinawo kang lost and found section kang airport kang nagmansig mansig buol ang mga pasahero kang andang mga bagahe rugyan mismo sa atubang kang andang opisina.

Ginarayuma, nadura ang bagahe, kapoy, natuyo kag nag-ugtas gid ako.Si banahon na lang ang nag-reklamo sa lost and found crew.Ugaring ang sabat kang Intsik nga empleyada, “It’s okay!” Nagdugang ang bukal ka dugo ni banahon gani ginpirit nga magreklamo sa Mandarin. Ugaring daw sa wara it animo ang empleyada.

Nalab-utan kami alas dos sa kaagahon sa airport gani nag-agto gid lang kami sa hotel. Gintugruan man ako daad kang airline kang inugbakal kang akon irislan ugaring sa diin kami mabakal sa dis oras it gabii?

Pagsanag kang kalibutan nagbalik liwat kami sa airport. Samtang nagabiyahe, nagapangamuyo ako nga nakita dun nanda ang bagahe ko. Nagaparangatol gid daad ang lawas ko kay wara ako kailis ugaring wara ako it nahimo kundi magsagi gid lang ka kumod. Pag-abot sa airport wara sa gihapon nakita ang bagahe ko.Manuglupad kami ni banahon ala una sa hapon paagto sa Hongkong.Tag-irigma dun nagahulat kami gihapon sa counter.Nagreklamo dun si banahon para mapadali ang tanan ugaring wara gid it resulta.Pag abot kang alas dose, ginsaylo kami sa direct flight paagto sa Munich! Dali-dali kami nga nag-check kay mahalin ang eroplano ala una y media sa hapon.Daw mahibi ako sa ugtas!Walo ka oras ang biyahe halin sa Beijing paagto sa Munich.Namangkot man daad si banahon sa flight attendant kon may emergency kit sanda para sa mga babaye.

Ahay, manami man kay gintugruan kami ugaring ang sulod toothbrush,toothpaste,lotion,moisturizer kag medyas.

Ginpili ko na lang nga mag-inom kang red wine para malipatan sa makadali ang akon kamalason.

Pag-abot sa Munich, daw sa indi ako magpati nga nakalapak dun ako sa Europa bitbit lang gid ang akon itum nga handbag. Liwan nga nagreklamo si banahon sa opisina kang airline nga tuyo namon sakyan para makibalita kon nakita gid man ang bagahe ko.Ugaring sabat kang sangka empleyado kadya sa Beijing wara sa gihapon.Nalipay ako kang nakita ko ang sangka baraligyaan kang mga lingerie ugaring ginpunggan ako ni banahon kay isara gali dya ka sex shop. Daw naham-ot man ako sa akon kaugalingon. Dayon na nga gintawgan ana nga libayon para maabat kami sa Frankfurt kay halin sa Munich malupad kami paagto sa Frankfurt.

Ang libayon nag-abat man gid tuod sa airport ugaring naghapit dya anay sa mall para magbakal kang akon irislan. Pag-abot sa Frankfurt ginhakus ako kang libayon kag dayon duhol ang anang mag ginbakal nga irislan kanakon.Daw sa namayha man ako ugaring sa amo to nga mga inoras grasya gid nga bahul ang anang ginduhol. Daw sa ano bala sa una nga tiyempo nakatuntong ako sa Europa nga wara nakailis kag wara it irislan. Sa masunod nga pagbiyahe kinahanglan nga ang katunga kang akon mga balon nga bayo mabutang sa bagahe ni banahon para kon madura man gid ang isara sa amon dara may ma gamit man kami sa gihapon.

Ang mga Aleman nakamaan gid kang mag laye kag kinamatarung kang mga pasahero sa eroplano. Maswerte ako nga gintutukan gid ni banahon ang akon nga bagahe, adlaw adlaw man ako nga nagbakal kang akon nga irislan sa masulod ka sangka semana sa Alemanya natigayon gihapon kang airline nga mabalik ang tanan nga nagasto ko para sa mga bayo nga ginbakal ko.

Matapos ang una ko nga semana sa lugar ni banahon nakalab-ot gid man kanakon ang akon bagahe.Hay ang akon una nga biyahe sa Europa makaurugtas, makakarapoy kag indi ko gid malipatan!

Pinili halin sa koleksyon nga “Mas Maayo nga ang Tawo Wala sang Pakpak ukon Hasang kag iban pa nga Binalaybay,” UNA nga PADYA, IYAS LITERARY PRIZE, 2013

Soulist Aurora /www.lostateminor.com

Mas maayo nga ang tawo
wala sang pakpak ukon hasang,
para sa iya padayun nga mangin misteryo
ang impiyerno, lawod, kag kalangitan.

Sa sini padayun siya nga magalaum,
nga makamadmad ang tanan nga mga nagtalang
sa tore sang kabuganaan, nga makabalik
ang mga ginlamon sang kagab-ihun
sa madulum nga dalanun.

Siguro mas maayo nga amo sini,
nga ang tawo wala sang pakpak ukon hasang.
Para sa kaagahun, sa pagmuklat, iya sug-alawun
ang silak sang adlaw, kag sa sirum ang paghanduraw
sa mga nawong, sang mga nauna nga nagpanglakaton.

Sa Diin Nagasugod ang Gugma

Si Jonathan Davila taga-Bacolod kag faculty sa Univeristy of St. La Salle. Nangin writing fellow sia sa binalaybay sa mga workshop sa Silliman sa Dumaguete, IYAS sa Bacolod, PANAGSUGAT sa Tacloban, kag sa Fray Luis de Leon sang University of San Agustin sa Iloilo. Katapu sia sang
Santermo Writers Group.

Sa dughan
Ginahandum nga mas maayo kun dako,
bagay sa lawas, wala nagahurma, santing,
sa pikit nga blusa, pero ini gaupod gihapon
sa tagipusuon kag pwede nga tabunan
sang kamot, bayo nga nakabutones asta sa liog.

Sa hita
Bulkan, mainit kag misteryoso,
gusto madab-ot nga nagaisahanun,
makuwaan titulo nga akon, pero sobra
pa sa regalo, ginputos sang makaduwa,
ginaprotektahan sang kabuhi,ginatigana.

Sa mata
Inday kun magliso ka lang tani kag maskin
magyuhum sang makadali,
kadamu na sang buot silingun.

Kay ara sa imo mga mata ang tanan
nga kalibutan kag tion. Sa diin sarang
ako nga may baroto pwede kasugod
nga magbugsay pakadto sa mga isla
sining arkipelago sang luyag-luyag,

sunlog-sunlog, kabuangan,
dalamguhanun,
hakus, hulid-hulid,
haluk, kupkop,
init,gugma,
pagpalangga.

Bobby Wong, Jr./www.postcardsfrommanila.com

May lalaki nga nagapanghalay
sang mga lampin kag habul
sa atubang sang balay.

Malinong nga gapangimpit
wala nagapasiplat sa mga nagalabay
nga manug-uga, manugtahu,
manugskrap, manugmais,
manugputo, kag manuglab-as.

Bungol kag bulag sa isa ka guban,
sang mga dalaga, nga puros gasyurt,
ga-iwul ang buli,
mabakal inasal sa may tiangge.

Bungol maskin sa duha ka ido
nga naghibag sa dalan.
Kuring nga nanguykoy sa bermuda
wala nabatyagan.

Daw sang san-o lang ang aton migo,
soltero sang nagligad nga tuig,
maskulado nga mekaniko,
sagad magkanta sa pista,
boksidor sang hayskul,
may pika nga kalabira sa tuo nga abaga,

Nga solo nga nanindog mangilala,
magsunod-sunod, mag-ikog-ikog,
nangahas mangaluyag sa pangayaw
nga puti-on, balilahun, laba ang buhok.

Kag subong aton napamatud-an
nga mas makusog magkuso sang binunlawan,
kag resistensiyado, metikuloso sa baho,
damul ang panit sa palad,
damul ang kuko.

Dala ang labador,nagapanihulnihul,
makadto sa kusina kay matola pa isda.

Ara na dugay dugay si Inday
dapat init pa ang sabaw.
Kay kun marimis ang timpla,
mas saboroso ang promisa nga sambuwa.