Pangga Gen/taga-uma@manila

Ang plano, hingabutan ang pagbutlak kang adlaw sa Chocolate Hills. Ang natabo, naunahan namun dya. Wara’t trapik, sementado ang karsada halin sa Panglao paagto rugya sa Carmen diin nagatumpok – mga ulhot sa kalapadan – dyang duag-tsokolate nga mga bungyod.

‘Daw mga suso kang daraga,’ amo dya ang nagsulod sa akun pensar kang matukad ang viewing deck. May Wishing Well rugya. Nadumduman ko ang sangka abyan. Sa tunga kang sangka conference ka isarang semana, nabaton ko anang text message nga nagapanugid nga ginkulam tana. K-U-L-A-M. Gali, kuno, amo nga indi mag-ayad-ayad sa balatian. Nahapulas ko sa mga giha kang anang mga tinaga ang madalum nga pagginhawa – parang nabunutan ng tinik – nga sa wakas, natugruan na ka ngaran, nasagapan ka paathag anang kondisyon, matapos ang daw wara’t katapusan nga balik-balik sa mga doktor kag pagpa-ospital. Daw indi mapatihan nga mabatian ko dya kana. May PhD, taga-syudad gid, praktikal nga tawo. Pero nahangpan ko man nga kinahanglan kang tawo kang sangka ginapatihan, ilabi na sa panahon kang krisis. Sa personal man natun nga kabuhi ukon panghimanwa. Nahangpan ko man nga isara ako sa anang ginsugidan kadya, bangud nagasarig kag nagapati sa akun simpatiya kag paghangup: man-an na nga indi ko tana pagkadlawan.

Nagtikang ako parayu sa Wishing Well kag nag-atubang sa pinakabahul nga bungyod. Indi ko mahambal nga sagad ako sa yoga. Pero bukon ang kasagad ko ang importante sa amo nga oras. Nagposisyon ako, gintakup ang mga alima sa ibabaw ka ulo, nagpirung, kag nagbudu-budu kang pangamuyo para sa tayuyon nga byahe kag sa padayon nga kamayad kang lawas, amo man kang mga palangga sa kabuhi kag kang nadumduman ko nga abyan.

Ka tuig 2000 ang una kag urihi ko nga bisita rugya sa Bohol. Opisyal nga byahe nga may cultural tour: naka-’Hello’ sa tarsier kag naka-river cruise sa Loboc abay ang namit nga igma samtang ginaharanahan. Wara katu naabay ang pag-agto rugya sa Chocolate Hills hay kulang sa tiempo.

May husto gid man nga panahon para sa mga bagay-bagay. Wara it fixed itinerary dyang byahe, nga amo akun gusto, pero hay naman-an ko nga dapat kadya run, dapat makaagto gid sa Chocolate Hills para makumpleto ang akun Bohol sojourn. Nangin sangka bahul nga pagpasalamat kag pag-ampo dyang pag-atubang sa Chocolate Hills. Ilabi na bangud nabatyagan ko ang kamal-amun na run kadya. Masat-uman mo dya sa mga halintang kang hagdan pa lang kang viewing deck, halin sa entrance nga kuweba ang disenyo.

Nagakinahanglan ang viewing deck kang renovation kag re-imagining kang desinyo kag konsepto. Daw nagapanghayhay dun dya sa kakapoy: natak-an run sa duro nga mga kahig nga nagbisita rugya para sa dyang iconic nga imahen kang pagbisita sa Bohol.

Halin rugya, naga-aso ang palibot. Ginabulag ako kang sirak kang adlaw. Dulom ang kalabanan ko nga shots sa DSLR kag iPhone. Pagpanaug, nagahining-hining ang mga dahon kang mga tanum kag kahoy sa tun-og. May nakita ako nga tipaklong. Ano bala, kun wara ako nangisog himuon dyang byahe, wara daad ako mabusog sa kasanag kang dyang aga.

Bougainvillea sa Salad & Malunggay Ice Cream sa Bee Farm

Amo dya nga naga-byahe ako: para makapahuway sa mga naandan kag ginakasakuan, labaw sa tanan, para ma-inspire. Liwan kag liwan.

Ang liwan mabuhi! Ang liwan madumduman nga “Amo dya ang gusto ko nga kabuhi! Amo dya ang kabuhi! Amo dya ang paano mangabuhi!”

Siri nga asul ang dagat. Limpyo. Nagapanghagad matusmog.

Pero wara ako it luyag maglangoy kundi magpungko lamang: hakluun ang mabugnaw nga dapya kang hangin, magpalutaw-lutaw sa kamag-an nga nabatyagan sa dyang lugar, sa dyang oras, kag i-enjoy ang mga ginapamensar kag madumduman. Nagapasalamat ako nga duro ang akun mayad nga mga handumanan kag padayon ako nagadamgo – nga nakabugtaw. Amo dya nga sa amo kadya nga mga tion kag lugar, gusto ko ako lang sara. Kun may imaw man, ang gusto ko kag suud nga kilala – nga indi matublag kun andut hipus ako, indi sagi ka pamangkot, hay naman-an na kag nahangpan nga nagapiritik-purutok ang mga brilyante nga ideya kag istorya sa akun utok, kag daw malupok ang akun dughan sa kalipay, nga indi ako makahambal.

Kag kun makaumpisa man hambal, gatarabutab – hay kinahanglan ko dakpun, dunganan, ang pitik kang pensar. Masal-an nga ‘high’ ako sa droga ukon ‘daw gaugut’ ukon ‘daw buang’ bangud gakumpas ang akun mga alima, gasaut ang bilog nga lawas, daw pispis ang limug sa saka-naug kag kun ano pa nga pagbalud-balud sa pagpabutyag-pautwas kang mga napensaran kag nabatyagan.

Rugya ako sa restaurant kang kilala nga Bohol Bee Farm. Himo sa kawayan kag kahoy, sa atubangan – sa idalum, ang ‘ekslusibo nga dagat para sa mga bisita lamang.’ Makita halin rugya ang mga isla kang Siquijor kag Cebu. Rugya ako nagdiretso para magtiraw ka andang ginasugid nga organic garden salad himo sa mga bulak parehas kang bougainvillea. Gin-paresan ko dya kang lemon grace juice. Tanglad kun sa atun pa.

Andut nga na-inspire ako sa dyang lugar? Bukon lang dya darayunan nga makarigos ikaw sa mahambal nga pribado nga bahin kang dagat kag makakaun kang organic ukon fresh-from-the-garden-to-the-table nga mga karan-un. Malinong dya nga lugar diin makalagaw-lagaw ikaw sa tunga kang kabulakan kag kakahuyan. Labaw sa tanan, para kanakun, modelo kang sangka pagkabuhi kag pagpangabuhi,.

Pribado nga pararigusan kang Bohol Bee Farm

Ginlibot ko dya nga naga-ikib, nagadilap, nagaligon-ligon kang malunggay ice cream. May iba kag duro pa nga flavor. Avocado ice cream akun sara pa nga gin-enjoy samtang gapanaw-panaw, daw diyosa sa kabulakan. Wara ako it nakita nga buyog. Daw lipong abi ako, kag nawili sa shop sa pagpamakal ka mga pangregalo run sa mga miga kag migo para sa kadyang Paskwa: mga habon, pahamut, baranyos, pagkaun kag pangnam-is.

Nahidlaw ako sa akun mga bugto. Man-an ko nga gustuhan man nanda dya, amo man gid ang gusto. Eksayted run ako mag-uli sa balay kag i-istorya dya kag magtiraw ka amun versyon kang mga green salad. Lupo-lupo abi, dapunan ka makul, bubudan ka nabukbok nga mani ukon mais kag dressing halin sa organic market diin nagapanindahan ako sa Manila. Garalaway run ako mamensar.

“Walang Tarsier Doon, Ma’am”

Tarsier Paprika: Herbs & Spices Restaurant. Naganyat ako sa dyang billboard nga nalubsan namun sa byahe halin sa Tagbilaran airport paagto sa hotel sa Panglao. Moment diin mahambal mo nga dyang gina-advertise nga produkto kag serbisyo para gid kanimo.

Para gid man kanakun. Gina-angkun ko. Ha-ha-ha. He-he-he.

“Walang tarsier doon, Ma’am,” FYI kang taxi driver kag ginpadumdom ko nga sa Tarsier Botanika kami madiretso halin sa Chocolate Hills (nagnaug man sa Loboc para mag-picture lang kang simbahan, kag nagsulod man kag nangamuyo sa bantog nga Baclayon Church). Pero daw indi gid maurat dyang driver, gintudu na liwan ang rilikuan pasulod sa lugar diin makita kang mga bisita ang tarsier. Nahambal ko run nga i-skip namun dya, indi ko gusto kang tarsier, hay nakita ko run dya katu (bisan buhay run, kang 2000 pa) pero sigurado ako nga indi ako mag-enjoy: maluoy lang ako sa tarsier kag mag-ugut sa kaugalingon, sa kapintas kang tawo sa mga hayop kag sapat. Hambal ko, sa Tarsier Botanika kami madiretso, kag okey gid kun wara it tarsier gali rugto.

Kadya ko lang man dya nabatian (wara man ako nagsagi ka-Google antes, bangud sa kasakuon kag kampante ako nga tawhay kag mangin mayad dyang byahe). May entrance fee. 350.00. Consumable sa Tarsier Paprika, ang restaurant ka dyang lugar. Mas lapad dya kag bag-o kaysa sa Bee Farm. Everything tarsier ang konsepto pero hay may Reclining Buddha sa lotus pond, may bamboo groove, may stable, may Aquatika, kag kun anu-ano pa. Gusto mo mag-birdwatching? Agto ka lang man rugya.

Kamusta ang restaurant? Nami gid, e. Daw imo lang ang langit kag dagat — ang tanan nga malab-ut ka imo mga mata. Ha-ha. Daw indi run ako magbalik sa Manila. Tagpira ang room? 12,000.00 ang pinaka-naba. Low season kadya. Okeeey. Te, ma-order ta gilang. Ano andang bestseller? Ang salad kuno nga Asiana 9. Te, okeeey, tirawan ta.

Mahambal ko, wara’t duda, nga mas gusto ko ang pagkaun sa Bee Farm.

Ka nami ka lugar! Sige, lagaw-lagaw ta pa hay sang-oras pa kag magbalik ang driver.

Nakalab-ut ako sa shop. Tana gid. Hungud ko nga wara gindara ang credit card. Determinado ako mabayad lang ka cash, nga hasta lang sa cash nga balon ang gastuson. Pero hay pagsulod ko, tana run, tana gid – moment liwan diin mabatian mo ang pagtungko kang fairy godmother mo nga nagahambal, ‘This shop is for you, gurl; splurge – you can’t find this again somewhere else!’ Mga bayo nga originally designed kuno kang tag-iya. De-kalidad. Wara ako it may ma-reklamo. Type ko ang mga naka-display.
‘Debit?’
“Yes, Ma’am.’
Ay, linti gid! Ano pa ang mahimo ko abi, tutal, hardworking gurl ako: I deserve it, indi bala.

Rationalization. Pero ano bala, nakapag-shopping ako sa Bohol!

Sa Iloilo gilang ang Talaba, kag Salamat kay Louise Gluck

Sa dyang hitabo sa akun kabuhi, nagtakup ang bulan kang Agosto kag nagbukas ang Septyembre sa isla kang Panglao sa Bohol.

Nagabaylo-baylo ang duag kang sirum sa paghinalup kang adlaw. Nagakubay ang mga baroto, hunas ang lawud, nagasuyod run kang daray-ahan ang kalabanan nga mga turista nga mahimo nag-island hopping kaina. Nagpasudsud man ako kang mga kahig sa baras halin sa hotel nga gindayunan antes makalab-ut rugya sa Amorita Deck para sa dyang view, kalinung sa pagbasa kang nadara nga libro kang binalaybay ni Louise Gluck nga A Village Life, kag paghigup kang sabaw kang chicken binakol.

Kang maagyan ko ang hilera kang mga manugbaligya kang seafood, napamangkot ko kun andut mahal. Nagalaway ako sa talaba pero hay bug-at sa buut ko ang magbakal kang sangka kilo sa presyo nga 250.00, nga pirangnahut sa akun panglantaw, bangud sa akun pensar, ang sangka serving sa sangka restaurant sa Iloilo – nagapurong, daw makawas, sa sartin ukon palanggana, sa pagbusog ka akun kadaluk rugya.

Halin pa kuno sa Tagbilaran ang mga isda, lukos, kalampay, talaba, orang. Wara run it industriya kang pagpangisda (ukon basi naghina lang) sa dyang isla: mga turista run, lokal kag pangayaw, ang ginapangisda kang mga tumanduk para sa island hopping, sa diving, sa paglagaw para makita ang Chocolate Hills, ang tarsier, ang simbahan kang Baclayon, kag iba pa nga ginapahambog kang Bohol para bisitahun.

Nagpasalamat ako kananda kag nagpadayon panaw sa pagsaka sa dyang deck. Sa pag-angkun ko kang pwesto, nagparapit ang weyter. Wara ko run ginlantaw sa menu list ang seafood. “Soup, chicken binakol,” order ko. Sa pahina 5 kang libro, may amo kadya nga ginahambal si Gluck sa binalaybay na nga “Pastoral:” To my mind/you’re better off if you stay;/that way, dreams don’t damage you./At dusk, you sit by the window. Wherever you live/you can see the fields, the river, realities/on which you cannot impose yourself —

Bantay ka lang, Gluck, nabatian ko sa kaugalingon. Wara ‘kaw kaagto sa Pilipinas, wara mo nakita dyang asul-berde namun nga dagat. Pero andut nagapangudut imong mga linya? Ginsiraban mo akun utok, ginhapulas akun dughan. Bantay ka lang, i-translate ta ikaw — angkunon ko kag bag-uhon imong mga imahen sa mga linya para labi nga makaistoryahanay kita nga darwa.

Amorita Deck, Alona, Panglao

May wisdom sa weekend get-away. Sakto lang man ang 3 nights/4 days. Kun maglawid pa, matak-an run ako. Makaurumay ang paraiso. Galupad run pagguwa sa isla ang akun pensar. Bukon amo dya ang kamatuoran.

Working mode run ako. Mamasakit run ako kun maglawid pa ang bakasyon. He-he. Nakahanda ako sa pagdiretso halin sa airport paagto sa departamento diin sa takna nga alas nuebe, may nakaiskedyul nga undergraduate thesis defense kag isara ako sa panelist. Napasa ko run sa adviser ang pormas nga nasulatan ka akun komento kag napamaan ang posibilidad nga ma-late ako.

Kinahanglan ko kang kape kag wara it coffee shop sa Tagbilaran airport. Nadumduman ko ang muno kag pagtudo kang driver samtang gapasulud kami sa Bee Farm sa lugar diin matindog kuno ang bag-o kag may internasyonal nga istandard nga airport kang Tagbilaran. Sa 20016. Te, mayad dya hay naman-an ko nga kun gusto ko mag-orag ruman rugya sa Bohol, suput anay para sa 20016++. Sigurado ako nga may mapungkuan run ako katu para sa brewed coffee kag pag-obra sa smartphone kag laptop samtang gahulat kang boarding.

Padayon akun pasalamat sa mayad nga tiempo, tawhay nga biyahe, kanami kang lugar, kabuut kang mga tawo kag nami nga customer service (on time ang driver, para-istorya/tour guide mode pero wara pagpamangkot kang mga personal nga bagay, wara pagpabati-bati nga tugruan mo ka tip; efficient man ang staff kag disente ang bayo kang mga weytres, kag labi nga professional ang serbisyo sa Amorita Deck, sa Bee Farm, sa Tarsier Paprika, kag buut bisan ang guwardiya sa Chocolate Hills).

Pero parehas kang baskug nga signal kang cellphone kag dasig nga internet connection, gusto ko may brewed coffee sa mga airport kag terminal. Rugyan lang, kun kinahanglan. Bangud isara sa obra nga natugro kanakun kadyang biyahe amo ang dugang nga pagpanumdom sa relasyon kang kape kag productivity kag ang angut kadya sa ekonomiya kang lugar. Mahusgahan mo bala ang lugar paagi sa klase kag kalidad kang kape nga ginaserbi na kadya? Indikasyon gid man bala dya kang ginabantala nga economic growth kang gobyerno? Parehas kang pag-urulhot kang mga sementado nga balay sa tunga kang taramnanan? Ano ang mahambal kang kape kag pagpangape sa kultura kang professional class/middle-class kang/sa mga syudad sa pungsod?

Naka-abot ako, on time, sa thesis defense. Bahul nga bagay nga on time ang PAL, dasig ang serbisyo sa Terminal 2 hasta sa pagpara kang taxi, kag nagdasig ang biyahe sa Manila sa ginpatuman ni Mayor Erap nga re-routing scheme: wara run nagalubas sa Taft Avenue ang mga bus halin sa probinsya. Pagsulud ko lagi sa conference room para sa thesis defense, hambal ka sekretarya kang departamento: ‘Ma’am, may brewed coffee tayo, ha.”

Ah, ang kanta kang taka nga hilway nagakamang sa balayan: “Salamat, salamat, salamat.”

May Nagalibud man sa Tren

Jigsz NS/Byahe sa Kinabuhi

Rapit lang ang estasyunan kang tren sa amun hotel sa Vienna. Sangka sakay lang sa tram. Tungud aga pa ang halin kang tren, aga man kami nag-agto sa estasyunan kang tren. Manami ang anda estasyunan hay malimpyo kag duro mga baraligyaan, parehas abi kang mga karan-an, grocery, baraligyaan kang libro kag magasin, mga bayu kag iban pa. May bayad gihapon ang kasilyas.

Ginpangita namun ang amun purungkuan. Malabug ang tren hay malawig ang byahe kag duro ang ana agyan nga mga lugar. Ang nakilala ko nga mga syudad amo ang Salzburg kag Innsbruck.

Manami ang mga nakita namun samtang nagabyahe kami. May mga bukid nga may yelo pa sa ibabaw. May mga balay-balay man sa bukid, daw parehas bala sa Baguio man sa atun. Ugaring mga daragkul gawa nga mga balay bukut ti barong-barong. Ang makita nga view daw parehas sa makita natun sa mga kalendaryo. May mga bulak sa bintana kang mga balay. May mga suba man kami nga gin-agyan, kag makita mo nga kalimpyo kang tubig. Masaku ang amun buul kang mga litrato bisan nagadalagan ang tren para makaptyur namun ang pinasahi nga views. Nag-agi man ang tren sa mga tunnels, may bugu kag labug. Madulum syempre. Kag ang talinga daw pu-ung ang pamatyagan kada agi sa tunnel.

May restawran man sa tren. Ang mga pasahero puede kaagto rugto sa anda nga restawran para mag-order kang pagkaun. Puede rugto mo kan-un ukon dar-un mo sa imo purungku-an. Kung kis-a ang mga staff nagalibot man nga gabaligya kag pagkaun kag irimnon, para sa mga pasahero nga tamad mag-agto sa restawran. Duro ang amun mga balun nga chichirya kag tubig. May prutas pa. Wara untat nga kaun. Ugaring kag tag-irigma daw kanami magkaun kang mainit. Nag-order kami kang sopas para may mainit nga sabaw.

Ano ang obrahun sa tren kung malawig ang byahe? Nagbalon kami kang mga barasahun – libro, magasin, puzzle. Nagturog man kung natuyo. May lugar man sa punta para sa mga bata nga gusto maglantaw kang sine. May mga bata man sa amun tren, mayad lang nga hindi sanda masabad. Kabudlay magbyahe nga may naga-hiribi nga mga bata ukon may mga wakalan nga wara untat wakal.

Manami man nga may wifi sa tren. Kungdi puede ka post kang litrato sa facebook kag magcheck kang email. Importante dya kung kinahanglan mo mag-obra samtang naga-byahe kag may ginahulat nga mensahe halin sa opisina. Ugaring kung ang byahe lagaw-lagaw lang, mayad man dya para maka-kontak sa pamilya agud hindi run mag-gasto sa text kag tawag nga roaming.

Hindi man makapoy ang byahe bisan mga onse ka oras sa tren tungud nga komportable man ang anda tren. Libre ang kasilyas. Naga-uran man sa iban nga mga lugar nga amun gin-agyan. Nagapangamuyo man kami nga mayad lang ang amun byahe, ilabi na gid sa pag-agi sa mga bukid-bukid kag naga-uran.

Pag-abot namun sa Geneva, damul ang uran. Nagpamangkot man kami sa Information kung diin nayun ang amun hostel. Paranawun lang man ugaring naga-uran. Ginpahuraw namun anay kag kang medyo nag-untat run, nagpanaw run kami. Guyud liwat ang amun bagahe. Kag natultulan namun ang amun hostel nga wara kami nadura. Nasadyahan man kami nga naka-abot run gid kami sa Geneva kag sa amun hostel agud makapahuway man kami gamay, antes maglagaw liwat.

BASAHIN SA PDF: Lumbay ng Dila – Tsapter 37_Komiks nina John Lim & Kyle Fermin (BalaySugidanun)

KLIK PARA SA DAGDAG NA SIPI

PARA SA MGA REBYU NG NOBELA AT PAG-LIKE NG FACEBOOK PAGE

Nenen Geremia-Lachica/Bag-ong Bahit

Mahapus tambihan ang giha sa bato,
Sa kahoy ukon semento
Pero ang giha sa dughan
Kag panghunahuna
Mabudlay pangitaan ka lunub;

Ang agila padayon sa paglupad
Makahas, gamhanan
Nagabantay sa kalangitan
Ugaring sa pagturuk na sa idalum
Makita na ang giha
Daw baba nga nagayaab
Nagahibi, nagsinggit
Kang katarungan.

(MMGLachica, Ang Pagsulat Bayi, 2006)

Pasta Art ni Stefan Lucut /www.lostateminor.com

Nang Nenen/Panan-awan sa Adlaw

Amo dya ay ang recipe:

Winnie Noodles

Ingredients:
1 Tablespoon margarine
6 Hotdogs
2 cups Ketchup
2 Tablespoon Mustard
½ cup brown sugar
Box of elbow Macaroni noodles – cook according to direction

Procedure:

In a saucepan melt margarine in medium high
Add hotdogs and cook lightly brown – both sides
Pour mixture (ketchup, mustard & brown sugar) over hot dogs
In low heat – Simmer until bubbly warm
Side dish – elbow macaroni noodles

Duro lang nga recipe ang gintugro kang akun ugangan nga baye. Amo man ang bayaw ko nga baye nga si Patsy. Gintugruan na ako ka recipe book nga Medaphis Is Cooking kay rugya ang recipe ka mga pagkaun nga Pilipino kag Hawaiian kag iba pa nga gintipon kang mga estudyante kang Lewiston High School nga ana ginatudloan.

Gapasalamat man gid ako sa akun mga in-laws sa pagpaambit kanakun ka mga recipe nga hasta kadya akun man gid ginagamit. Halin katu kon makita ko ang mga letrato ka mga pagkaun, dya maisip ko man nga gusto ko irahaun kag ihanda para sa akun pamilya. Siyempre indi madura ang akun kahidlaw sa mga pagkaun nga Pilipino ilabi na gid ang mga uga kag baog, lamayo, sapsap kag iba pa nga makapalaway kanakun. Bisan pa nga ako lang ang makaun nga gaisarahanun. Kon kaisa makaraha ako doble: iba ang para kananda, iba man ang para kanakun. Pero kon kaisa ang una nga maubos lagi ang baog kon maraha ko gina-snacks lamang ria ka mga bata.

Pandesal, pan de coco kag iba pa nga mga klase kang tinapay ginatirawan ko gid rahaun kag nagustuhan man ka mga bata kon may party kag holiday. Sa mga pagtiripunan ka pamilya, amo dya akun handa.

Hamak timo nga kadya rugya kami sa Maine, makagastos ako kulang o sobra $300 sa Asian Market. Isara pa rayu ako sa amo nga lugar. 1 ½ hrs pa ang distansya gani hurungdun kag ginaplanuhan gid ang pag-agto sa pagpamakal ka mga nahidlawan nga mga karan-unun halin sa laswa, prutas, dilata, frozen kag preska nga mga ginakahidlawan. Kag ang darwa sa indi madura sa akun listahan ang lumpia wrappers kag sinako kang jasmine rice.

This post is password protected. You must visit the website and enter the password to continue reading.

CANTICOS: APAT NA BOSES (University of Santo Tomas Publishing House, 2013)

An Aking Agta Na Ibinahog
An Saiyang Mga Muro

Tinilad kan aking Agta an saiyang mga muro
tanganing saru-sarung ipambahog
sa uwak na mawot niyang madakop.

Kan guminaro na ini huli sa labi-
labing kabasugan, kinugos niya tulos
an bagong ataman, dinangdang
sa saiyang daghan. Ipapaara niya
ini sa kinaban—

Taud-taud may nakasabatan siyang gurang
na kolor talaud an buhok, na tulos naghapot:
“Anong nangyari sa saimong kamot?”

Itinuga kan aki na kinakan na ini
kan saiyang bagong ataman: “Baku man makulog.
Dai ngani nagdugo.”

Ini an patanid kan gurang: “Kakaipuhan mong
bahugon an ataman na iyan, kan saimong mata.
Pagkatapos nin tulong bulan, hahagadon
kaini an saimong tulak, dangan an apdo.”
“Pigpapatakot mo lamang ako,”
simbag kan aking Agta.

“Mas orog na makinakan
an takot na inaataman.”

*

Nagpupuon nang magsiyap an uwak
asin nararakdag an pirang balukag
kan sunod niyang makasabatan
an sarung aking Unat na dai man na kamot.
Hinapot niya ini: “Hain an saimong gamgam?”

“May gurang akong nakasabatan asin kinakan
an sakuyang gamgam. Habo ko kutang itao
kayâ lang riribayan niya daa nin bagong puso.”

“Ta na pa’no an saimong puso?
Anong hayop an binahog mo kaini?”
Hapot kan aking Agta.

“Kan buminatluy ako sa pinapangalad
na danaw kun sain naglalayog papuli an gabos
tang gamgam pati an iba pang kalag
kan gabos na nagadan sa satuyang pangataman—
Duman sa aagihan mo pag-abot mo sa puro
nawara na sana bigla an dati kong puso. Nahulog
sa danaw nin kawaran o ‘baad dagos na ining napukot—

Kinakan kan hayop na duwa an payo:
an mayong pakilabot,
an mayong pagkatakot.”

Ang Batang Agta Na Nagpakain
Ng Kanyang Mga Daliri

Pinutol ng batang Agta ang kaniyang mga daliri
nang may maipakain nang unti-unti
sa uwak na ibig dakpin.

Nang tuluyan na itong napaamo
dahil sa labis nang pagkabusog, agad niya
itong niyakap at idinarang sa dibdib.
Ipagyayabang niya ito
sa buong daigdig—

Maya’t maya, isang matandang kakulay ng tagak
ang buhok ang kaniyang nakasalubong,
agad itong nagtanong:
“Napa’no ang iyong mga kamay?”

Inamin niyang kinain na ito
ng bagong alaga: “Hindi naman masakit.
Dahil hindi dumugo.”

Nagbabala ang matanda: “Kakailanganin mong
pakainin ang alaga ng iyong sariling mata.
Pagkalipas ng tatlong buwan, hihilingin nito
ang iyong tiyan, kasunod ang iyong apdo.”
“Tinatakot mo lang ako,”
tugon ng batang Agta.

“Mas masidhi ang gutom
ng inaalagaang takot.”

*

Nagsimula nang sumiyap ang uwak at malagas
ang ilang balahibo nito nang makasalubong niya
ang isang batang Unat na wala ring kamay.

Inusisa niya ito: “Nasaan ang iyong alaga?”

“May nakasalubong akong matanda at kinain
ang tangan kong ibon. Ibig ko sanang tumanggi
ngunit may bagong puso raw siyang ipanghalili.”

“Bakit, anong nangyari sa puso mo?
Anong hayop ang pinakain mo nito?”
Tanong ng batang Agta.

“Nang tumawid ako sa ipinagbabawal na lawa,
na nilalandas pabalik nang mga nahuli nating ibon,
pati ng mga kaluluwa ng mga nangamatay
sa ating mga pag-aari—

Doon sa tatahakin mo pagdating mo sa dulo,
naglaho na lang bigla ang dati kong puso.
Nahulog na lamang ito sa lawa ng kawalan
o baka tuluyan na itong nabulid—

Sinila ito ng hayop na may dalawang ulo:
ang walang pakialam,
ang hindi natutulig.”

Described as the enfant terrible of Bikol contemporary writings, Cordero is a widely anthologized writer in the country today. He has five poetry collections in Filipino and Bikol. His recent collections are Canticos: Apat Na Boses (UST Publishing House, 2013) and Labi (Ateneo de Manila University Press, 2013). He co-edited an anthology of essays, The Naga We Know (Anvil, 2013) with Paz Verdades Santos. Before the year ends, he is set to release his first anthology of short stories, Kulto ni Santiago (University of the Philippines Press) and his first full length film Angustia, produced by Cinema One Originals.

At a young age, Cordero started honing his writings through formal literary workshops offered by Kabulig Writers Group in Naga City, the Ateneo de Manila Institute of Literary Arts and Practices (AILAP) and the University of the Philippines Institute of Creative Writing (UP-ICW). He has received literary prizes from the Premio Tomas Arejola Literary Prize, Homelife Poetry Contest, the Palanca for poetry, fiction and essay, the 6th Madrigal-Gonzales Best First Book Award, the NCCA Writers’ Prize for Bikol poetry in 2007 and the Maningning Miclat Poetry Prize in Filipino, in 2009. His third book, Pusuanon: Mga Bersong Bikol was a finalist in the 2007 National Book Awards for Best Poetry. In 2011, he published a translation to Bikol, Rainier Maria Rilke’s selected poems, Minatubod Ako Sa Diklom (Ateneo de Naga University Press).

As an academic based in the region, Cordero continues to be active in Bikol literary and cultural scene through his many advocacies and participation in various literary and art workshops, read-along series, conferences and other cultural events that promote literature and scholarship, civic participation, environmental concerns and cultural regeneration. He has delivered his scholar papers on literature and culture here and abroad. He is a founding member of the Burikbutikan Artists Collective, a group of local visual artists and writers that spearheads art exhibits and cultural forums particularly in Camarines Sur. He is also a board member of Philippine PEN International.

Cordero also serves as consultant and translator for the U.P. Surian ng Wikang Filipino, National Commission for Culture and the Arts, and the Komisyon ng Wikang Filipino. He has represented Bikol in the Philippine International Writers Festival in 2009 and 2011 respectively. Cordero writes a regular column on arts and culture for Bicol Mail and Vox Bikol and is an assistant professor at the Ateneo de Naga University.

Teksto at Litrato mula sa Makata. Isang dagyaw sa ika-tatlong taong anibersaryo ng Balay Sugidanun at ika-13 na taon ng pagiging mabuting magkaibigan nila ni Pangga Gen, mula pa sa kanilang masasayang araw ng pag-aabang at pagkapanalo sa Home Life Poetry Section ni Tito Leo (Dr. Leoncio P. Deriada) – GLA.

This post is password protected. You must visit the website and enter the password to continue reading.

“Taramwa-an: Ang Igtuba halin sa Karsada kang Baryo”/ Hulyo 2012 @pangga_gen

Pangga Gen/taga-uma@manila

Iwat ang uran rugya sa amun. Wara it ragkul nga suba parehas sa Norte. Panghakruy ka mga mangunguma, andut nga daw pinabay-an tamun rugya kang Diyos? Nagarilitik ang lupa, kaging kag bangag, parehas ka utok ka atun mga pulitiko. Uran man ukon init, sangka karsada ang suba.

Pero ginhatud ako kang uran kadyang pag-uli. Saku hasta kadyang aga nga nagakaun run ako kang atis kag saging sa lamesa. Aranihun ang mga paray sa bilog nga baryo kag paranambitun ka mga mal-am, ano dya, gaba? Andut kun san-o natakna, amo kag mag-bagyo?

Mabudlay ang pangabuhi sa uma, kapintas nga indi ko mahangpan ilabi na sa pagduaw kang kahidlaw. Sa kun paano dya nagapanit kang dungug sa tawo kag nagapatay sa mga rason nga liw-as sa ginahambal kang pari sa misa.

Indi mo mabasul ang pagpalagyo kang tawo parayu rugya. Ang indi pagbalik, ang indi pagbuhay. Duro ang gusto ‘mag-abroad.’ Wara pa makahalin, naisip run ang mga baraklun sa inugpadara, nabaligya run ang kahilwayan sa mga utang.

May mga senyales man nga ginabuka ang lupa, indi dya makalab-ut sa adlaw. Kontra sa dyang kamatuoran, ano ang imo panaming?

“Ang mga Bata sa Amun Baryo” / Brgy. Christmas Party 2012 @pangga_gen

Nagakaudyak sa bilog nga baryo kun may binayle. Hapon pa lang samtang gasag-ub sa bomba, gabangut kang karbaw, gatig-ang, nagasaut run ang mga bata sa nagalagbung nga sound system. Patunog-tunog hasta sa kaiping nga mga barangay, hasta sa kun diin nga sityo. Dali kamo kar-un sa gabii, may litson nga manok nga ginalibud samtang nagakaput sa hawak kang daraga. Pahuyut-huyut. Binayle paayaw-ayaw, pamura-mura kang adlaw. Ang magmaoy, tana ang mamaraydan.

Nasadyahan gid ang mga pamatan-un kun may binayle. Ilabi na ang nagauruli halin sa pag-kolehiyo sa San Jose, sa Iloilo. Pero nahidlaw sanda sa nagabusawak nga tubig sa gripo sa lababo, kang shower sa banyo. Nahidlaw sanda sa mga bilding, sa mall…sa paglagaw sa paglantaw ka nami nga mga baligya…

Sin-o bala ang mas mayad: ang nabilin bangud kulang sa handum, ukon mahimo nahadluk,
ukon ang nangisug magguwa pero naga-antus sa paghandum?

Ano bala ang mas mayad: rugya ka lang, sa amo nga bagay, indi ikaw mapaka-lain.
Indi sanda maghambal nga nagbag-o ikaw, ukon nagniwang, ukon nagtambok.
Te, may dara ka run? Ay sus, san-o pa timo? Pira run inyong bata?
Kon hapon, mabantay ka lang ka garulubas. Man-an mo ang sikreto kang suba, kang banglid,
kang mga balay. Bisan diin ikaw maagto, taramnan ang imo makita, kag ang mga kamatuoran nga indi mo mabag-o parehas kang pagdururo kang mga bata nga wara it tatay, ukon ginabayaan ka andang nanay bangud ma-abroad.

“Tupa sa Sulud kang Balay kang Sirak kang Adlaw sa Hapon” /Disyembre 2012 @pangga_gen

Kun ginakapuyan ikaw sa pagpungko, pwede makapanaw-panaw – wara it trapik.
Makita mo nga duro ang mga bata, ang imong mga kilala gaeskwela sa rayu.
Kun balikdun mo, daw parehas lang nga wara kamo gakilalahay.

Tag-irinit, tag-ururan. Sirum, gabii, daw wara it katapusan ang uma nga imo makita.
Pagkatapos mahidlaw ikaw sa pagtig-ab kang rabu nga gabi sa kuhol kag gata, kang tambo kag tagabang,
Kag mahimo magdapo kanimo ang sangka paghangup sa kabuhi nga daw mga pakpak kang alibangbang
nga nagahapon sa simsim kang kawayan: matuod ang imo tig-ab pero ang imo kabuhi daw wara pa natabo, kag patay run ang lupa nga imo ginatindugan – nagadaba-daba.

______________________________________________
Ginakabig ko dya nga Notes ukon Tala, kaysa binalaybay ukon sugidanun man. Naumpisahan ko sulat kang Septyembre 7, 2013 pag-uli ko sa balay sa Barasanan, Dao, Antique. Nabalikan ko dya kag natapos kahapon, Sept. 15, rugya sa akun lugar sa Taft Avenue sa Manila. Napensar ko dya, nabatyag, matapos basahun ang libro kang mga binalaybay ni Louise Gluck nga A Village Life (2009). Gintuyo ko lubadun sa Kinaray-a anang mga binalaybay nga “Pastoral” kag “A Village Life” bangud rapit anang sensibilidad sa atun reyalidad. Pero sa proseso kang pagsulat, nagliw-as akun pamensarun kag imahinasyon diin daw mga prutas kag mga bulak sa dalan nga ginpamuksi ko lang pasulud sa pahina ang mga tumanduk nga imahen. Indi ko mahambal kun amo nga dyang obra sangka paglubad. Mas mahambal ko nga pagdarawat, partikular sa istruktura ukon porma; dyang sangka pag-plastar sa pahina kang sangka ginatawag nga naratibo nga sahi kang pagbinalaybay: mas/daw nagasugidanun (lang) kaysa nagakanta (lirikal) sa ana paggamit kag pagbalay ka mga tinaga. Nagdangup man ako sa sarcasm kag paggamit kang irony ni Gluck, diin nakita ko man nga epektibo kag bagay sa dyang napensar ko kag nabatyag tuhoy sa kabuhi kag pagpangabuhi sa baryo. Amo man, pirme, sa kasubu.

Salamat kay Vijae Alquisola nga nag-regalo kanakun kadyang libro.

Album Cover /Litrato ni Nonong buol ni Carlo Tamba (Wara abay ang haron kang cellphone).

“Laragway” man ang titulo kang una nga kanta sa 10 ka track. Ginkanta dya ni Lindsay Hernaez.

Pamilyar ako sa dyang kanta bangud isara si Nonong sa ginakabig nga Tatay kang OKM sa probinsya kang Antique. Dyang “Laragway” ang mahambal ko nga vintage Nonong Egida, amo nga wara it duda nga angay gid man dya mangin titulo kang album.

Ginsundan dya kang “Patadyong kang Kabuhi” nga ginsulat ni Nonong kaimaw si Felicia “Acay” Flores, amo man ang “Bata kang Pangako” kaimaw si Remy Muescan sa lapat kang musika ni Noel TaboTabo kag pagkanta nanday Ramah Egida, Dawn Hernandez, Gail Karl Hernaez, kag Lindsay Hernaiez. May liriko man si Nonong kaimaw si Randy Tacogdoy, ang “Pagbulaganay,” nga ginkanta ni Noel Pechon.

Luwas sa “Laragway,” paborito ko ang “Gugma Mo Lang” nga sa ika-9 sa album. I-klik dyang link para mapamatian sa SoundCloud. Makita n’yo man ang link sa tuo nga bahin, sa Pamati-i sa SoundCloud nga Menu.

Libre ang pamati pero indi pwede ma-download bangud copyrighted. Buligan natun atun mga lokal nga kompositor kag musikero paagi sa pagbakal kang album. 150.00. May mga kopya sa LG Laundry Shop sa Bantayan, San Jose, Antique. Sa binit gid dya ka karsada, sa tunga-tunga kang Saint Anthony’s College (SAC) kag Gaisano. Natultulan ko gid kang makauli ako kadyang una nga semana kang Septyembre.

Binayle akun nadumduman sa pagpamati sa bilog nga album. Kag basi nami man tirawan sa sunod ni Nonong mag-pop. Hulatun ko dya.

“Woman Feeding Chickens” (1955) by Fernando Amorsolo /Pearl of the Orient: Discover Old Philippines (https://www.facebook.com/DiscoverOldPhilippines)

Pangga Gen/taga-uma@manila

May mga Domingo nga ginalibang mo ang bata kang ingud-balay agud makasimba tana sa pagpangamuyo para sa anang bana sa marayu.

Ginakungkung mo ang bata, sa imong abaga nagatamsak ka anang tudlo. Sa init kag uran “nga gapatubu ka unto ka mal-am,” imaw kamo nagpanaw-panaw sa karsada nga gatamwa sa uma. May mga bes nga gawarus ang bata, gusto manaug, bisan pa ang anang lum-uk nga mga tudlo gakabud kanimo, daw puno kang akasya nga ginatubuan kang ‘ulo kang kuti’ nga namit pabukalan kag isawsaw sa sinamak. Nanamian ikaw manilag kadya, sa pagkilala kang bata sa ana kusug, sa pag-pwesto ka ana bug-at sa lupa kag hangin.

Wara magbuhay, nag-uli ikaw sa pagtig-ang.

Makita mo sa aso nga gaguwa sa takup kang kaldero ang inyo pagpanaw-panaw kang bata: ang tanum nga ginatawag ninyo nga ‘manok-manok’ kag ginasupsup kauna; ang aragyan nga ginakubayan kang sirigwelas; ang paglagas kang ayam sa mga pisu kag pagputak-putak kang munga.

Nagduluy ang ayam sa tumpok kang labhang sa unahan, nangaraykay. Tul-an? Sinsilyo?

Bisan dali lang man buhay, parehas kang aso, posible man gali nga indi ikaw makapamensar nga nabaw run ang burugasan, galuya run ang lawas ka imong mga ginikanan, kag ang mga pangamuyo ka nagasirimba indi lang para sa kaluwasan kang mga patay.

Udto-adlaw, natapos run ang misa.

Makaburulag ang init: gin-ut, daw wara nagahuyup ang hangin nga makita mo ang ilig kang suba, ang agay kang busay, ang bulwak kang tubig sa imong pagtampisaw, ang hagunos kang uran nga daw bubu kang langit. Sa dyang hitabo, mapensar man kang ingud-balay nga nasabat anang pangamuyo. Bangud mabugnaw ang palibot, daw kanami lang man kang pangabuhi nga kinahanglan na dya isinggit. Patukar kang stereo, tunog-tunog gid, batiun hasta sa mga sityo, hasta sa mga nagapamangut ka karbaw.

Nagapati tana sa mga santos angay sa pagpati mo sa mga pamusod kang lupa, bisan pa nagakatabo nga ang hangin mangin bagyo kag ginabaligya run kang tawo anang tinae kag kidney. Pero kunsabagay, ang kada tawo nagatago ka anang paglaum sa magkatuhay nga lugar.

Nagtig-ang ikaw, nagtola kang kapayas kag manok. Nahidlaw ikaw sa dukut kang siri-pula kang atiotes sa imong mga tudlo. Amo man sa taguk kang langka. May mga mantsa nga nami dumdumon.

Sa mga masunod nga adlaw, matak-an run ikaw rugya. Mahidlaw run ikaw sa imong naandan kag ginakasakuan sa banwa. Dyang pag-uli sa baryo pagpahuway nga indi dapat magbuhay. Wara rugya ang kwarta. Wara ikaw it ikasarang para bayluhon ang taramnan sa sangka paraisdaan.

Labi pa, indi mo gusto kang gahuk.

Kar-on sa hapon, makita halin sa tambi ang pagsalup kang adlaw. Matipon ang dulum, makamang sa gumamela, sa bougainvillea, sa sampaguita nga nagapuruni sa tupad kang inyo balay.

May pangka. May tipaklong sa dahon. Gahud ang mga sirum-sirum.

Sa sulud, kiraw ang bombilya. Gagmay para sa lapad kang kisame kag salug.

May sanag nga gasulud halin sa mga bintana nga kawayan. Mabatian mo ang tukar kang gitara. Kisra, may nagtukar kang bayolin. Halin pa kuno dya sa baul ka anang kamal-aman. Nag-agto rugya sa inyo balay, kanimo na gindara bisan pa indi na man gali pag-ibaligya (kag ang matuod, indi mo man masarangan ang presyo). Nagsaut sanday Nanay kag Tatay mo sa anang pagtukar.

Ginpaima-ima na lang ikaw, lalaki matuod; indi kinahanglan patihan ang tanan nga wakal.

May musika nga kang mabatian mo nagpati ikaw nga makatigbaylo ikaw sa sangka agila. Amo dya ang tulali. Nagsinggit ikaw nga gusto mo mangin pispis. Kag nagsabat ang budyong. Pagkatapos, nadura ang musika. Kag ang sikreto nga ginhani kang budyong kanimo nadura man.

Sa bintana, nagakamang ang sirak kang adlaw, hasta magligid-ligid sa salug nga kawayan. Daw sa nabugnawan man.

Wara dya it kahulugan. Indi kinahanglan may kahulugan ang tanan nga butang kag hitabo. Sanag lamang dyang sirak kang adlaw. Pero andut kun kaisa, nagapakuno-kuno nga may iba pa nga pulos. Nagaiwag, daw bituon nga may integridad bangud may istorya nga naggiya anang kasanag sa Tatlo ka Hari. Daw pareho lang nga makapatubo dya kang tanum, hasta maglambu kag manaringsing kag manghumut kang bulak.

Kun may itsura ang kalag, pamatyag mo amo dya.

Nagpadayon ikaw sa gabii, sa kadulum, nga daw naandan mo run dya parehas kang aragyan pauli rugya: nagatumbo-tumbo imong buli; kirikid-ul sa pamatyag. Liko-liko ang dalan, daw sawa.

Kanay ang tiempo, daw wara nagahulag ang oras, pero man-an mo nga kasanagun run bangud may mga manok nga gatirilaok. May taka sa balayan. Wara ikaw nahadluk. Mabangon ikaw, ang butlak kang adlaw, sangka pangamuyo kang pagpasalamat.

———————————–
(Duro gid nga salamat sa A Village Life ni Louise Gluck)

I-klik para sa Ang Kabuhi sa Baryo #1.

Cheyenne Mountain Complex /www.norad.mil via google

Nang Nenen/Panan-awan sa Adlaw

Kang tuig 1986-1993

Anum pa lang ka bulan ang kamagurangan ko nga bata nga si Peter James kang nagsaylo kami halin sa Pensacola, Florida. Nag-istar kami tatlo ka bulan kay ugangan, kay Papa Jim, hasta kami nagpa-Colorado. Ang distansya ka amun balay nga sa 539 William Avenue paagto sa Cheyenne Air Force Base mga 12 minutos lang, depende sa trapik. Ang amo nga lugar bukas pa sa publiko.

Tatlo ang akun kabataan, tatlo man kami ka beses nagbisita-lagaw sa amo nga lugar. Salamat sa prebilihiyo nga gintugro kanamun kauna kaimaw ang akun bana, nakalagaw kami imaw ang mga bata sa sulud. Kang una nga pag-agto, naglagaw kami sa bukid. Eksayted gid ako katu kag masadya hay kaadlawan ko gid, Abril 22, 1986, kag rugto ko nalantaw kon paano ang nakita ko sa sine nga War Games (1983) rugto gali makita sa NORAD. Kag parehas man bala sa Austin Powers (kon man-an ninyo ang ginapensar ko nga sine) pero pasensya lang kamo hay nalipat ako sa kon ano ang title kang mga sine nga may dyan ang operasyon kang militarya kang Norad. Indi man abi pwede magbuol ka mga letrato sa sulud kang bukid. Raad makita n’yo man ako kag kon paano ako nag-OH-AH kag mag-Wow sa paglantaw ka mga bagay sa guwa kag sulud kang bukid. Isara rugya ang pagsulud gid nga may gawang nga sobra ka damul kag ang mga naga-uniform nga mga naga-obra sa sulud kang nuclear bunker kag ginapakita kon paano maobra kag magamit ang mga machine nga daw mga robot lang gid kon isipun. Ang mga computerized nga mga butang makita man sa mga malapad nga screen kag kada tawo nga gaatubang may anda man gid nga gina-focus nga obrahun-lantawun. Dali lang man gid gani akon paglantaw hay ginahani-hanihan ko ang akun bana, ginapamangkot ko kon ano kag basi matabo ang ginapensar ko nga matabo. “Patay gid kita tanan, eh” ang sabat na. Ang kasadya ko daw nabaylohan kang kahadlok.

Ang iban nga mga tawo indi run ginapasugtan magsulud sa Bukid kang Cheyenne, ang massive granite bunker nga gina-istaran kang NORAD kag kang iba nga operasyon kang military. Tungud gani kang mga gakaratabo sa kalibutan nga duro ang away kag mga nagakaramatay, kag may mga tawo man nga may plano sa pagrangga sa lugar kang mga militar.

Umpisa gid katu gina-iskedyul ang pagbisita sa NORAD hasta sa bulan kang Abril 2. Gina-honor ang may reserbasyon sa military pero limitado run sa mga bilding sa sagwa kang bukid kag amo man imaw run ang presentasyon kang video nga nagasaysay kang mga butang sa sulud kang amo nga bukid. Ang mga grupo parehas kang mga civic leaders kag Rotarians makapadayon ka lagaw sa sulud kang bukid basta ma-verify kang opisyales ka Space Command. Pero indi sigurado gihapon ang access sa mga sibilyan. Nagalab-ut sa 20,000 ang mga nagabisita rugya kada tuig. Amo nga naghigpit man sa seguridad, ilabi na bangud sa duro man nga indi manami nga mga hitabo.

Kang may Persian Gulf War kang 1991, ginsarado ang NORAD sa mga bisita sa siyam ka bulan. Nadumduman ko, manug-tatlo pa lang katu ka tuig ang pangarwa ko nga bata nga si Louie. Tatlo ka bulan pa lang ako nga nagabusong sa pangatlo ko nga bata nga si Matthew kon san-o bag-o kami nagsaylo pa-Hawaii kang 1993 kag nagbisita kami liwan sa NORAD. Kag kang Abril 1997, rugya run kami sa Maine, nabalitaan namun sa diyaryo kag sa TV kag radyo nga may nabaton sanda nga potential threat sa bukid kay may grupo nga ga-plano nga ranggaun ang amo nga bukid. Sangka semana gid katu nga ginsarado ang bukid sa publiko.

Amo dya ang pira ko ka madumduman sa NORAD.

P3 Orion via google image

Rugya run kami sa Maine kag sa banwa ka Lewiston nagaistar kag nagpadayon sa amun negosyo. May mga naval base man rugya kag isara amo ang NAS Brunswick. Masadya kada tuig hay may ralantawun nga selebrasyon kada 15-16 kang Septeyembre. May palupad, ika-14 pa lang ga-praktis run sanda. Kon kaisa ginadara man kami ka akun bayaw sa paglantaw ka Airshow. Ang nagustuhan ko amo ang pagpalupad ka Navy’s Blue Angels kag ang ginalupad ni Mister ko kauna nga P3 Orion.

Rugya man ang lugar kang Bath Iron Works nga nagaserbisyo espesyal sa pagdesinyo kag paghimo kang tanan nga garamitun kang US Navy war Ship. Nakaagto man ako rugya kang gindara kami kang akun bayaw nga naga-obra sa amo nga navy shipyard. Nadumduman ko man gid dya bangud sa nagkaratabo man kadyang nagligad nga adlaw sa sangka navy shipyard sa DC.

Aimee Andaya Hilger/Pautwas Express

Pag-abot sa Europa, ginplanuhan namon ni banahon nga mag-road trip sa Germany, Netherlands, Belgium kag Paris. Baw nakunyag gid ako, daw sa ano bala raku nga lugar maagtunan ko. Antes ang road trip ginpreparar ang mga kinahanglanon. Balon nga pagkaon-tsek, tent-tsek, sulo, ulunan, kapay kag baratangan-tsek, irimnon, bulong, irislan, i-pad, laptop kag mapa-Tsek! Pagkatapos magpagasolina, nag-umpisa ang napulo namon ka adlaw nga road trip. Kasadya gid, ginapanumdom ko lang ang paglagaw sa kawayangan kang Dao kauna, kadya bahul dun nga mga dalan ang ginaagyan ko.

Sa Germany wara it speed limit ang andang autoban ukon highway sa aton. Pa-gusto si banahon sa pagpalagan ka sarakyan ugaring nahadluk ako. Mayad lang pag-abot sa boundary kang Germany kag Netherlands may speed limit dun. Ang poblema wara nagagana ang amon navigator, sangka gamit nga makatugro kang husto nga direksyon kang mga lugar nga gusto mo agtunan.Syempre nagbalik kami sa sinauna nga sistema kang pagbiyahe.Gamit ang mapa ako ang nakatuka nga magtugro kang direksyon.Ang ugtas ni banahon kay indi ako kamaan magbasa kang mapa! Paano ko abi mabasa ang mga tinaga sa Dutch?Namag-o gid ako.Antes ko mahitso basa ang lugar nakalagpas kami dun.

Ang una namon nga aragtunan, Tilburg,Netherlands.Tuyo ko nga bisitahon ang akon suod nga paryente nga nakabihag man ka sangka Dutch.Buhay dun kami wara makakitaay kag gusto ko man makita ang andang produkto. Marapit dun lang kami daad sa andang nga lugar ugaring nagtalang kami ni banahon. Nalab-utan kami darwa ka oras ka libot libot sa autoban. Mayad lang gin-abat kami kang mabuot nga uyab ni paryente. Ang ugtas nabayluhan kang kasadya kang nagkitaay kami ni paryente.Malawid nga daan nga mga tinuig nga wara kami nakakitaay nga darwa. Indi matapos tapos ang istorya kay raku ang natipon nga inug-istorya sa sara kag sara. Dugangan pa gid kang andang maanyag nga bata, daw sa indi ako maurat ka ulit. Namit nga pagkaon kag mayad nga akomodasyon ang una namon nga nahapitan ni banahon. Mabugo man daad ang sangka gabii ugaring kinahanglan namon ni banahon nga magpadayon sa biyahe.

Halin sa balay kang akon suod nga paryente nagbiyahe liwat kami apat ka oras paagto sa Texel Island, ang pinakabahul nga camping site sa Europa. Gamit liwan ang mapa, kinahanglan namon pa gid nga usuyon ang malawid nga mga dalanon. Hay, naga-init ang ulo ko magbasa kang mga lugar nga indi ko maintindihan kay nagadali si banahon. Mayad lang may mga manami kami nga mga lugar nga naagyan. Kalabanan sa mga naagyan namon mga wayang nga buta kang hilamon, gagmay nga mga bulak kang mga taramnan.Raku man ang mga nakita ko nga baka kag mga karnero nga nagaharab kang hilamon.Daw kanami gid turukon ugaring indi ko lang mabuksan ang bintana kang sarakyan kay mabaho. Raku nga parte kang Netherlands nahimo kauna paagi sa pagtampok kang lupa sa baybay. Gani ang iba nga mga lugar sa Netherlands kadya naga-amat-amat ugdang hambal ni banahon. Mayad lang mayad gid ang sea wall nga andang ginhimo. Indi madali-dali baha. Kung pwede lang madara ang dyang teknolohiya sa Pilipinas sarang gid daad malikawan ang baha.

Nalipay man ako maglantaw sa mga naagyan namon nga mga windmills. Sa postcard ko lang dya kauna nakita. Hambal ni banahon daw bata ako nga nakita kang bahul nga paskwa. Paglab-ot sa Puerto nagsakay kami sa barko para magtabok sa isla. Wara gani ako nakabatyag nga nagautaw dun kami sa tunga ka lawud.Sa pinsar ko lang kung daad pareho lang kadya ang ro-ro sa Pilipinas daw manami gid daad maglibot sa iba nga isla dara ang sarakyan. Ugaring magluwas sa daan nga barko ang gamit ta, masami pa nga may bagyo nga nagasulod sa pungsod gani pira dun ka trahedya sa barko ang natabo. Mas raku daad kita nga makita nga mga manami nga lugar rugyan sa Pilipinas kag manami nga mga baybayon.

Pag-abot sa isla nagdiretso kami ni banahon sa camping site.Sa una nga bes naka-camping ako sa Europa. Nagplastar kami kang amon nga tent sa ibabaw kang “sand dunes” ukon mga manaba nga bukid nga nahimo sa baras. Halin sa amon lokasyon makita ang baybay. Matinlo ang tubig kag binit baybay kay bawal ang maghaboy kang basura. Sa Europa ang mga tawo nagasunod sa insakto nga waste disposal ukon paghaboy kang basura. Kon sa Germany pa mabayad ikaw kang multa kon indi mo dya masunod ka mayad.Tatlo ka mga basurahan ang nabutang sa atubang kang kada balay. May rugyan nga para sa recyclable, non- recyclable, kag kitchen waste.

Naglagaw lagaw kami ni banahon sa binit baybay. Gusto ko man daad magtampisaw sa tubig ugaring maramig. Pagbalik sa tent naghimos ka iyapon para makakaon samtang nagasalop ang adlaw. Ahhhh daw sa sangka eksena lang sa sangka romantiko nga pelikula. Iyapon, bulak halin kay banahon,irimnon, maramig nga dapya kang hangin, kag nagasalop nga adlaw. Naghipos ako kag nagpasalamat sa akon Amigo sa Langit sa pagtugro kanakon kang grasya, kang gugma, kang kaanyag kang palibot kag kang sangka pinakamayad nga kaimaw sa pagpangabuhi!

Nagtener kami tatlo ka gabii sa isla. Nagbisekleta palibot sa isla, nagtiraw kang lokal nga keso,nagpanaw-panaw sa baybayon,naglantaw sa mga bituon, nagbayluhanay istorya sa pagsalop kang adlaw, nagpanimuron sa amon magamay nga balay-balay sa tatlo ka mahamog nga gabii. Wara dun ako natingala kon andut raku sa mga tawo halin sa mga nagkalain lain nga lugar sa Europa ang nagatener sa dyang lugar sa tagsa ka summer. Kon pwede lang magtener sa dyang lugar sa malawid lawid nga mga inadlaw ugaring kinahanglan ko maman-an kon ano pa ang sarang nga mapakita kang Europa kanakon. Basi pa lang raku pa nga kaanyag kang dyang parte kang kalibutan ang makita ko.

I-klik para sa link kang The Travel Guide: Discover Germany diin nag-travel report si miga Aimee – sa ika 14:30 nga minuto – kang dyang andang biyahe.

“Bather” ni Fernando Amorsolo (1956) / Pearl of the Orient: Discover Old Philippines/ https://www.facebook.com/DiscoverOldPhilippines

Pangga Gen/taga-uma@manila

Kun nagapanihul gani si Laki, amo run da kag magdulhog si Bayi. Sa suba, rugto sa may bubon, latas kang taramnanan, ang labador sa hawak – sangka putos nga ralabhan.

May pangka bug-ungan nga gaistar sa bubon sa suba. Sa unahan kang suba, ang turugban. Nalawit ang karbaw sa gamut kang balanga-an. Nabatian kang karbaw ang panihul kang Laki, amo nagwaug-waug kang liug. Duro run nga kalapata kag langaw ang napatay ka anang ikug. Gusto run kang karbaw magharab kang hilamon sa takas.

Naglumpat ang pangka bug-ungan sa sulod kang bubon kang matungtong kang Bayi ang labador sa mga bato sa baba kang bubon. Kun may ihi run kang pangka ang tubig, masaruk ka pa bala? Ipanglaba man, labi na gid kun irigos?

Sa marayu naga-obra ang asawa ni Laki. Nagniriwang run kang urihi na nga pag-uli sa pagtatap sa mga bata kang iba nga tawo para may pagkaun kag bayo anang kaugalingon nga mga bata. Ang Bayi, daraga – laon-laon. ‘May aslum pa gid man,’ kun huring-huring pa sa mga tiyangge ang maghusga. Ginatatap kang Bayi, sangka kaingud, ang tatlo ka mga bata kang Laki kag anang asawa. ‘Mayad man ra,’ kun huring-huring pa liwan sa mga tiyangge ang patihan.

Kuno abi sa karbaw sa turugban ang agto ni Laki. Bukon ana dyang karbaw. Natabuan lang nga gapanihul man ang tag-iya kang karbaw, amo nga natublag ang mga umbok sa cogon sa banglid. Rapit gilang anang mga tikang sa suba.

Ihi kang pangka sa tubig sa bubon kag may kabadyangan sa takas sa unahan kang puno kang balanga-an? Ginbilin kang Bayi ang labador. Wara it pagkalingkang sa mga bato. Wara ruman kitaa sa sinaw kang tubig kang bubon ang pangka.

Pabay-i ang ralabhan, ang pangka, ang karbaw, ang panihul. Rabong ang kabadyangan, lapad ang mga dahon.

‘Kag man-an n’yo run ang sunod nga natabo,’ huring-huring liwan sa mga tiyangge sa baryo.

Ang matuod, wara it may nakamaan kun ano gid man ang natabo, bisan pa sugid kang nagapanihul nga tag-iya kang karbaw, nakita na ang pares kang mga tsinelas kang Bayi kag Laki sa amo nga kabadyangan. Labaw sa tanan, nabatian na ang sangka pinasahi nga tunog, sobra pa kanami sa panihul. Bisan gani kuno ang pangka bug-ungan, nga nagguwa run sa bubon kag nagatindug run sa bahul nga bato sa ingud kang labador, kag ang karbaw nga saku sa pagwaug kang liug kag paghanut kang mga kalapata kag langaw nakaduloy man – naurungan sa amo nga kanamit kang tunog.

Halin katu, ginsugid man sa mga tiyangge hasta sa kaiping nga mga baryo ang amo nga kabadyangan.

Kun sangka alamat dya, mahimo masugid nga halin katu, wara run nakita ang Bayi kag Laki. Kun himuon nga istorya kang kaharadlukan, mahimo hambalun nga nagamurto halin katu sa amo nga lugar kag mabatian ang amo nga tunog.

Sangka butig dyang istorya, himu-himo ko lang, pati kamo.

Pero matuod nga may sikreto ang mga suba kag banglid sa baryo. Kauna. Kadya daw wara run. Ragkul run ang mga bata kang mga suba kag banglid. Bura run ang mga huring-huring. Sa masunod nga adlaw, daw aso nga naglabay, daw wara run it sunog sa panit, daw wara run nagapadalhit kang suruk-suruk. ‘Nagbusong si Ano?!’ ‘Nagdayunay sanday Ano?!’ ‘Te, ano?!’

May mga turugban pa, wara run it mga bubon: padayon ang kabuhi, kag sangka manami run nga butang ang malingkang kag makunyag sa pagrulupad kang mga pispis halin sa cogon, sa kulas kang sawa, sa pagsug-alaw sa mga mata kang pangka bug-ungan, sa pagdumdum kang tinaga nga ‘kalapata.’

Jigsz NS/Byahe sa Kinabuhi

Mayad run lang nakakita ako kang medyo barato gawa komparar sa iban. Ang Geneva City Hostel. Daw para sa mga backpackers, mga estudyante, mga bataun. Simple lang man ang mga kuarto ugaring tama ka gamay. Kung bahul ang imo maleta, magutok sa kuarto. Turugan lang gid. Kag wara ti banyo kag kasilyas sa sulud kang kuarto kungdi ma-gwa kaw pa sa kuarto mo, kag ang iban nga kuarto makagamit man. Gani nga paunahay sa banyo kag kasilyas, nga parehas sa dormitoryo sa kolehiyo.

Manami man ang mga staff kang hostel. Mabinuligon. Tungud siguro nga daw ka impormal lang rugto kompara sa mga bahul nga hotel. Daw mas maalwan ang mga bataun pa sangsa sa daw may edad run. Namigo namun ang sangka Italyano nga estudyante nga naga-obra man rugto, ngaran na Davide. Duro ang bulig na man kanamun. Siguro daw mga magurang lang ang turuk na kanamun. Duro ang amun mga pamangkot kag duro man ang ana pasensya sa pagsabat. Nagbulig pa gani tana sa akun nga labada. Daw ako lang ang namayha.

Pagka-check-in namun, gintugruan man kami kang card nga para sa mga tren, bus kag tram sa syudad kang Geneva. Libre ang sarakyan publiko sa mga turista. Kada sara kanamun may dyan nga card ukon city pass. Gani wara run kami nag-gasto pa bakal kang tiket maglibot-libot sa syudad. Pagusto lang kami saka-panaog sa mga tram kag bus. Kag sa tren pa-agto sa airport. Basta hindi mo lang pagduraun. Kung madura gani imo city pass, wara kaw run ti gamiton kungdi magbakal gid kaw kang tiket. Ang sangka imaw namun nadura man ang ana pass. Gin-mangkot na ang staff kung puede matugruan liwat. Nalooy man siguro kag gintugruan tana liwat.

May nagkuun nga tanan mahal sa Geneva luwas lamang sa tsokolate kag relo. Gani sa amun pinsar, kung mamakal gid man kami, amo lang ra amun baklun. Bilang pasalubong. May parte kang syudad kung sa diin ang tanan nga mga bantog nga ngaran kang mga relo may anda nga opisina kag gamay nga workshop.

Duro ang mga lain-lain nga lahi rugto tungod duro nga mga internasyonal nga organisasyon rugto naga opisina. Ilabi na gid ang United Nations. French ang pinaka-lengwahe nanda rugto. Duro man ang nasugata namun nga mga Pinoy, may mga propesyonal, may mga sosyal, kag may mga simple lang. May mga bugalon, mga hambog, kag sa pihak nga bahin, may mga binuligon man. May mga manol man gani, abay run kami dyan karia. Sadya lang mag-panaw-panaw sa syudad nga dya. Nag-agto kami rugto sa lugar kang UN kag nagpa-piktyur sa water fountains nga parehas makita sa Market Market sa atun, ukon sa Promenade sa Bangkok, kag sa iban pa nga mga lugar siguro. Rugto man makita ang nagahilera nga mga bandila, kag ang higante nga purungkuan (Broken Chair) nga monumento kang mga naduraan kang kabuhi kag parte kang lawas tungod sa land mines. Nagpanaw kami gamay kag may nakita kami nga museum. Libre lang kungdi nagsulud kami kag naglibot-libot man rugto. Manami ang mga ginapakita nga mga butang, ugaring gamay lang ang maintindihan ko nga mga nakasulat hay French ang gamit nanda. Pero kanami lang turukun hay makita mo man ang istorya kang ginapakita bisan sa arte kag drawing lang.

Pagkatapos sa museum nag-panaw liwat kami paagto sa Jardines Botanique. Rapit lang man. Bahul bahul nga lugar. Rugto makita ang mga lain-lain nga mga tanum nga makita sa bilog nga kalibutan. May mga tema sa kada parte kang hardin. Ang nanami-an ko gid ang mga bangko kung sa diin puede ikaw ka pungko kag magbasa-basa, ukon magkaun kang imo balun, ukon mag-pahuway. Manami kung ang bangko sa idalum kang bahul nga kahoy agud matabunan ang sirak kang adlaw kag hindi masilaw. Ang mga puti nanami-an magpungko sa tunga nga magpa-init tungud talagsa lang man sanda makakita kang sirak kang adlaw.

Halin sa hardin nagsakay kami kang bus pabalik sa syudad kag nagpanaog kami rapit sa Lake Geneva ukon Lake Leman. Bahul katama kag may parte kang lake nga rugto sa France. Manami ang mga ralantawun rugto kag nagpanaw-panaw liwat kami, kag nagkodakay. May bahul nga Water Sprout sa tunga kag duro ang naga-pa-kodak man rugto. Duro man ang mga tawo nga nagapanaw-panaw, daw parehas lang man rugto sa atun sa atubang kang MOA, ugaring daw ligwa kag daw tawhay gawa sa Geneva. Kag limpyo. Nami ang sirak kang adlaw gani nga daw kasadya lang sa palibot. May mga gagmay nga mga baroto nga puede ma-rentahan kung gusto nimo nga magboating sa lake.

Kang natak-an run kami, nag-panaw kami kag maghulat kang bus liwat agud maglibot sa iban pa nga parte kang syudad. Samtang nagahulat kami sa bus stop, may iban man nga mga tawo nga nagahulat. May sangka bayi nga nag-abot. Pagkatapos may nagsunod ka na nga sangka bayi nga daw gina-away na. Nahadlok kami basi kung ano ang matabo. Nagasinggitan ang ikarwa nga bayi nga daw lingin. Ugaring wara lang ginasapak kang una nga bayi. Wara kami kamaan kung kilalahay sanda ukon hindi. Gadali kami nga mag-abot run ang bus. Nagpanaw ang ikarwa nga bayi ugaring sige pa ang balikid na, nga daw mabalik pa. Pag-abot kang bus daw nakaginhawa man kami kang hilway.

Daw joy ride ang ginhimo namun. Nagpanaog kami sa bus pag-abot sa pihak kang lake kag rugto nagpanaw-panaw man kami. Asta nga nakalambot kami sa lugar nga may Flower Clock. Bulos-bulos man ang mga turista sa pagposing. May sangka mag-asawa nga mal-am run kag nagpa-piktyur sa atubang kang flower clock. Naga-holding hands nga daw magnobyo lang. Kanami kananda lantawun. Daw ka-irima lang, kag ginsunlog ko ang mga imaw ko nga mga daraga pa nga sa sunod da nga agto rugya dapat may imaw run sanda nga parehas kang mga mal-am nga dya.

Nagutom kami kungdi nagbalik liwat kami rugto sa tunga, sa estasyunan kang tren nayun. Nangita kang irigma-un namun. Nagpizza kami. Pagkatapos naglagaw-lagaw kag nagshopping. Kang tsokolate kag relo. Pagkahapon nagbalik run kami sa hostel tungod mayapon kami rugto sa balay kang akun mga kakilala nga mga Indian. Gin-abat kami kang bana kag antes mag-agto sa anda nga balay, ginlibot na anay kami sa sagwa kang syudad. Rugto nakita namun ang lokal nga mga pagsinarayu kag ang mga panimalay. Pagkatapos nagsulud kami sa parte kang France, ang banwa kang Voltaire. Manami man nga lugar. Duro ang naga-istar sa lugar nga dya kang France kag naga-obra sa Geneva. Tungod mas barato. Kalabanan man kananda rugto pa ga agto sa Paris agud magshopping tungod mas barato rugto. Masadya man ang amon paniyapon rugto kananda. Indian food ang putahe kag manamit man. Busog-busog gid kami kag nasadyahan gid kami nga nagkitaay kami liwat pagkatapos kang mga darwa ka tuig. Ang anda mga bata mga tin-edyer run, kang una ako ang mas taas kananda, ugaring kadya mas taas pa sanda kanakun.

Gamay lang nga syudad ang Geneva. Masadya ang amun pagbisita rugto. Pagkasunod nga adlaw, nagpreparar run kami magbyahe paagto sa Amsterdam. Kabay nga wara pa kamo nakapoy sa pagsunod sa amun nga byahe.

“El Kundiman” (CA 1930) ni Fabian de la Rosa /Pearl of the Orient: Discover Old Philippines / https://www.facebook.com/DiscoverOldPhilippines

“Si Captain Leuenberger, Lisa,” pakilala ni Belinda sa lalaki. “Pareho kamo nga taga-Iloilo.”

Daw tinumbok ang dughan ni Lisa Aldeguer. Nagatindog sa iya atubangan si Captain Osmundo Leuenberger. Mataas kag tiso. Matuod gid nga kapitan ini, siling niya sa iya kaugalingon kag gintan-ay ang iya kamot. Amo man kag magsugod ang sonata—kag tango pa abi. Daw ginadamgo nga nagpabutong sia sa maambong nga kapitan kag magsaot sang pinakamatahom nga tango sang iya kabuhi.

Madamo na nga detalye ang nahibal-an ni Lisa natungod sa lalaki nga ini. Bisan sang una, nga wala sia sing interes, indi mapugngan ang pagladlad sa iya ni Belinda sang mga birtud sang lalaki. Kapitan si Osmundo Leuenberger apang indi sang militarya kundi sang barko, retirado, kwarenta-i-singko kag balo. Wala sing anak. Ano abi kay nagtaliwan ang iya asawa sa una pa lang nga tuig sang ila kasal. Nahulog ini sa bapor kag wala gid makita ang lawas. Moreno si Osmundo Leuenberger apang makita nga kalibogan. Ang iya apoy isa ka Aleman nga nagmersenaryo sa pwersa sang mga Espanyol sa Pilipinas. Wala na ini magpauli sa Alemanya. Sa baylo, nangasawa sia sang isa ka Pilipina kag nagluntad sa Molo sa Iloilo. Ang iya asawa taga-didto.

Nakayuhom si Lisa sa ginsiling ni Belinda nga pareho sila ni Osmundo Leuenberger nga taga-Iloilo. Kon taga-Iloilo gid man si Captain Leuenberger, ngaa karon lang nakatambong sa Kahirup? Ini ang talaksan kon ang isa ka taga-Panay ukon taga-Negros nga nagapuyo sa Manila matuod nga alta sociedad. May katingala si Lisa, apang wala niya ginpamangkot si Belinda.

Ang matuod, ang mga ginikanan ni Lisa ang taga-Iloilo. Sia iya natawo kag nagdako sa Manila. Hat-on gani ang iya paghambal sang Hiligaynon. Daw maayo pa gani ang paghambal niya sang Espanyol. Makapa-Iloilo lamang sia kon may importante nga matabo sa dako nga pamilya sang iya lolo sa Sara, katulad abi sang pagkasal ukon paglubong. Wala gani sia nagakadto didto kon pyesta. Madugay na nga wala sa pulitika ang mga Aldeguer. Sa baylo, may mga Aldeguer nga nagakantakanta kag nagasaotsaot sa entablado, may Aldeguer nga nagabasketbol, may Aldeguer nga promoter sang boksing, may Aldeguer gani nga nag-madre.

Kag ang isa iya ayhan mangin laon.

“Ay, Lisa,” nanghayhay kuno abi ang labutaw nga Belinda. “Ano ang dumdom mo, laon ka na baya. Batona na si Captain Leuenberger agod mahibal-an mo ang himaya. Sin-o bala ang bataon diri sa Manila ang bagay sa imo? May mas gwapo, may mas macho pa bala kay kapitan?”

“Gurang naman,” ang sabat ni Lisa.

“Ano nga gurang? Kwarenta-i-singko lang. Bata pa ina. Ikaw, thirty-four. Bagay gid kamo.”

Masupog mangaluyag si Captain Leuenberger. Ang pamatyag ni Lisa daw nagatiyog ang kalibotan sa sonata sang tango kag sia nagasablay sa mga butkon kag sabak ni Osmundo Leuenberger: mataas, tiso, gwapo, mestiso, karinyoso, manggaranon, kwarenta-i-singko anyos kag byudo.

Wala magsukat ang ila pagsaot sang tango sa Kahirup Ball sa Manila Hotel kag ginkasal si Osmundo Leuenberger kag si Maria Elisa Aldeguer.

PAGKATAPOS SANG ila kasal, duha ka semana sa Hongkong si Kapitan kag Ginang Osmundo Leuenberger. Sa pagbalik nila sa Pilipinas, nagpadayon sila sa Iloilo agod magpuyo sa balay ni Osmundo sa isa ka subdibisyon sa sagwa sang Jaro. Ginsugat sila ni Tyo Salvador—ukon Tyo Badong—sa hulugpaan sa Mandurriao. Si Tyo Badong ang manugtatap sang balay ni Osmundo Leuenberger.

Daan na ang subdibisyon anano pa dalagko ang mga lote kag ang mga balay wala nagailingod. Ang mga balay daw daan na kon ipaanggid sa mga balay sa naandan na nga mga subdibisyon.

Dako ang kakibot kag katingala ni Lisa sang makita niya ang balay sang iya gwapo kag manggaranon kag balo nga bana. Daw naham-ot pa gani sia. Ano abi kay ang balay ni Kapitan Osmundo Leuenberger dagway sang bapor. Abaw, kalaw-ay gid sini! Ang mga bintana matipulon nga daw iya sang mga kamarote sang bapor. Mataas ang ikaduha nga panalgan kag ang balkon didto nahamtang kag katunga gid sang panalgan kadako. Kag sa baylo nga mga tanom ang nagapuni sini, makita ang pila ka salbabida nga nagakabit sa balkon. Tungod sang iya sini pintura nga puti, ang duag sang balay daw iya sang mga pantyon sa sementeryo.

Nakatig-ik si Lisa sang hakwaton sia sang iya bana paggwa gid nila sa kotse agod dal-on sa sulod sang balay. Hugot ang iya paghakos sa liog ni Osmundo agod indi sia magdalus-os sa kaham-ot samtang nagasaka sila sa hagdan pakadto sa ikaduha nga panalgan. Nagtig-ik naman sia sang ibutang sia sang iya bana sing may diutay nga pagpusdak sa kama. Naham-ot gid si Lisa kay ikatlo na ka semana ang ila pag-asawahay apang wala gid magtahaw ang pagkaromantiko sang iya kapitan.

“Ay, salamat nga normal ang hulot nga ini,” siling ni Lisa nga nagakadlaw. “Dumdom ko basi kamarote.”

Wala magsabat ukon magyuhom man si Osmundo. Sa tigaylo, gintum-ok niya ang iya asawa sa higdaan kag hap-an.

Wala na sing iban pa nga tawo sa balay kundi si Tyo Badong. Kag wala gani nagatulog diri kundi sa garahe kaupod ang kotse kag isa ka daan nga motorsiklo. Indi lamang drayber si Tyo Badong kundi kusinero man kag manugtinlo sang bilog na balay nga bapor kag sang palibot. Balo man kuno ini sia, siling ni Osmundo, kag kasubong sang iya amo, wala man sing anak.

Masadya nga gin-ako ni Lisa ang katungdanan sang isa ka kusinera, apang kinahanglan gid nila nga duha ang pag-alagad sang isa ka labandera. Kag kinahanglan nga ini sia isa ka tigulang nga malaw-ay. Amo ina ang siling ni Osmundo.
Indi niya buot nga may labandera. Indi nila kuno kinahanglan ini. Nagkadlaw lamang si Lisa bisan pa nga daw luyag niya magsunggod. Maayo man ang washing machine nga ginbakal ni Osmundo, apang maayo gid ang isa ka labandera bisan ini sia tigulang nga malaw-ay. Buot niya makighambal sa isa ka babaye, indi sa isa ka makina.

ISA KA AGA, nahibal-an dayon si Lisa nga natapos na ang ila honeymoon. Nagsiling si Osmundo nga may laktan sia. Madugaydugay na nga wala niya maatiman ang iya mga negosyo. Makadto sia kuno sa Estancia agod hisayran kon ano na ang nagakatabo sa iya mga punong didto.

Nakibot si Lisa. Apang wala na lang sia magtingog. May kapunongan gali si Osmundo sa Estancia, ngaa wala gid sia magsugid? Buot bala niya kiboton ang iya asawa nga kadako gid man gali ang ginakuhaan sang iya manggad? Nalimotan bala niya nga alagyan ang Sara pakadto sa Estancia? Natingala gid si Lisa nga bisan indi gid man dako nga butang ang pagka-Saranhon sang iya mga ginikanan, mahimo na ini nga kabangdanan agod isugid niya nga may mga punong sia sa Estancia bisan pa nga wala sia sing tuyo nga agdahon ang iya asawa nga updon didto. Kon sa bagay, malayo gid man adto kadtoan bisan masakay sila sa kotse. Apang karon masakay lang kuno ang iya bana sa bus. Mapadul-ong lang sia kay Tyo Badong sa iya kotse sa paradahan sang mga salakyan padulong sa Estancia.

Duha ka adlaw ang nagligad kag magpauli si Osmundo. Kasisidmon na sia mag-abot kag daw lapyo gid. Sang magdulog ang ginasakyan niya nga taksi sa atubangan sang balay nga bapor, yara na nga daan sa ugsaran si Lisa. Mamadlos ang hangin sa bilog nga adlaw kag daw maulan gid pag-abot sang gab-i.

Nasat-oman dayon ni Lisa nga may indi maayo nga natabo sa panglakaton sang iya bana. Wala ini makapamarbas kag gum-os ang panagway bisan wala sing bahid sang yab-ok ang iya buhok, dyaket kag pantalon kag ang iya itom nga bag.
Madamo kuntani ang buot ipamangkot ni Lisa, apang ang mga ini ginhipsan na lamang niya. Hinali nga nangin mahipos si Osmundo kag daw wala sa iya kaugalingon.

Sa nahauna nga higayon, indi mapahamtang si Lisa samtang nagahigda sia sa kilid sang iya bana. Wala magpanyapon ang iya bana kag karon sila nga duha indi makatulog. Daw ginagil-asan si Osmundo. Wala pahuway ang iya liso samtang si Lisa daw natak-an na sa wala pagsabat sang bana sa iya mga pamangkot.

“Ano ang natabo sa imo, Hon?” pamangkot liwat ni Lisa. “Malain bala ang pamatyag mo?”

Wala gihapon magsabat si Osmundo. Nag-igong lamang ini kag magliso atubang sa dingding.

“Nagamasakit ka bala?” may simbog na nga kaakig ang pamatyag ni Lisa. “Ngaa indi ka magsabat?”

Kag ginhikap naman niya ang apipingig ni Osmundo kon bala may hilanat ini. Normal naman ang kainit. Mahinay nga ginbutong ni Lisa ang abaga sang bana. Kabug-at sang iya sini lawas kag wala malingkag ang iya pag-atubang sa dingding. Nahaklo na naman ni Lisa ang daw maaslom nga baho sang bana. Daw wala ini makapaligo kutob sa iya paghalin pakadto sa Estancia. Kag wala gani sia magpanghilam-os sang iya pag-abot. Ano ayhan ang natabo sa iya bana? Indi ini ang lalaki nga iya ginpakaslan.

Amo man kag magdaguob sa malayo. Maulan gid karon nga gab-i. Kag daw nagmadlos pa gid ang hangin.

“Matawag ako sang doktor!” siling ni Lisa kag magbungkaras pakadto sa sala sa nahauna nga panalgan sang balay.

“Indi!” matig-a nga hambal ni Osmundo. Nagbalikid sia apang nakagwa na si Lisa sa hulot.

Madasig man nga nagbalik ini. Wala sia kahibalo kon sin-o nga doktor ang tawgon. Wala sia sing kilala sa bilog nga syudad sang Iloilo kundi ang iya bana kag si Tyo Badong.

“Sin-o ang imo doktor? Ano ang iya number?”

“Wala ako sing masakit,” matig-a pa gid nga sabat sang nagahigda. “Indi ko kinahanglan ang doktor.”

Bumalik si Lisa sa sala kag pangitaon ang direktoryo sang telepono. Yab-okon ini sa idalom sang lamesita nga ginatungtongan sang telepono. Dali-dali sia nga nangita sang doktor sa yellow pages sang direktoryo, bisan sin-o nga doktor. Una niya nga nakita amo si Dr. Felicidad Acosta, apang buot niya lalaki ang iya konsultahon. Ang ikaduha nga ngalan nga iya nabasa amo ang Dr. Clemente Artajo.

Gin-alsa niya ang telepono kag ginduon sa iya dulunggan. Nakibot sia. Patay ang telepono. Binutong niya ang linya. Utod ini. Daw ginbuklas.

Ginpugngan ni Lisa ang iya kahadlok. Nagaisahanon lamang sia kag kinahanglan tadlong ang iya pangisip.
Naghulonghulong sia sa kadak-an sang balay. Karon lang niya natalupangdan nga ang dyaket nga ginsuksok ni Osmundo sang iya pag-abot ginsablay gali sang iya bana sa likod sang isa ka pulungkuan. Ginkuha niya ini agod dal-on sa ila hulot sa iya pagbalik sa ibabaw. Ginkuot niya ang mga bulsa kay basi may ginbutang diri si Osmundo kag nalimotan niya nga kuhaon. Basi mabasa kon labhan ang dyaket. Sa tuo nga bulsa may nakuot sia nga papel.

Ginhumlad niya ang diutay nga papel agod susihon kon ano yadto. Tiket sang Negros Navigation! Kon amo, wala nagpa-Estancia ang iya bana. Nagpa-Bacolod si Osmundo.

Hinadlokan na gid si Lisa sa ibabaw sang iya katingala kag kaakig. Nagbutig ang iya bana. May likom ini nga ginatago niya sa iya asawa. Ano ayhan ang kabangdanan sang iya sini makatilingala nga panghulag halin gid sang iya pag-abot?
Nagbaskog pa gid ang hangin. Pat-od gid nga may bagyo nga nagapadulong. Nagdaguob. Nakauklo si Lisa. Masaka na kuntani sia sang makita niya nga nagadalagan panaog ang iya bana.

Nagmurahag ang mga mata ni Lisa. Daw indi sia makapati sang iya nakita. Nagauniporme ang iya bana sang uniporme nga puti sang kapitan sang barko. Kagahod sang iya sapatos sa mga halintang sang hagdanan.

“Dios ko!” tusngaw ni Lisa kag mag-isol. Nabuhian niya sa salog ang dyaket nga iya nauyatan.

Daw wala nakakita sa iya ang iya bana.

“Jarantilla!” singgit ni Kapitan Osmundo Leuenberger.

Hinali nga nagbukas ang ganhaan kag nagsulod ang nagauniporme man nga tawo. Nagmurahag pa gid ang mga mata ni Lisa. Si Tyo Badong ang nagsulod. Wala gali makandadohi ang pwertahan kag ayhan madugay na nga nagahulat ang tigulang sa sagwa agod tawgon kon kinahanglanon sang iya agalon.

“Officer,” mando ni Kapitan Leuenberger. “Check the decks.”

“Aye, aye, Sir!” ang sabat sang tigulang.

Si Officer Jarantilla gali si Tyo Badong. Dali-dali ini nga nagsaka. Ginsunod sia ni Osmundo.

Nagahilibion na karon si Lisa. Mga ano ining duha ka lalaki sang balay, mga buang? Gumon na gid ang iya hunahuna. Ano na ining natabo sa iya? Amo bala ini ang nadangatan sang daw indi malapawan nga kalipay kag kakunyag niya sang pamanahon niya ang maambong nga balo?

Nadumdoman niya si Belinda, apang wala sia sing panahon nga basolon sa iya hunahuna ang iya abyan tungod sa nagakatabo subong.

Dali-dali man nga ginsunod niya ang duha ka lalaki. Didto na sila sa balkon nga daw naibabaw nga panalgan sang bapor. Kasanag sang balkon. Kadalagko sang mga bombilya sang suga.

“Honey, please!” singgit ni Lisa. “Ano ang natabo sa imo man?”

Binalikid sia ni Osmundo Leuenberger. Ang mga mata sini nagabaga sa kaakig nga indi matungkad sang iya asawa.

“Maluibon!” singgit man niya. “Wala pulos nga babaye!” Kag ginuyod niya si Lisa pakadto sa bi-bi sang balkon.

“Buhii ako! Tabang, tabang, Tyo Badong!”

Apang wala magpalapit sa ila ang tigulang.

“Tampalasan!” Daw hayop nga nagangurob si Osmundo. “Patyon ko ikaw!”

“My God! Indi! Indi!” Sumiyagit sing malawig si Lisa sang buot na sia itiklod sang iya bana. Nanghawid sia sa barandilya sang balkon nga daw iya sang bapor.

“Patyon ko ikaw. Ihulog ko ikaw sa lawod, maluibon nga babaye!”

Sumiyagit liwat si Lisa. Kag amo man nga nagdaguob sing tuman katunog. Nagdulog si Osmundo sa buot niya himuon sa iya asawa.

“Jarantilla!” singgit niya. “Naglupok ang boiler!”

Humagunos naman ang hangin kag sa kakusog sini, nagkurog ang balay nga bapor.

“Jarantilla!”

Pumalapit si Tyo Badong nga daw matuod nga nagahangos.

“Yes, Sir!”

Binayaan ni Osmundo ang iya asawa kag sinunod ang kalabaon sang pasamano sang balkon samtang ginatan-aw niya ang madabong nga Bermuda grass kag nahapay nga mga kahoykahoy sa idalom.

Nahadlok kag nagahibi nga dumalagan si Lisa agod magbalik sa ila hulot. Apang nagdulog sia sa ganhaan. Buot niya makita kon ano pa gid ang himuon sang iya bana.

“Prepare to abandon ship!” siling ni Osmundo kay Tyo Badong. Kag hinaboy niya ang isa ka salbabida sa tiilan sang tigulang. Wala ini ginpulot ni Tyo Badong.

“Sir,” siling niya. “Indi malunod ang barko. Wala naglupok ang boiler. Daguob ang nabatian mo!”

“Abandon ship!” singgit ni Kapitan Osmundo Leuenberger.

Nagsuksok sia sang isa ka salbabida kag magtindog sing tiso sa bi-bi sang balkon samtang nagahagunos ang hangin kag nagauyog ang balay nga bapor.

“Abandon ship!”

“Sir, Sir,” pakitluoy ni Tyo Badong. “Diri kita sa balay. Wala sing malunod nga bapor. Balay nimo ini. Indi ini bapor!”

Apang wala makabati kag makakita sa iya ang iya agalon. Ayhan, ang nakita ni Osmundo amo ang nagabukal kag nagabuyongbuyong nga tubig sa idalom samtang nagahanot ang bagyo. Kag hinali lang nga ginlakang ni Kapitan Osmundo Leuenberger ang pasamano kag maglumpat.

Nagasinggit nga nagadalagan si Lisa agod tan-awon kon ano ang naabtan sang iya bana sa idalom. Bisan ginbutong sia si Tyo Badong, makadali niya nga nakita ang nagahapaon nga lawas sang iya bana sa madabong nga Bermuda. Nagtabog ang puti man nga kalo sini apang nakita ni Lisa ini sa luyo sang isa ka salbabida.

Kag dungan sila nga nanaog. Nagahagunos gihapon ang hangin samtang ginasabak ni Lisa ang wala nagahulag nga lawas sang iya bana. Ang dughan sang iya uniporme namantsahan sang iya sinuka nga dugo nga nagmantsa man sa manipis nga suot-pangtulog ni Lisa.

“Dios ko! Dios ko!” pisngo ni Lisa, ang iya nawong natangday sa magasrang nga nawong sang wala makapamarbas nga kapitan.

“Mam, karon kahibalo ka na kon sin-o si Sir,” mahinay apang matin-aw nga hambal ni Tyo Badong. “Kon aboton gani sia…”

“Indi na maghambal, Tyo Badong. Nakita ko ang tanan. Dali, dal-on naton sia sa ospital. Tawag ka sang ambulansya. Basi pa—”

“Gin-utod niya ang telepono, Mam. Abaw, sobra na gid ang ginhimo niya karon—”

“Kon amo, pagwaa ang kotse—”

Nagdagondagon nga nagkadto si Tyo Badong sa garahe. Nag-untat na ang paghaguros sang hangin. Nagtinong na ang kalibotan. Gintulok ni Lisa ang nagalapta nga mga salbabida sa ugsaran sang balay, kag sa wala pa sia magtalingison sing mahinay apang tuman ka pait, gintangla niya ang balay nga bapor nga ginlumpatan sang iya bana. Pagkalaw-ay gid sini.

_______________________

Si Sir Leo Deriada kaimaw ang mga manunulat kang rehiyon nga nagakilala ka anang bahul nga nahimo: Isidoro Cruz, John Iremil Teodoro, Pangga Gen. Disyembre 29, 2010. Pagkatapos panyaga sa isa ka restawran sa Syudad sang Iloilo.

Damo gid nga salamat kay Ms. Dulce Maria Deriada sa tigayon.

Follow Balay Sugidanun on WordPress.com


'Mr. Mojo' /Orihinal nga ilustrasyon kang tagsulat

Nenen Geremia-Lachica/Bag-ong Bahit

Ginpili namun ang “Mojo Designs” nga ngaran sa amun bag-o ginsayluhan nga pwesto-baraligyaan kang 2006 sa sangka weekend flea market rugya. Pamatyag namun nga nagasantu ang ngaran sa ginabaligya namun nga mga classic rock t-shirts kag memorabilia, dugangan ka mga gitara, amplifiers kag iban pa nga mga pagkabutang angut sa tema kang amun tienda.

Sa amun pagtakud kang banner nga may bahul nga ngaran, nag-agi ang sangka kilala namun nga isara man sa mga may pwesto sa tindahan. Daw wara dayon magsarado baba na kang nabasahan na ang nagabarakang nga ngaran. Gintawag na ako kag ginhutikan dara ang pagyuhum nga daw may dalum pa gid nga gusto hambalun: Sweetheart, do you know what mojo means? Sa pinsar ko lang, ano gid panumduman kang hilabtera nga dya, wara gid kami it binasahan? Nagyuhum lang ako sa pagsabat: huud. Dayon ginpurutikaan ko ka paathag hasta nga nagkiput baba na.

Ang tinaga nga “mojo” orihinal nga gingamit ka mga African Americans nga nagapatigayon kang tumanduk nga mga pagsurondan sa magic kauna. Ang mojo nagatumud sa sangka gamay nga bag ukon puyo-puyo nga ginasudlan kang “magic spell” ukon orasyon kag “charms” ukon mga bagay nga ginapatihan may birtud nga makabulig sa tag-iya. Ang mojo masami ginasambit ka mga manogkanta kang “blues”, mga komposo nga nagadokumento kang kalabanan masubu kag puraut nga pangabuhi kang itum nga mga mangunguma sa naidalum nga mapa kang America. Para sa nagapati sa mojo, ang pagtago, pagtipig ukon pagpanag-iya kadya makatugru kang mayad nga swerte.

Sa atun, sarang siguro ipaanggid ang mojo bag sa karmen, ang itum nga daw gaming nga ulonan nga ginasudlan ka mga kon ano-ano nga mga bagay nga ginapatihan panagang ukon proteksyon kang lawas kag dungan. Ang karmen ginasibit sa mga lapsag ukon kabataan, serbi pangontra sa tuyaw ukon bugno kang may malain it ginhawa kuno.

Nataw-an kang iba nga kahulugan ang mojo kang pagguwa kang banda, “The Doors” katong 1966. Ang banda isara sa mga nagturuhaw kag nangin bantog katong dekada 1960s hasta 1970s, ang “psychedelic era” ukon panahon kang pag-usar ka mga droga nga nagbukas kag naglabugay kang utok ka mga nagausar nga nagdara kuno kananda sa matayog nga mga halintang kang paminsarun. Nag-epekto dya sa musika, arte, kag pangginawi kato nga panyempo. Ang “The Doors” nangin bantog indi lamang sa paglakut kang ma-binalaybay nga mga tinaga, sa pinasahi nga huni kang keyboard, gitara kag drums kundi pati sa pagka-kontrobersyal kang gwapuhon kag karinyoso nga bokalista, Jim Morrison. Sa “L.A. Woman” nga kanta, ang linya, “Mr. Mojo Risin’” daw kuryente nga nag-angut direkta kang tinaga nga mojo sa sekswalidad kang pagkalaki. Suno sa interbyu sa mga nabilin nga myembro kang banda, ang “Mr. Mojo Risin’” sangka “anagram” ukon pagbaylo kang pagpasunod ka mga letra ka ngaran ni Jim Morrison.

Kutub sa kar-on nga panyempo, ang mojo ginagamit sa pagtumud sa “sex appeal” pero sarang man magtumud sa kinaadman ukon talento. Pwede man dya gamitun sa pagtumud sa kabilugan nga pagsarig kang tawo sa anang kaugalingun nga ikasarang. Ayhan padayon nga mataw-an dya ka lain pa gid nga kahulugan sa pagpanaw kang panahon kag sa darayon nga pag-usar.

Ang mojo ni Jim Morrison nag-obra kutub lang sa tuig 1971 kang tana napatay tungud sa pag-abusar sa droga kag irimnun. Sangka tuig antes kay Morrison, darwa ka bantog nga mga musikero ang nagsundanay nga nasapwan lamang sa andang kwarto nga patay: si Jimi Hendrix kag si Janis Joplin. Tatlo sanda kadya nagaedad lamang kang 27 anyos kang napatay. Sa mga nagabantay sa kalibutan kang rock and roll nga musika, may nagapati nga may sumpa ang edad nga 27 sa mga bantog nga musikero. Ang pinakaurihi nga nalista sa dyang pinasahi nga katiringban, “27Club” amo sanday Kurt Cobain kang banda “Nirvana” kag ang British nga bokalista, Amy Winehouse.

Naga-edad man ka 27 ukon bukun, duro nga mga musikero ang nag-experimento, nag-usar, nag-abusar kag nangin biktima kang droga kag irimnun. Masubu pinsarun nga wara run ang iban kananda nga nagtugru kang pinasahi nga kontribusyon sa kalibutan kang rock and roll. Tanan sanda daw mga kometa nga nagsiga sa kahawaan kang musika kag hinali lang nadura. Ria ayhan tungud masubu, mamingaw kuno rugto sa putok-putokan kang kadarag-an? Ang droga, irimnun, pag-eskandalo kag padayon nga paghimo kang pagpakahuya kang andang kaugalingun sa publiko isara ayhan ka pagpangayo kang tabang? Sa karayu gid siguro kang andang nalab-ot nga wara’t pamilya, abyan, grupo ukon pagtuo nga nakahingagaw parapit sa pagsalbar kananda. Sa pagkatayog kang andang ginlupad, ayhan nawad-an sanda kang mojo sa pagpadayon pa. Pero ang mojo kang andang musika, komposo kag kanta nagapabilin sa gihapon.

Follow Balay Sugidanun on WordPress.com

'Ang Pikes Peak sa snow' / http://blog.pikes-peak.com

Nay Nenen/Panan-awan sa Adlaw

Suno sa istorya, ang Pikes Peak indi bulkan kag dya wara nakaagi nga may bulkan. Nahimo ang bukid halin sa isara ka mainit nga molten nga bato. Ang granite nga bato nakita 20 miles sa kadalumun kang naibabaw nga lupa. Kang mga isara ka bilyon ka tinuig ang nagligad, ang molten nga bato nag-awut kag nagramig sa idalum kang naibabaw nga lupa. Ang kabaskug sa sulud kang naibabaw nga lupa nagtulod sa mga bato pasaka kag nakahurma kang dome shaped nga bukid nga may madamul nga layer kang lupa kag mahumuk nga bato. Sa panahon kag erosion amo napahalog ang malum-uk nga layer kag gindara parayu. Sa ginatos kag sangkalibo nga tinuig nga pag-erosion, ang mataas nga granite nga bukid nahamtang, exposed, nga daw bahul nga kinihad kang bato kag nagahulat kang sculptor nga makadihon.

Duru kag manarisari nga mga atraksyon sa lugar kang Colorado Springs. Paris kang Garden of the Gods, Ghost Town Museum, Adventure Out West, Air Force Academy Athletics, the Airplane Restaurant, Cheyenne Zoo, Cheyenne Mountain State Park, North Pole Santa Workshop, Colorado Springs World Arena, Colorado Springs Flea Market, NORAD kag duru pa ilabi na gid ang Pikes Peak.

Amo gid dya ang una nga lugar amun gin-agtunan, gamay kag anum pa lang ka bulan ang akun bata nga si Peter. Gani akun man gid dya nadumduman. Ginsaka namun dyang bukid sakay sa kotse. Ang sarakyan kuri ang pagpadalagan, 5 minutes/mile lang. Naghambal ako nga nami pa gani siguro panawun kay daw madasig pa ang pagpanaw kag pagbisikleta ka mga tawo sangsa dalagan kang sarakyan. Duro ang mga tawo nagapanaw lamang pasaka sa bukid. Makita ang dalan nga inagyan. Nami gid nga lantawon ang atraksyon kang lugar kag maapresyar ang mga ralantawun nga makatugro kasadya.

Sa maagyan, may North Slope Recreation Area, Crystal Reservoir Gift Shop, Historic Glen Cove Inn, kag ang Summit House. May tatlo ka lakes para makapamunit ka isda, picnic areas, hiking trails kag ang mga Ohh - Ahh nga taran-awun sa palibot. Makapundo kag makalantaw kag makilala ang “Ranger” kag makatuon kag makapamati kang istorya natungud sa bukid. Kag kon ano pa nga mga gina-offer nga serbisyo para sa mga nagabisita agud tu ang mga basic nga kinahanglanun sa adlaw matugruan kalingawan kag memorable. Ay katahum lang lantawun nga nagahingapos akun pagginhawa makita ang mga taran-awun nga ma-enjoy gid ang mga spectacular views halin sa idalum pasaka sa bukid paagto sa 14,115 feet kang Pikes Peak. Sa Summit House may gift shop, rest rooms; snack shop nga may manamit nga homemade doughnuts ma-enjoy sa pagsakay panaug sa amo nga bukid.

Kang nagbisita kami sa Pikes Peak Historical Street Railway Foundation dya isara ka museum kag trolley restoration shops kang 1988 Chicago, Rock Island & Pacific Railroad house, Ride a 1947PCC car. Naisip ko man nga kanami pensaron nga apat ka tuig run ang pangarwa ko nga bata nga si Louie kang nag-100 ka tuig man dya.

© 2009 Randy Rogers via http://pikespeak.us.com

Sa amun pagbiyahe pasaka maagyan ang amo nga Ruxton Creek sa Englemann Canyon. Makita ang mga kahoy nga Colorado Blue Spruce kag Ponderosa Pine. Ang konduktor nami ang pagtudlo ka alima na sa guwa sa mga narisari nga itsura kag shapes nga ma-imagine mo makita sa higante nga mga bato nga sa pihak kag pihak kang train. May dyan nga Minnehaha Falls, ang pagsumalangay kang darwa ka train, ang nagapanaog kag ang nagapasaka nga train. Sa ginsakupan nga lupa kang Ruxton Park, ang train nagaagi sa ginatawag nga “Hell Gate,” natural nga pagsulud sa mga bukid. Sa pira ka minutos, ang train maagi sa Deer Park, makita man gid ang deer nga nagaturuk man gid, kag makita ang apat ka milya malantawan ang Pikes Peak, ang view ka bukid, sa madali makaabot run sa paga-agtunan. Sa mga lima ka minuto, umpisa liwan ang pagsaka nga mataas, Lake Moraine kag bukid Almagre makita ang duru nga mga kahoy, may Bristlecone Pine, ang iba napakamal-am run nga gakabuhi pa sa kalibutan gin-estimate may dyan nga mga kahoy kang Pikes Peak ay sobra 2000 ka tuig. Sa pagsaka sa ibabaw ka timberline, malantaw ang kalbo nga bukid ang mga kahoy nag-untat ang pagtubu, dya ay permanente nga frost, ang lupa fozen year-round. Ang nagtubo amo ang Alpine tundra, mixture kang mosses, grasses kag wildflowers.

Pikes Peak /http://travel.usnews.com

Sobra trenta minuto ang ginapahintulot nga magpabilin sa taas kang Pikes Peak. Ang rason nga ang kalabanan sa mga tawo umpisa mabatyagan ang epekto kang high altitude. Pareho ko nga makasuka, sakit kag lingin ka ulo sa pagpundo pa lang gani kang train gasuruka na ako (mayha gid ako eh sa mga tawo nga gaturuk kanakun). Ang staff kang Aramark (ginapanag-iyahan kang Ciudad kang Colorado Springs) sa Summit House nagaserbe ka mga linibo nga mga tawo kada adlaw. Admirable nga pag-obra dya nga ginpatindug kang tuig 1960’s. Mayad lang man kami may balon nga pagkaun kag irimnon pero ang ginbakal sa Cog Railway Café, pasensiya kamo indi tugutan nga madara sa sulud tungud nga limitado ang purungkuan sa Summit House.

Sa pag-abot sa Summit kang Pikes Peak ang pagshare ka visyon nga inspired ni Katherine Lee Bates sa pagsulat “America the Beautiful”. Sa pagbiyahe 19 ka milya kang Pikes Peak Highway, ang pinakamataas nga toll road, ma-enjoy ang mga Ohh –Ahh- Wow nga mga scenic vistas kag matahum nga wilderness. I-Google lang ninyo kag mabasahan kag makita ninyo ang mga letrato ka mga narisari nga mga atraksyo kang Colorado Springs.

Akun dya nadumduman ang kanta nga "America the Beautiful" nga permi ko man gid gani ginakanta katu. Sa urihi ko na lang naman-an ang istorya sa likod kang ginakanta ko natungud nakita ko kag nabasahan ko mismo ang amo nga binalaybay. National hymn gali dya kang United States nga gin-adapt halin sa binalaybay kang Wellesley College sa Wellesley, Massachussettes. Ginsulat kang English professor nga si Katharine Lee Bates kang 1893.

America the Beautiful
by Katherine Lee Bates (1859-1929)

http://falmouthhistoricalsociety.org

O beautiful for spacious skies,
For amber waves of grain,
For purple mountain majesties
Above the fruited plain!
America! America!
God shed His grace on thee,
And crown thy good with brotherhood
From sea to shining sea!
O beautiful for pilgrim feet,
Whose stern impassioned stress
A thoroughfare for freedom beat
Across the wilderness!
America! America!
God mend thine every flaw,
Confirm thy soul in self-control,
Thy liberty in law!
O beautiful for heroes proved
In liberating strife,
Who more than self their country loved,
And mercy more than life!
America! America!
May God thy gold refine,
Till all success be nobleness,
And every gain divine!
O beautiful for patriot dream
That sees beyond the years
Thine alabaster cities gleam
Undimmed by human tears!
America! America!
God shed His grace on thee,
And crown thy good with brotherhood,
From sea to shining sea!

Ginahandum liwan kang akun mga bata nga mabisita sanda sa Pikes Peak. Kon san-o man maabot rian nga adlaw, kabay pa kaluy-an kang Ginuo!

Follow Balay Sugidanun on WordPress.com

Follow Balay Sugidanun on WordPress.com

Jeff Soto via http://www.lostateminor.com

Pangga Gen/taga-uma@manila

Makita man rugya ang panguyang kang bilog nga handa: sampudyot nga tinola nga manok, pira ka alupi ukon ibos, sangka timo kang bihon ukon pansit.

Ang busog amo ang mga manugpangadi kag huron nga nagasurunod. Mga buhi nga gutom. Mga kalag nga kun kis-a, daw nagalutaw lang: wara naangut sa lawas. Samtang pag-abot kang gabii, ang pag-bonfire sa tunga kang baryo. Buog kang saging, kang kamote kahoy, kang mais. Unluganay, harakhak, kag dugang nga kan-anay: paglingaw sa mga kalag, buhi man ukon patay. Pagkatapos, ang ginahulat kang tanan, ang liwan nga pagtukad-dulhog. Sa dyang tion, sa sangka tuyo: ang kabugaw sa takas sa unahan kang balay nanday Laloy. Lútô run; kinahanglan sakaun, kawitun, hamrusun kun madab-ut, ilabi na bangud ay, ano nga daw sa kadaluk?

Mahimo may mag-al-al nga ayam. Dyan man ang peligro kang pamuyayaw. Kahuruya, mabantog sa bilog nga baryo – may nagduruaw nga mga kalag, mga itum ang ulo! Si Mama Openg, laon nga tiya ni Nanay, nabantog sa pagpangsabya kang ihi halin sa arinola kun may gapangtiktik sa mga manok sa siklat, sa mga itlog, sa mga bulig kang saging, labi na sa mga sinako kang paray sa parayan.

Amo tana dya ang siri nga handumanan kang akun kabataan sa tagkaralag. Rayu kanamun ang patyo, ang mga nagdurulhog sa pagduaw kag pagpangamuyo sa andang mga minatay mga handumanan kang pagsaka kag panaug nanda sa traysikul, bitbit ang mga kandila kag bulak.

Ginakahadlukan namun nga mga bata ang patyo kang amun banwa nga nahamtang sa barangay Atabay. Sa binit gid dya kang karsada, malubsan sa pagpaagto kag pauli halin sa San Jose. Kaharadluk bangud sa mga tinaga nga nasulat sa arko kang gawang na kadya: KAMI KARON, KAMO DASON. Ano bala!

Ginahambal nanda nga great equalizer ang kamatayun bangud tanan kita mapatay, imol man ukon manggaranon. Pero daw indi dya bug-os nga tuod. Duro nga mga imol nga bisan sa andang kamatayun nahublasan kang dungug kag dignidad. Kolehiyo run ako kang mareyalisar ko kun andut duro sa mga taga-baryo ang wara pag-agto sa patyo. Indi lang bangud wara it paramasahe. Dya nga butang masagapan man tana pirme kang paagi, ilabi na bangud kisra sa santuig ang Piyesta Minatay. Te, ano bay? Isara sa rason nga bangud wara run it rulubngan nga mabisita. Sa lupa kabay tana ginalubung ang imol, sa pantyon (nitso) tana ang may-ara-ara ukon maysarang. Indi lang ako sigurado sa patakaran kang munisipyo kag simbahan pero man-an ko nga pagkalipas kang pira ka tuig, mapanas indi lang bangud sa uran kag init ang nalubngan kundi bangud kinahanglan ang espasyo para sa bag-o nga minatay. Amo man dya sa pantyon. May expiration date. Kag pwede run mabuslan ka iba. Ilabi na kun paryente.

Samtang ang iba ga-piknik sa bag-ong napintahan kag nalapidahan nga nitso kang andang mga pinalangga nga nagtaliwan, may mga iba dyan nga nagahapulas sa palibot kun sa diin dun gani natibsuk ang krus nga kahoy, sa diin nayun sa mga hilamon kag gagmay nga bulak natampukan ang andang pinalangga nga nagtaliwan.

Indi lang natun pagpalawidun pa ang istorya kang manunggul jar, ginasugid kang mga maaram nga patimaan kang kinauna nga pag-inugali parte sa minatay kag sa atun dumaan nga pagpati sa kalag, diin ginalubung ang mga dungganun nga tawo pareho kang datu. Nagabiyahe ang kalag paagto sa pihak nga kinabuhi, amo nga sa pagpati kang mga Katoliko, kinahanglan kang pagpangamuyo para mangin mamag-an andang biyahe, mapatawad andang mga sala, makaagto sa langit.

Kabugaw /http://www.123rf.com

Balik kita sa kabugaw. Andut paborito gid dya man nga target kang kabataan? Ako lang bala dya, kami sa amun baryo, ukon may pareho man kamo nga inagihan? Siguro sangka atraksyon anang mga siit, kag ang indi pagkaseguro nga matam-is, bisan pa lútô run. Ang pagtagas kang mga dúgà sa tunga kang mga unto, sa pagkisaw-kisaw kang mga mata sa kanamit man ukon kaaslum, sa pagkumos kadya kang mga tudlo kang maupakan kang mga alima, ano nga daw langit nga nalab-ut, lain nga sahi kang “kami karon, kamo dason” nga nagasinggit kang pagkabuhi, amo nga sige, pa-al-ala lang ang ayam, palagsa pa kun, maiwan tinyo hay dasig tamun nga mga bata magdalagan?