Sanday John & Juliet sa liwan nga pagkitaay!

KUON KANG KATAW / JOHN IREMIL E. TEODORO / Ginbata kag nagbahёl sa baybayёn kag taramnanan kang Maybato Norte, San Jose de Buenavista, Antique. Sangka premyado nga manunulat, awtor tana kang pulo ka mga libro kang mga binalaybay, sugidanёn, kag sanaysay sa Kinaray-a, Filipino, Hiligaynon, kag Ingles. Miyembro tana kang Executive Board kang Unyon ng mga Manunulat sa Pilipinas (UMPIL). Tana ang Bise Presidente kag Kalihim Heneral kang ORYANG: Katipunan ng mga Gurong Filipino para sa Bansang Filipino. Nagaestar tana kadya sa Syudad Pasig.
(Credit sa Portrait kang Manunulat: FUSIN).

Mëëk pa ang turog ni Juliet sa anang katre. Tëngëd ginaobra pa ang guest room kag ang kuwarto na sa ikarwa nga panalgan kang andang balay, sa kuwarto ni Juliet nanda ako ginbëtangan kang katre. Nagbangon ako agëd mangihi.

Nadura rën ang tagëngtëng kang ulo ko nga kang sarang adlaw nabatyagan ko samtang nagahëlat sa akën flight pa-Copenhagen sa airport kang Doha, Qatar. Amo to ang una nga epekto kang ginatawag nanda nga jet lag. Ano abi hay 12:30 ti kasanagën ang flight ko halin sa Manila kag matapos kang siyam nga oras nga paglëpad pag-abot sa Qatar, 4:00 lang ti kasanagën. Ti hay naglumpat abi kang time zone. Naabutan ko pa sa Qatar ang pagsirak kang adlaw. Katahëm dya sëlngën halin sa ginapungkuan ko sa lapad kag nagakanang-kanang nga airport kang Doha.

Ala-siyete sa aga ang flight ko paagto sa Copenhagen, Denmark. Anëm ka oras ang biyahe pero alas-dose ang abot rugto hay may sangka oras nga abanse ang Qatar kaysa Denmark. Sa Copenhagen ako nagpanaog hay rugto ako gin-abat nanday Mimi, Juliet, kag Jonas. Si Jonas ang bana nga Swedish ni Mimi kag nag-drive sanda kang tatlo ka oras halin sa balay nanda sa Lenhovna, Växjö nga mga 150 kilometro ang karayëën. Kon sa kapital kang Sweden nga Stockholm abi ako manaog, 500 kilometro gid ang karayëën kadya halin kananda.

Domingo ako naghalin sa Manila pero Domingo man ako gihapon nag-abot sa Sweden hay anëm ka oras ang abanse kang Filipinas.

Nagadëyëg-dëyëg ako kang manaog sa eroplano hay kulang sa turog kag indi rën ako kaintiyende kon ano ang nagkaratabo sa mga oras sa akën kabuhi sa sëlëd lamang kang 24 oras. Hambal ni Mimi kanakën, gamay lang kuno ang airport kang Copenhagen. Ti ang ginaimadyin ko, daw Iloilo Airport lang. Hay maan, bahël kag lapad man gali kag lawid man ang paranawon antes makaabot sa immigration.

Bëët ang guwapo nga mal-am nga laki nga puti sa immigration. Pero daw nahadlëkan ako hay daw istrikto. Basi maglup-og ako kon indi na ako pagpasugtan magsëlëd sa Denmark. May migrants crisis abi sa Europa kadya kag indi ako 100% sure kon makalab-ot gid man ako sa Sweden. Pero pagduhol ko kana kang passport ko, nagyëhëm tana kag nag-hi. Gintam-isan ko gid e ang yëhëm ko bisan nagadëyëg-dëyëg pamatyag ko. “Are you a seaman?” pamangkot na. Rakë gid man abi ako nga mga seaman nga naimaw sa eroplano. Pag-submit ko gani kang papers ko sa Norwegian Embassy sa Manila, ginpamangkot man ako kang babaye nga guwardiya kung seaman ako nga gintarayan ko hay daw si putay-kahang mamangkot.

“No, I’m a professor,” hambal ko dara pataas kang akën kiray. Wara ako it problema sa mga seaman. Ang Tatay ko, kapitan kang barko. Kag rakë ako mga paryente nga seaman. Pero ang immigration officer sa Copenhagen, wara man it tono kang malisya ang pagpamangkot na. “No. I will visit my sister in Sweden,” sabat ko nga daw Lin-ay kang Antique ang yëhëm. Ginsëlëng na ang akën visa kag ang akën itsura. Gin-scan na dya kag dasig nga gintatakan kag ginbalik kanakën ang passport ko. “Thank you,” hambal ko kag nagpanaw nga daw prinsesa halin sa sangka pobre nga kaharian sa Southeast Asia. Yes, makita ko rën si Juliet! Singgit ko sa akën kaugalingën.

Naghibi ako pagkakita ko kanday Mimi kag Juliet. “Be, wara rën si Mama, be,” hambal ko kay Juliet. Naghibi man ang bata nga hëgët ang këpkëp kanakën. Ang orihinal abi nga plano, imaw kami ni Tita mapa-Sweden. Ti, napatay si Tita kang Nobyembre. Wara nakauli sanday Mimi kag Juliet agëd magtambong kang lëbëng hay winter rën kag bëdlay magbiyahe magluwas nga nagaeskuwela pa sanda nga darwa. Indi sanda maimawan ni Jonas hay indi na mabayaan ang anang obra.

Mëgë man lang ang drama namën sa airport. Nagkape kami anay sa Starbucks antes magbiyahe pa-Sweden. May labëg-labëg nga tulay nga tabukon sa tënga kang Denmark kag Sweden.

Alas-dose rën ti tëngang gabii sa Filipinas, ala-sais pa lang ti sirëm rëgya sa Sweden. Pait rën ang akën mga mata pero ginapirit ako ni Mimi nga indi anay magturog. Matapos namën magpanyapon kang tinapay, cheese, kag grapes, nag-inëm anay kami kang red wine kag nanigarilyo sa andang hardin kag nag-estoryahanay parte sa Antique. Darwa kami lang hay si Jonas nagbatang-batang anay hay daw bilog nga adlaw tana nag-drive, kag si Juliet, tëngëd Domingo, sakë kúti kang anang iPad. Ginasugtan lang abi tana mag-iPad kon Sabado kag Domingo lang.

Ramig sa hardin. Pasado alas-otso rën pero sanag man gihapon ang adlaw. Daw alas-kuwatro sa Filipinas. Ramig rën gid. Hambal ni Mimi, basi 17 degrees centigrade. Kon bëkët it summer kuno kag amo dya oras, indi mo maagwanta magpungko sa sagwa. Tatlo pa lang ka adlaw ang nagligad kang ginselebrar kang bilog nga Sweden ang Midsommer—ang adlaw nga pinakalawid ang pagsirak kang adlaw kag sangka importante kag masadya nga selebrasyon para sa mga Swede. Ang Hunyo kag Hulyo ang pinakanami nga mga bulan sa Sweden kag sa bilog nga Europa. Rakë ang mga nagabakasyon rëgya. Buta ang bahël nga eroplano nga ginsakyan ko halin sa Doha paagto sa Copenhagen.

“Pero isut ang mga bulak kadya, Kuy,” hambal ni Mimi. “Wara abi nagauran.” Sa mga piktyur abi nanda ni Juliet sa Facebook kon summer rakë ang mga bulak nga bisan sa diin lang nagatururubo. May nagaturubo pa man nga mga bulak sa palibot pero isut lang. Pati ang Europa na-El Niño man?

Samtang ginasulat ko dya, nag-iwud si Juliet. Ginsuksok ko ang akën antipara kag ginsëlëng tana. Nagmukra tana. Kag kang makita na ako, nagyëhëm tana. Ang yëhëm na daw mga ilahas nga bulak sa sagwa. “Good morning, John,” panamyaw na. “Good morning, Bebe ko!” sabat ko kag ginbëtang anay sa lamesa ang akën MacBook. Nagparapit ako sa katre na kag nagbangon tana kag ginsug-alaw ako kag ginkëpkëpan. Nagbatang ako imaw kana kag ginhuruharkan tana. Nami këpkëpan ang maalabaab na nga lawas.

“Ramig rëgya ba, Be no?” hambal ko. Nagtango lang tana nga nagayëhëm. “Nami rëgya sa inyo, Be no? Ramig kag limpyo kag linëng.” Nagakëpkëpanay kami. “Hëëd, John nami rëgya,” sabat na.

Mag-an kag masadya ang akën pamatyag. Una ko pa lang nga aga sa Sweden pero daw nadura rën ang akën jet lag. Ang jet lag puwede gali mabulong kang pagpalangga.

[27 Hunyo 2016 Lunes

6:10 n.u. Lenhovna, Sweden]

John & Juliet.

KUON KANG KATAW / JOHN IREMIL E. TEODORO / Ginbata kag nagbahёl sa baybayёn kag taramnanan kang Maybato Norte, San Jose de Buenavista, Antique. Sangka premyado nga manunulat, awtor tana kang pulo ka mga libro kang mga binalaybay, sugidanёn, kag sanaysay sa Kinaray-a, Filipino, Hiligaynon, kag Ingles. Miyembro tana kang Executive Board kang Unyon ng mga Manunulat sa Pilipinas (UMPIL). Tana ang Bise Presidente kag Kalihim Heneral kang ORYANG: Katipunan ng mga Gurong Filipino para sa Bansang Filipino. Nagaestar tana kadya sa Syudad Pasig.
(Credit sa Portrait kang Manunulat: FUSIN).

“Maan, Kuya mga hilamon ria!” hambal ni Mimi kanakën kon maghambal ako nga magpapiktyur imaw sa mga bulak. “Maan, hilamon e nga nagapamulak! Puwede man,” sabat ko. Ginakadlawan lang kami ni Juliet.

Sari-sari abi ang mga kolor nanda. May mga kanaryo nga masiri, may lila, asul nga dëlëm, may puti. Kag nagatururubo lang gid man sa binit-karsada kag mga bakante nga lote.

Ikatlo ko nga adlaw sa Sweden kag pagkatapos namën igma kang gin-bake nga French fries nga daw sangka gamay nga labador ka rakë kag kang pinirito nga chicken nuggets nga ginpadalëndënan kang lus-aw nga strawberry saft (daw juice, pero ginahambalan ako ni Juliet ng bëkën dya it juice), nanghimës kami kag nagpanaw paagto sa balay kang nanay nanday Jonas sa pihak nga baryo. Mga darwa kuno ka oras nga panawën. Kang gintawgan ni Juliet si farmor na (“farmor” ang specific nga tawag sa lola sa tatay sa Svenska; “mormor” ang lola sa nanay) nga maagto kami, nag-insister daad ang mal-am nga abatën kami sa balay nanday Mimi nga sa sentro kang Lenhovda. Indi tana gusto nga magpanaw kami. Indi abi maka-drive si Mimi kang pula na nga Volvo kon bëkët imaw si Jonas hay wara na pa nabëël ang lisensiya na. Bëdlay kuno kag buhay magbëël kang driver’s license rëgya sa Sweden. Rakë exam ang ginahanglan pasaran. “Bëkët parehas rugto sa atën nga bisan adik ukon bulag makabëël kang lisensiya,” hambal ni Mimi.

Hambal ko kanday Mimi kag Juliet, mapanaw lang kami hay gusto ko mag-sight seeing. Bisan tapos-igma abi kag nagasirak ang adlaw ramig man gihapon kag nami magpanaw. Ti nagpanaw kami. Gingamit ni Juliet ang anang bisekleta.

Isut ang mga sarakyan nga nagaagi sa mga simentado at espaltado nga karsada. Medyo nahadlëkan lang ako magtabok sa national highway hay daragkël nga mga trak ang nagaagi pero nagahinay man sanda sa crossing hay may mga lambat nga simento sa karsada. Nami hay sa mga karsada rëgya nagahinay ang mga sarakyan kon makakita kang mga tawo sa binit-karsada. Kag nagapondo gid sanda kon gusto mo maglaktëd. Kuon ni Mimi, almost zero kuno ang disgrasya sa mga karsada sa anda hay ang driving culture “bigayan.” Wara nagaparumbaanay kag ginasunod ang speed limit may nagabantay man ukon wara. Amo ria nga wara tana mahadlëkan nga pasugtan mag-bisekleta si Juliet nga tana lang sara paagto sa community library kag sa eskuwelahan.

Si John kag ang mga bulak sa binit-karsada.

Ang kada balay may hardin gid kag ang iban malapad ang berde nga lawn parehas kang balay nanday Mimi. Isut gani taná ang mga bulak sa balay nanda pero may mga balay nga buta kang mga bulak sa atubang. May dyan gani nga ang dingding ginakapyutan kang mga rosas nga buta kang mga bulak nga pula. Hambal ni Mimi, ma-hire kuno sanda kang propesyonal nga hardinero agëd magtanënm kang rosas kon matapos rën kid-an ang balay nanda.

Pagkatapos namën tabok sa highway, may ginsedlan kami nga gamay nga karsada pasëlëd sa talon kang mga pine tree. Daw setting kang Twilight ang peg. Kami lang ang tawo. Mayad lang hay nagasirak man gihapon ang adlaw. Asta nga ang karsada nangin rough road rën lamang. Kon bëkën lang it ramig kag mga pine tree ang sa palibot, siguro mapensar ko nga sa Quinlogan sa Quezon, Palawan ako.

Samtang nagapanaw kami, nagareklamo si Juliet nga nakapoy rën tana magbisekleta. Ginhambalan tana ni Mimi nga mapurupahuway lang e kami hay wara man kami nagadali.

Mimi & Juliet.

Burubhay lang nagsiyagit sa kalipay si Mimi. May ginparapitan tana nga hilamon. “Nagapamunga rën ang mga blueberry, Kuya!” Dasig man nga nagpanaog si Juliet sa bisekleta na kag nagparapit sa mga hilamon sa binit-karsada. Namupo dayon sanda kang mga gagmay nga bunga. Ginkaën dayon nanda. “Nahidlaw man ako ba sa fresh blueberries,” hambal ni Mimi. Sakë rën sanda pamëël kag kaën kang blueberries. “Pa-picture ako anay!” hambal ko kag nagpungko sa tëpad kang blueberries. Pagkatapos posing namupo man ako kag kaën imaw kananda. Abaw, nagakaramang lang gid man sa lupa halin sa binit-karsada pasëlëd sa talon kang mga pine tree ang blueberries.

Maaslëm-aslëm nga matam-is ang lab-as nga blueberries. Pamilyar ang sabor pero siyempre ang memorya ko, ang blueberry cheesecake lang.

Indi si Juliet maghalin sa blueberries. Hambal ni Mimi halfway pa lang kami pa-farm nanday Jonas. “Mommy, nahidlaw man ako magkaën kang blueberries bay,” hambal na. Nasadyahan gid ako hay nagaragëmë man gihapon ang Kinaray-a na. “Maan, sakto lang ria. Duro man ria rugto sa farm ni farmor mo. Rugto lang liwan kaën.” Siguro kon may nagapamati kanamën nga nagasinggitanay sa Kinaray-a malibëg gid ulo na nga kon ano nga diyalekto kang German ang amën hambal.

Sa unahan, nagpondo liwan kami. Mas rabong kag mas daragkël ang mga bunga kang blueberries rugto. Namupo liwan kami. “Maan, daw gusto ko mag-uli kag magbëël kang baldi kag butaën kang blueberries,” kuon ni Mimi. Sa tëpad kang mga blueberry, may hilamon nga buta kang kanaryo nga bulak. Ginahapunan dya kang gagmay nga mga alibangbang nga orange ang kolor. Kanami! Almost magical!

Istorya ni Mimi, ang bakas kuno mamurot kang mga blueberry amo ang mga Thai nga nagaagto sa Sweden agëd mag-obra sa mga taramnan kon tingadlaw kag tag-arani. Nagapamrenda kuno sanda kang balay sa Thailand para may iplete paagto rëgya sa Sweden kag mag-obra sa mga farm hay bahël ang kita kag makaganansiya sanda pag-uli nanda. Sa farm gani kuno nanday Jonas, may mga Thai nga nagapamakyaw ani kang blueberries kag kon ano-ano pa.

Sobra gid man darwa ka oras ang panaw namën. Nagkadlaw ang nanay ni Jonas kang hambalan ni Mimi nga nabuhayan kami hay papiktyur ako nga papiktyur. “Daw parehas kanimo kang bag-o pa lang ‘kaw abot?” ang hambal na kay Mimi. Siyempre, gin-translate lang kanakën ni Mimi hay sa Svenska sanda nagaestorya.

Buta kang mga bulak ang sagwa kag sëlëd kang balay kang farmor ni Juliet. May puno pa kang mansanas rapit sa geyt nanda ugaring gagmay pa, daw mga sirigwelas, ang bunga. Kag sa lamesa, nagahëlat kanamën ang sangka pitsel nga strawberry saft kag mga brownies nga gin-bake na. Kang hapon nga to, gintudluan na ako mag-bake kang traditional Swedish nga vanilla bun.

Pasado alas-nuwebe rën kami sa gabii kang maghalin sa balay kang farmor ni Juliet. Si Mimi ang nag-drive. Kag samtang nagabiyahe kami nagasëlëng ako sa sagwa kag makita ko pa ang mga bulak nga nagakarantahën sa binit-karsada mapa-national highway man ukon rough road sa tënga kang kakahuyan. “Nanamian gid ikaw, John?” pamangkot ni Juliet nga nagapungko kag nabangët kang seat belt sa epesyal nga purungkuan sa sarakyan kang mga bata. “Hëëd, Be nami gid,” sabat ko. Kag nagkadlaw tana. Sa anang mga kadlaw mabatian ang nanarisari nga mga dëag kang mga bulak sa Sweden kon tingadlaw.

[29 Hunyo 2016 Miyerkoles
Lenhovda, Växjö, Sweden]

Ang balay kag ang lawa.

KUON KANG KATAW / JOHN IREMIL E. TEODORO / Ginbata kag nagbahёl sa baybayёn kag taramnanan kang Maybato Norte, San Jose de Buenavista, Antique. Sangka premyado nga manunulat, awtor tana kang pulo ka mga libro kang mga binalaybay, sugidanёn, kag sanaysay sa Kinaray-a, Filipino, Hiligaynon, kag Ingles. Miyembro tana kang Executive Board kang Unyon ng mga Manunulat sa Pilipinas (UMPIL). Tana ang Bise Presidente kag Kalihim Heneral kang ORYANG: Katipunan ng mga Gurong Filipino para sa Bansang Filipino. Nagaestar tana kadya sa Syudad Pasig.
(Credit sa Portrait kang Manunulat: FUSIN).

Alas-tres ti hapon kag masanag ang sirak kang adlaw nga nagpasiri sa dëag kang mga kahoy kag kabulakan sa palibot. Sa unahan may nagairinggat nga daw mga diyamante sa panit kang tubig. Amo dya ang Lake Lenhovda, ang ranaw nga pira ka beses ko rën ginapanaw ang mga inas kag dalan sa paglibot kadya.

Indi pa tuman ka ramig. Ginsab-it namën sa wrought iron nga sarab-itan ang amën dyaket kag ginbilin man ang amën sapatos. Halin sa mayor nga puwertahan, nag-agi kami sa pasilyo nga ang mga dingding buta kang mga peynting. Bukas ang gawang kang gamay nga laybrari nga buta kang mga libro kag dokumento. Antes makaguwa sa balkonahe, maagi anay sa sangka pormal nga karan-an nga ang mga purungkuan daw naghalin sa sangka palasyo sa Pransiya.

Balay dya ni Margarita, sangka mal-am nga babaye pero ang yëhëm daw mga bulak sa tingadlaw. Maestra tana ni Mimi sa Svenska. Kang una ko pa lang nga adlaw sa Lenhovda, nagsug-alaw namën tana ni Mimi sa grocery store. Ginpakilala ako ni Mimi kana. Sagad tana mag-Ingles. Kag hambal na, imbitarën na kuno kami mag-dinner sa andang balay. Darwa lang kuno sanda kang andang bana sa andang balay kag namî man kuno kon may bisita sanda kon kis-a. May pamilya rën ang andang mga bata kag sa siyudad sanda nagaobra.

Ginpili ko gid ang purungkuan nga nagaatubang sa ranaw. Pamatyagan ko daw nagaparanamgo lamang ako. Kon wara lang nagapungko sa akën atubang sanday Mimi, Juliet, kag Jonas, makauon ako nga siguro nagadamgo lang gid man ako.

Halin sa akën ginapungkuan, makita ko ang gamay nga bandera kang Sweden sa terasa sa sagwa. Sa pihak nga balay may bandera man. Kag rugto pa gid sa balay sa unahan, may flag pole gid taná sanda. Haros tanan nga balay rëgya sa Sweden may bandera. Andët nga sa Filipinas tana kon Independence Day lang kami nagapangsab-it kang bandera? pamangkot sa sa akën kaugalingën. Dapat huwadën ang mga Swede.

Kang ginpamëtang ni Margarita ang mga irimnën kag karan-ën sa lamesa, mas nangin Jane Austen rën gid ang eksena: gamay nga termos nga may disenyo kang peras nga buta kang maisëg nga kape, darwa ka bandehado nga metal nga nahapinan kang napkin nga may mga rosas kag buta kang tatlo ka klase kang cake kag cookies, kag gamay nga pilak nga sërëdlan kang sugar cubes kag gamay nga porselana nga pitsel nga may sëlëd nga fresh milk hay naghambal si Mimi nga nagagamit ako kang gatas kag kalamay sa akën kape. Black coffee abí ang uso sa Sweden. Sangka pitsel nga flower saft tana ang para kay Juliet.

Afternoon tea (o coffee?) pa lang to. Ginsëlëng ko ang mga bulak sa sagwa agëd indi ako mag-isip kang calories. Sara pa, mashed potato kag baked salmon man lang ang gin-igma namën.

Ang sangka rason pa gid kon andët imbitar kami ni Margarita gusto na ma-meet namën ang sangka exchange student halin sa Mexico nga si Oscar. Programa dya kang Lions International sa diin aktibo nga miyembro si Margarita. Darwa ka semana nga maestar kananda si Oscar nga Communications student sa sangka unibersidad sa Mexico. Ang press release abi ni Mimi sa mal-am, kamaan ako mag-Español. Kang ihambal ko kay Oscar nga, “Hablo Español un poco,” nagyëhëm tana kag naghambal nga, “That’s all right. I can speak English. That’s not a problem.” Gin-estorya ko kananda nga nag-eskuwela gid man ako kang Kinatsila sa Instituto Cervantes de Manila pero nivel inicial curso tres lang ang natapos ko. Puro lang ako present tense, wara pa it past tense kag future tense.

Bilib sanda kang hambalan ko nga manggaranën ang amën mga pulong sa Filipinas sa mga tinagâ halin sa Katsila kapin pa gid ang Kinaray-a nga mother tongue namën nanday Mimi kag Juliet. Pareho kang lamesa, plato, tasa, kutsara, tinidor, kutsilyo, kag iban pa nga mga gamit sa kusina, nga halin man sa Kastila. Nagkadlaw sanda kang hambalën ko nga magluwas sa pag-isip kag paghambal kang oras, sa Katsila man kami nagapamuyayaw. Nagkadlaw man si Jonas hay pirme na mabatian kay Mimi ang “diputa.”

Sadya ang amën istoryahanay samtang nagapangape kag nagaudak kang cake kag cookies. Nagpaguwa man si Oscar kang mga pagkaën na nga dara halin sa Mexico. May dulse nga samlagi. Ang nagustuhan ko, tuman lang garing ka tam-is, ang “rollo de guayaba” nga daw gamay nga imbutido nga nahimu sa dëga kang bayabas kag rakë-rakë nga puti nga kalamay.

Ingles ang amën ginagamit sa pag-istorya. Si Jonas sagad man mag-Ingles. Napamensar ko nga siguro gusto lang ni Margarita nga mag-estorya sa Ingles amo nga gin-imbitar na kami. Sari-sari ang topiko. Maghalin sa mga bagyo kag brown-out (nga talagsa pa sa malaka) sa Lenhovda, sa biyahe nanda nga mag-asawa sa New York kang sarang bulan, sa robot nanda nga grass cutter (daw higante nga labëg-labëg ang itsura) nga samtang nagapangape kami malinëng kag wara it untat nga nagalibot sa lawn, ang Swedish nga manunulat nga si Astrid Lindgren, ang mga pagbag-o sa Lenhovda nga mas linëng kuno kato, ang pagpang-agaw kang China sa mga isla kang Filipinas, kag si Duterte hay nabasahan na dya kuno. Shocked gid tana kang istoryahan ko parte sa “laglag-bala syndicate” sa airport sa Manila kag adlaw-adlaw kadya, ginapamatay ang mga drug pusher.

Pagkatapos mangape, gin-tour kami ni Margarita sa andang balay. Bisan sa ikarwa nga panalgan, buta kang mga peynting ang mga dingding. Nami ang disenyo kang damaan nanda nga furnace sa ibabaw. May disenyo dya kang mga dahon kag bulak. Wara rën man nanda dya ginagamit hay may electric heater man sanda.

Pagkatapos, gindara na kami sa andang hardin. Lutô rën ang mga raspberry. Namûpô kami dayon kaën. Si Juliet sangka gamay nga pitsel gid ang ginpamëël. Ang robot nga grass cutter gina-charge ang kaugalingën sa charging station nga sa kilid kang balay. Kon mabatyagan na kuno nga manug-low bat rën tana, nagamatumato lang dya agto sa charging station. Natanhagaan gid ako hay wara man nagalukso sa tubig kag wala na man ginapang-utod ang mga bulak kag ang mga puno kang raspberry. “Swedish technology?” pamangkot ko kay Jonas nga sangka electrical engineer. “Yes, Kuya,” sabat na nga may bugal.

Pagkatapos kaën kang raspberry, nag-grill kami kang daragkël nga kinihad kang baboy kag puti nga hotdog. Para rën dya sa panyapon. Sanday Mimi kag Oscar ang nagsugba.

Samtang ginahëlat nga maraha ang baboy, ginpamangkot ako ni Oscar kon ano ang klase kang music ang ginapamatian ko pirme. Sharon Cuneta daad hambalën ko garing napensar ko indi na man makilala. Ang ginhambal ko ABBA, nga siyempre sangka Swedish band. Kilala na man kuno ang ABBA. Ginbëël na ang anang gitara sa sëlëd. Ginkuskos na rën dya pagbalik na kag nagtukar tana sa akën atubang. Daw may nagaharana lang e kanakën. Taas nga maniwang nga bata si Oscar. Siguro mga 6’2”. Bëgasën pa dya kag hërëyaën.

Pasado alas-sais kang manyapon kami. Sinugba nga baboy kag hotdog, lettuce salad nga may kinihad nga kamatis kag sandiya, kag potato salad. Nasadyahan gid si Juliet hay may Coke. Sanday Jonas, Oscar, kag Mimi nag-beer. Kami tana ni Margarita, nag-red sweet wine. Manugtapos rën kami kaën kang mag-abot ang bana ni Margarita. Halin dya sa andang farm. Bahël nga laki nga parakadlaw kag wara’t untat ang estoryahanay nanda ni Juliet sa Svenska.

Mga alas-otso rën kang iserbi ni Margarita ang sangka bahël nga yahong kang daragkël nga istroberi pero tuman pa ka sanag sa sagwa. Ginsunod na bëtang sa lamesa ang sangka yahong nga whipped cream kag sangka galon nga vanilla ice cream. Toppings kuno para sa istroberi!

Ramig pero nami magkaën kang ice cream! Kapin pa gid kon ginalakët dya sa preska nga istroberi. Nadëmdëman ko rën lang nga kisra sangka sirëm sa Session Road sa Baguio, may imaw ako nga guwapo nga láki nga nagkaën kang ice cream samtang nagatindëg sa binit-karsada. Nagakadlaw ako kato hay abi ko karadlawan ang magkaën kang ice cream sa Baguio hay ramig. Ti, kundi nabëka ang kasingkasing ko!

Pero buhay rën to. Tuman ka rayë ang Baguio rëgya sa Lenhovda. Kag bëkën rën it bëka ang akën kasingkasing kadya. Daw istroberi liwan nga mapúlapúla.

Pasado alas-diyes kang maglisensiya kami kanday Margarita kag Oscar nga mauli rën. Ang bana ni Margarita nagasëlëng rën kang sipal kang Alemanya kag Pransiya sa UEFA Euro 2016 sa telebisyon sa ibabaw nanda nga sala. Ginsinggitan lang ni Mimi sa hagdanan kang “hejdå!” (“goodbye” ang bëët hambalën kag “heydu” kon mitlangën) kag nagsabat man dya.

Nagahinalëp rën ang adlaw. Naramigan ako pero buta kang kasadya kag katawhay ang akën baratyagën.

[8 Hulyo 2016 Biyernes
Lenhovda, Sweden]

Litrato ni J.I.E.Teodoro.

KUON KANG KATAW / JOHN IREMIL E. TEODORO / Ginbata kag nagbahёl sa baybayёn kag taramnanan kang Maybato Norte, San Jose de Buenavista, Antique. Sangka premyado nga manunulat, awtor tana kang pulo ka mga libro kang mga binalaybay, sugidanёn, kag sanaysay sa Kinaray-a, Filipino, Hiligaynon, kag Ingles. Miyembro tana kang Executive Board kang Unyon ng mga Manunulat sa Pilipinas (UMPIL). Tana ang Bise Presidente kag Kalihim Heneral kang ORYANG: Katipunan ng mga Gurong Filipino para sa Bansang Filipino. Nagaestar tana kadya sa Syudad Pasig.
(Credit sa Portrait kang Manunulat: FUSIN).

Kalbo ang darwa ka laki. Siguro nahëman sa bronse pero ang bilog nanda nga lawas may mga linya-linya nga ang epekto sa mata daw hologram sanda. Nagahulag ang andang hawak asta hita. Nagasaka-panaog man ang andang kinatawo nga daw bahël nga Swiss knife nga may nagasumpit nga ihi. Ang ginatindëgan nanda nabaw nga pond nga may masinaw nga tubig.

Wara sanda nagayëhëm. Ginasëlëng nanda sa mata ang sara kag sara. Nagapataasay kang ihi? Amo bala dya ang Kafka humor? Nagkadlaw ako sa akën kaugalingën. Ginpiktyuran ko sanda gamit ang iPad ko kag cheappanggels nga digital camera nga violet. Excited rën ako magsëlëd sa museo. Nalipat ako nga sëlngën ang tig-ulo kang estatwa nga to kag kon sin-o ang eskultor.

Hi-tech ang Franz Kafka Museum. Nagagamit kang mga sulo, sound, kag video sa pag-istorya kang kabuhi kadyang manunulat kang Praga, kag sa pagpatiraw kang anang mga sinulatan. Dëlëm kag itëm ang mga dingding kag kortina sa sëlëd. Daw nagasëlëd ikaw sa utok ni Kafka.

Litrato ni J.I.E.Teodoro.

Ginbata si Kafka sa Praga kang 1883 nga kato sentro kang Bohemia nga sakëp kang Austro-Hungarian Empire. Kadya ang Praga ang kapital kang Czech Republic. Sa siyudad nga dya tana nagbahël, nag-eskuwela, nag-obra, kag nagsulat. Tëngëd darwa ka gabii lang kami rugto kag may sangka adlaw lang ako nga maglibot, ginpangako ko sa akën kaugalingën nga bisan ang museo na lang nga dya ang agtunan ko okey rën ako. Amo ria pag-check in namën sa hotel, nangayo dayon ako kang mapa kag ginpangita kon sa diin ayon ang museo. Medyo rayë sa amën hotel pero puwede panawon.

Antes pa ang kami magbiyahe, ginbaydan rën ni Jonas ang city tour namën nga apat. Bëkët man abi tana pamilyar sa Praga kag indi tana kamaan kang lengguwahe. Ti imaway kami nga apat sa city tour. Kang magpondo ang tourist coaster namën sa Prague Castle kag nanaog kami mamasyar kag magpapiktyur, gintsek ko ang mapa. Daw rugto lang sa idalëm gawa ang museo sa Dalan Cihelná. Medyo rayë pero makita ko ang sikat nga Charles Bridge kag suno sa mapa rapit ang museo sa tulay nga dya. Ginaburubanta ko nga mga sangka oras nga panaw. Mayad hay panaog man hay sa ibabaw kang bukid ang kastilyo.

Kang makita ko ang lapad nga hagdanan panaog sa direksiyon kang Charles Bridge, naglisensiya ako kanday Mimi kag Jonas nga indi rën ako magtawas sa city tour. Mapanaw lang ako kag pangitaën ko ang Franz Kafka Museum. Dayon man sanda nagpasugot. Nag-amag si Juliet kanakën. Pero ginhambalan namën nga indi puwede tana magtawas hay mapanaw lang ako pauli sa hotel kag rayë.

Medyo dalëm gid man ang hagdan nga ginapanaugan ko halin sa plasa kang kastilyo. Tëngëd pasado alas-dose rën, nangita anay ako kang restawran nga kan-an ko. Siyempre ang ginpili ko, restawran nga isut lang ang tawo. Nagkaën ako kang spaghetti Bolognese sa sangka Italian restaurant. Guwapo daad ang tatlo ka waiter garing wara sanda nagayëhëm. Nadiskubre ko later nga wara gid man gali nagayëhëm ang mga waiter kag waitress sa Praga. Bisan sa restawran kang hotel namën, wara man nagarëyëhëm ang nagasirbe kanamën. Amo dya siguro ang idea nanda kang mangin pormal kag respectful sa mga kustomer.

Halin sa restawran, pira man gawa ka mga dumaan nga kalye ang gin-agyan ko. May sangka parke pa ako nga naagyan nga rakë mga kahoy kag bulak. May mga bench nga puwede pungkuan. Isut lang ang mga tawo. Kon wara ko lang ginapangita ang museo ni Kafka, nami daad mag-istambay anay rugto. Pira pa ka kalye ang ginbaktas ko antes ko makita ang litrato ni Kafka sa rayë. Nagdalidali ako agto kag rugto gid man ang ginasagap ko nga museo.

Abaw, lima gid tana ka libro ang ginabakal ko sa Franz Kafka Museum Shop. Siyempre may imaw pa dya nga t-shirt kag tote bag. Maan dyan. Pero wara ako naluoy sa akën debit card. Bahala rën kon mamulubi ako. Maagwanta dapli ka asin e pagbalik sa Manila!

Litrato ni J.I.e. Teodoro.

Mga darwa man ako ka oras sa sëlëd kang museo. Pagguwa ko, may nakita ako nga gamay nga plasa nga may mga purungkuan nga naharunan kang magapa nga mga kahoy. Dapat maági gid ako sa Charles Bridge patabok sa Old Town. Kunsabagay, amo gid man dya ang pinakarapit nga tulay. Pero napanëmdëm ko, timprano pa man. Kag alas-diyes pa nagasalëp ang adlaw. Indi ko kinahanglan magdali uli sa hotel.

Litrato ni J.I.E. Teodoro.

Kang makabatyag ako gëtëm, nagsëlëd ako sa sangka gamay nga coffee shop sa tabok-karsada nga ang ngaran Bakeshop: Little Bakery. Gusto ko mangape kag magkaën kang tinapay ukon keyk para may energy ako magpanaw. Guwapo kag bëët ang puti nga laki nga bantay. Kamaan mag-English. May mga keyk kag tinapay sa kristal nga estante. Sa sangka gamay nga lamesa, may macaroons. Nag-order ako kang kapi kag darwa ka macaroons—pink kag green. Namit!

Halin sa kapihan nga to gintultol ko ang dalan paagto sa Charles Bridge. Pero antes ako makalab-ot sa dumaan nga tulay, naghapit anay ako sa sangka gamay nga estudyo kang sangka pintor kag nagbakal kang ref magnet kang Praga nga ang disenyo halin sa isara sa mga peynting rugto. May ginsëdlan man ako nga bookstore nga nakapangaran kay William Shakespeare nga puro libro sa Ingles lang ang baligya. Nakabakal ako rugto kang sangka libro ni Wisława Szymborska hay ang sunod namën nga destinasyon—Kraków, Poland.

Medyo patuklad ang karsada pabalik sa hotel namën. Pasado rën ala-siyete ti gabii. Sakit rën ang akën mga kahig ka panaw. Alas-dose pa lang kang udto-adlaw, nagapanaw rën ako nga nagapanaw sa palibot kang Praga. Daw wara man ako nakabatyag kang kakapoy hay nami ang mga makita—mga dumaan nga byilding, mga bulak, mga madëagën nga baligya, mga guwapo nga laki nga iba-iba ang korte kag kolor.

Sara pa, bisan mainit ang sirak kang adlaw, bugnaw ang hëyëp kang hangin kag ramig sa pamatyag kon sa haron ako nagapanaw. Amo ria bisan nga nagatalang ako hay nagasararanga lang ang mga dalan, daw sa wara lang kanakën. Wara gid ako ginapamalhas kang bongga.

Pero tatlo pa ka karsada ang laktëdën antes ko makaabot sa hotel. Darwa gid ba ako ka beses nagpahuway sa binit-karsada. Mayad hay may mga bangku man. Nagpungko pa gani ako kag nagpanigarilyo kang sangka stik sa lapad nga bisagra kang bintana kang sangka bangko. Mayad hay sanag pa ang sirak kang adlaw. Pero laka rën e ang mga nagaagi nga sarakyan kag mga tawo.

Daw malup-og rën gid ako pagtuktok ko sa amën kuwarto. Si Juliet ang nagbukas. “John! Nakëlbaan kami ambi namën nadura ikaw!” hambal na nga nasadyahan gid nga makita ako. “Nag-itëm ikaw kag nagniwang,” hambal na.

“Siyempre, Be kaina pa akong kang alas-dose nagapanaw,” sabat ko.

Matapos ako makapahuway gamay, ginpakita ko kanday Mimi kag Jonas ang mga piktyur ko. “Be, sëlnga bala may ginpikyuran ako nga darwa ka laki nga nagapangihi,” hambal ko kay Juliet.

“Ha? Andët ginpiktyuran mo? Bawal ria rëgya sa Europe!” hambal na dayon parapit kag sëlëng sa iPad ko. “Ay, mga estatwa man lang gali,” kuon na kag dayon kadlaw.

“Kuya, shower ikaw anay antes magturog. Basa ikaw kang balhas,” hambal ni Mimi.

Mëëk ang turog ko kang gabii nga to. Pero pagkaaga pagbugtaw ko, nagasakit rën ang akën nawala nga tuhod kag batiis. Nabëdlayan ako magsaka kag magnaog sa hagdan.

[27 Hulyo 2016 Miyerkoles

Lenhovda, Sweden]

A good book and a fine meal.

Book Review by Genevieve L. Asenjo

Vernacular Excellence and Intimacies in Sibod

Sibod: Ideology and Expressivity in Binanog Dance, Music, and Folkways of the Panay Bukidnon
by Maria Christine Muyco
and Panay Bukidnon represented by Lucia Caballero
243 pp. Ateneo de Manila University Press. 2016.

What comes first, music or dance? What sustains a couple in dancing together? What, of play, as structures? What of this sibod, “an experience of flow, which translates as tayuyon among the Panay Bukidnon, a state of having achieved mastery in different levels of structural and creative interplay”, therefore simultaneously noun, adjective, and most especially verb, that could help explain our modern-day dis-eases as individuals and group of people, and could very well offer both symbolic and practical solutions? Maria Christine Muyco, an Ilongga music composer and ethnomusicologist at the University of the Philippines-Diliman, offers us a framework for understanding the performing arts of Panay Bukidnon, our community of epic chanters and storytellers, musicians and dancers of binanog (hawk-eagle dance), embroiderers, and farmers in the highlands of Panay in the Western Visayas region of the country. In the words of Professor Elena Rivera Mirano, also of UP-Diliman, this book “provides us with a magic key to enter a remarkable world where music, dance, and gesture are woven together to create a fabric of human meaning.”

And what possible human meaning could we derive from this book? We come to know that for the Panay Bukidnon, life is a dance. As such, it is play—spontaneous, flowing, fun— a celebration, because “gasibod dai-a!” (The sibod is working). In the Preface, we read Muyco not only as researcher-scholar but as storyteller. She frames to us the narrative flow and design of the book by grounding us to that moment of sibod, source of what she describes as “the ecstatic energy among the crowd, as well as the musicians and dancers” that characterize the patawili, “a tradition of helping out in farm work alternated with dancing and playing musical instruments” that she had witnessed during one of her field works. That moment served as her “bolts of melody” in the mind’s eye to focus her scholarship in sibod. She invites us to see that dance, too; to listen to the music; feel the energy, be one in the merry-making. If you are one who is familiar with the Panay Visayans Ati-Atihan, Binirayan, Dinagyang, and many other communal festivities we share with folk communities all over the world, the first person narration is a seduction for both a visceral and cerebral read.

I liked it that the first-person narration, sparse and void of hubris, also saves itself from sentimentality and romanticism. Here, there is no search for “the glorious past” or for an “authentic” culture. What it achieves is the demystification of a scholar as impartial, and the balance of the theoretical tone and scholarly nature of the book with the charm of good storytelling rooted in the personal.

Here, what is personal is actually communal. At its best, the book advances sibod as body of concepts that functions as pragmatic praxis. We are (re) introduced to a domestic image and symbol like the banog (hawk-eagle) idealized in binanog dance becoming the language of domestic intimacies: of a blossoming love story, an extra-marital affair, an estrangement and broken heart.

The quality of the music and performance of the dance are markers of attention: say, what ails one, or the other, to be out of tune or balance? What would be the point of accord? One aims for tayuyon, a directed sense of flow. A mindfulness of this, much more a mastery, could (re)generate real actions, and ones that are in sync with the physical environment, local context, and in harmony with its people and other concerned actors.

The book has eight chapters: Encountering Sibod, The Idealogue: Panay Bukidnons, Understanding Sibod and Its Expressions, The Foundational Sunù, Hampang as Play on Structures, Catch and Sync, Tayuyon: A Directed Sense of Flow, and Sibod as a Pragmatic Praxis. It has seven appendices that are equally informative and interesting. Consider these: Language Guide, Research Participants, Pinanyo (the last phase of the binanog dance where a woman tries to capture the man’s handkerchief while he keeps on evading), Sangkap (Costume and Accessories), Bird Dance Typology in the Binanog, Dance Notation (Benesh) by Marie Yvonne Torres, and Rhythmic Modes. The Notes is a significant reference for future researchers and scholars while the Glossary contributes to our language preservation, particularly, cultural vocabulary.

The conclusion is open-ended. Muyco admits her limitations being someone not permanently rooted in the culture, and is gracious to acknowledge the community and its key storytellers as co-authors. She writes: “Their perspectives and mine are interwoven sugid that perhaps would usher in a new set of meanings, feelings, thoughts, experiences, and affects. These meanings are passages that may lead to further constructions of human creativity, to be further extended and built-up by future generations.” Humbled and wizened by the whole endeavor, Muyco closes the book in this lyrical and cinematic parting shot: “I sibod through the river of my thoughts as if departing from Barangay Nayawan or Tacayan, riding the balsa (raft) navigated by the Panay Bukidnon down the Pan-ay River toward a safer shore where I would head home.”

My introduction to Panay Bukidnon was through the research works and publications of UP anthropologist Dr. F. Landa Jocano (1930-2013), specifically, the epic Hinilawod: Adventures of Humadapnon in Tarangban Cave (Punlad Research House, Inc., 2000) and recently, the four books out of the 10-volume epics published by the University of the Philippines Press, the product of 25 years of research of another UP anthropologist Alicia P. Magos, with the last line of living master chanters Federico Caballero (a Gawad Manlilikha ng Bayan Awardee), Leopoldo Caballero, Romulo Caballero, and Teresita Caballero-Castor: Tikum Kadlum (Black Dog), Amburukay (Enchanted Hermit Woman), Derikaryong Pada (Gold Pendant), and Kalampay (Enchanted Crab).

The publication of this book extends and widens the existing literature and scholarship on the Panay Bukidnon. This is our vernacular excellence, affective tendencies, endurance, and innovation—what could be the universal in us. Indeed, a rich resource and significant contribution in anthropology, language and literature, performance studies, cultural studies. This reader thanks Dr. Muyco for this “passionate scholarship.” More than substance, this is a book about method, and what is equitable and ethical.

Isla Mararison, Culasi, Antique | Litrato ni Pangga Gen.

Pagtuon Maglangoy
(Para kay Leumel Nyhl, una nga hinablos)

Baybay ang bag-o nga tinaga nga imo naman-an –
Bugay kadyang adlaw kang pagparigos kang pamilya sa dagat.

Nadiskubre mo nga gahalin ang balud,
Wara pagpahimuyong parehas kang lupa;
Ang baras baraghal, kag ang asin kang tubig
Maaplud sa imong mga mata kag bibig.

Nahadluk ikaw maglangoy.

Marayu dyang dagat halin sa balay,
Kag ang karsada nga atun gin-agyan ginabangag.
Ang kapaang kang kalibutan gadukut sa atun panit,
Tiskug kang mga paklang kang niyog sa unahan
Nga nagapauhaw kang anang butong: bisan doblehun
Mo ang bayad, wara run it masaka, makawit, mabuksan.

Gani ginhanda namun ikaw
Sa pagkapa-kapa sa daray-ahan
Sa diin ikaw hamtang
Sa dukut kang magagmay nga bato kag buskay
Sa imong lawas;lawud nga masarangan pa namun
Haksun kag libunon sa kahagnup
Antes pa madura ang asul kag berde kang dagat,
Antes pa anang bugnaw kag ramig, nabaw kag dalum,
Magtudlo kanimo kang kahilwayan
Sa kahadluk maglangoy kag pagkalumos
Sa imong pagsurong kag pagsakay sa mga balud
Bangud patihan mo nga pirme magalab-ut sa mga baras,
Magarupsak sa mga bato kag buskay; bura nga nagakakas
Kang init sa atun panit sa tingadlaw, parehas nga rugya kami
Nagabantay kanimo kag nagahulat –
Dyang pagparigos sa baybay
Liwan-liwanun natun sa kada bakasyon.

Baybay, pamilya: mga tinaga kang pagkahamtang
Kag indi-pagkahimtang: sa gihapon.

Alang sa Nasaag
ni Jona Branzuela Bering
2016, BATHALAD INC., Cebu City.
63 pp.

Purong Sebuwano itong unang libro ng mga balak (tula) ni Jona Branzuela Bering. Nasulat niya ito sa loob ng 2008 hanggang 2015. Nahati ang koleksyon sa limang seksyon, marahil ayon sa ebolusyon ng estilo at sensibilidad ng manunulat; mula sa pagiging lirikal at pesonal hanggang sa pagiging mas mapaglaro sa porma at wika’t pakikisangkot, halimbawa sa tulang “Sa Mananagat sa Bais.”

Nabasa ko si Jona sa Ingles. Gusto ko ang kanyang mga travel essay. Unang basa ko ito sa kanya bilang makata, at sa Sebuwano, at/kaya natuwa ako. Itong tuwa, ay dahil sa paniwala ko, naiintindihan ko ang kanyang mga tula – ang kanyang Sebuwano.

Kaya na-engganyo akong isalin ang isa rito bilang pakikipag-usap-balik sa aking sarili bilang mambabasa. Sa proseso, pagbibigay atensyon sa wika’t sensibilidad sa hangarin na pagkakaintindihan.

Tingnan natin ito:

Isla: Pahimangno sa Kaugalingon
After Mary Oliver

Niining kinabuhia
kinahanglang makapanag-iya
kag usa ka isla, mobarog
sa iyang parola, bantayan
ang palibot, basahon ang bawud
ug ang hangin.

Jona, angkona
ang isla sa imong kaugalingon
ang imong batoong mga baybayon,
ang imong mga pangpang,
ang imong bakikaw mga kahoy,
ang imong gibiyaang mga balay.

angkona
ang imong kasakit:
mga sinuka sa siyudad
nga nagkatag sa baybayon
sa imong kaugalingon.

_____________________________
Ito ang unang salin ko (bukas sa puna/suhestyon):

Isla: Pasabi sa Sarili
Alinsunod kay Mary Oliver

Itong buhay
kailangang makapagmay-ari
ng isang isla, tatayo
sa kanyang parola, babantay
sa palibot, babasa sa alon
at sa hangin.

Jona, angkinin
ang isla sa iyong sarili:
ang iyong batuhing baybayin,
ang iyong mga pangpang,
ang iyong kahinaan mga kahoy,
ang iyong nilisang mga bahay.

angkinin mo
ang iyong pagdurusa:
mga pagmamalabis ng siyudad
na umukopa sa baybayin
sa iyong loob.

Nahirapan ako sa linyang “ang imong bakikaw mga kahoy”. Ayon sa kaibigang manunulat na taga-GenSan, si Gilbert Tan (daghang salamat, bay!), na siyang napagtanungan ko sa Facebook sa ilang pagpapalinaw sa mga salita rito, “clumsy” ang ibig sabihin ng “bakikaw.” Sa ngayon, isinalin ko siya bilang “ang iyong kahinaan mga kahoy”.

Binigyang laya ko rin ang sarili sa pagsalin ng tatlong huling linya ng tula: sa halip na maging literal sa “sinuka”, “nagkatag” (nagkalat) at “kaugalingon” (sarili), ginamit ko ang “pagmamalabis” (waste/excess) at “umukopa” (ah, reference sa iba’t ibang “Occupy Movement” ng ating panahon), at “loob” para sa mas partikular na lugar ng dramatisasyon ng internal na tunggalian/existential angst ng persona.

Walang makakahigit sa orihinal; sa organikong bagsak at daloy ng tunog ng salita at sa kagyat na imahen sa isip na dala nito’t bugso ng kaisipan at damdamin. Isang karangalan ang mabasa ang koleksyong ito, na nagdala sa akin sa itong gana at gusto na magsalin. Marahil ito ang biyaya at bisa ng ating pagsusulat sa inang wika.

Napanood ko nitong Sabado, Oktubre 01, 8:00 ng gabi. Napakahusay na produksyon, napakagaling ng ating Tanghalang Pilipino Actors Company, nakakaaliw na pagtatanghal, at nananatiling relevant si Shakespeare. Salin ito ng ating namayapang Pambanasang Alagad sa Sining Rolando Tinio ng “A Midsummer Night’s Dream.” Direksyon ni Carlos Siguion-Reyna. Dramaturgy ni Rodolfo Vera. Set ni Toym Leon Imao. Lights ni John Batalla. Music and Sound Design ni TJ Ramos. Choreography ni Lhorvie Ann Nuevo. Hanggang sa Oktubre 16 ng 3:00 sa hapon.

My sunrise window.

Hopped into a Nasugbu-bound bus this Sunday to check-out Marcia Adams in Alfonso. Went down along Residence Inn and walked toward the arch to the right side of the road. From there, I walked down the road and found Marcia Adams. From Manila, this is after Antonio’s and before Sonya’s.

I arrived an hour earlier before their opening time, which is 11:30 in the morning. Obviously, I was the first customer, and I must say the staff were all friendly and welcoming. I chose this table by the window in the main dining hall. For the sunrise.

These are the other dining areas:

My order of grilled pork chop, a main course that came with dessert.

This is said to be the most favorite spot for couples, especially during sunset, which I missed as I head back an hour after lunch, after I finished one writing draft.

My most memorable story: I met Nanay Loida, Marcia’s 80-year-old Mom. When she knew I’m from Antique, we conversed in Kinaray-a. Before my lunch came, she offered me a plate of nilagang saba, and afterwards, brewed coffee. For free. But what delighted me most of all is this: when I told Nanay that I write in Kinaray-a, she replied: “So you’re like Magdalena…” Magdalena here is Magdalena Jalandoni, the considered grand dame of Hiligaynon literature in the early to the middle-part of the last century. Her novels were serialized in local magazines and Nanay had read them. Nanay also regaled me with stories about the Japanese Occupation in Sibalom, her hometown in Antique. Then Nanay walked me up back to the main road, and I was certain I will return – with friends.

White Beach, Puerto Galera

“Bangod nahadluk kita sa tanan nga nagapilas bisan pa indi tarawis
kag ang paghigugma ginahagad natun parapit, katimbang kang kuwarta
kag mayad nga lawas. Wara kita it nalipatan sa kamal-aman,
parehas nga naman-an natun nga wara it bato
nga magatabang kanatun hinali makasandad pagguwa sa mall.”
-halin sa “Pagpangilala sa Bato” sa libro nga Sa Gihapon, Palangga, ang Uran

Bulak sa Kobe |gasenjo

Bisan sa mito kang mga Griyego
ginpangayo ni Pygmalion kay Venus
nga buhiun anang estatwa para mangin asawa.

Sa sugidanun kang akun kamal-aman,
nagtigbaylo si Nagmalitong Yawa
kay Buyong Sunmasakay agud masagup
sa Kuweba kang Tarangban
si Humadapnon na nga nagtinampuhaw.

Andut abi kabuaangan
ang magsarig sa hangin
paagto kanimo
kon dya na-antà run
kang mga eksperto?

May teknolohiya kontra sa ramig
kag dara ko ang init.

Nagapatubo ang init kang tanum
kag ang tanan nga buhi
nagakaun.

Bisan pa isara lamang ako sa mga init,
kag sa mga buhi.

Sumpa bala dya kang akun pungsod?
Gamay kag watak-watak nga mga isla,
ang pagpanglugayawan pagkahangkilan,
kaaram sa pag-antà kang tubig kag hangin.

Gabii mo ang akon aga.
Sa tunga nanda, ang atun oras;
sangka lugar sa diin may balay kita:
halin sa hardin,
nagakaun kita kang prutas
kang handum kag paglaum.

Nabatyagan man natun ang bug-at kadya,
kag nakilala nga pagpalangga.

Masami, ginapatihan natun.

Kis-a, ginapabay-an ko dya
nga mag-ili-ili kanakun
sa pareho nga kasadya kag kasubù.

Kis-a, nagahani dya nga magpungko sa binit,
rayu sa gahud, rugto sa bintana nga may langit
para liwan patihan.

Kun ang langit sangka balay,
wara ako rugto it ginbilin nga bayò,
tsinelas, toothbrush.

Aragyan lamang dya paagto kanimo
kag wara it īdas kag īnás.

Naga-agto ako kanimo,
sangka pungsod,
kag bilog nga kalibutan.

Mahimo lain nga pungsod,
langit kag dagat,
ang atun balay.

Ano ang istorya kang akun lawas?
Ano ang istorya kang imo panit?
Sin-o ang makasugid kundi ang mga oras
nga gintugro kanatun kang hangin
kag nagpatubo kang atun hardin?

Ang kalayo sa punta kang pusil
nga akun ginahadlukan
para kanimo. Bisan pa kamaan ikaw
kun paano kadya maghimo kag magpatay.

Kisra, nagpanaw kita paagto sa dagat,
wara kita it kasubu nga ginpaanod.
Nakahimo run kita ka atun barko.

Naman-an ko run nga nakaistar ikaw
sa mga pungsod kang bomba kag lupok,
mga tunog nga kadya rugyan run
sa imong utok.

Gindara ikaw kang mga libro sa dyang balay
sa diin ako nagasulat kar-un kang akun libro:
ang atun istorya.

Ang akun mga adlaw rugya maramig,
kag ang mga gabii paglagaw imaw mo.

Ikaw nga nagauli kanakun para mag-igma:
Ang pagpalangga oras, kag kapus kita.

Sa dyang oras nga sangka bag-ong lugar,
pareho kita liwan nabata.
Wara kita it sikreto nga ginatago
sa atun kaugalingon kag sa isara kag isara.
Ang kahipus sangka pagpahuway.
Matuod ang ramig pero sa sagwa lang.
Matuod ang kalayo pero bilang súlò.
Matuod nga ang hangin indi makita,
pero ikaw dya kag ako
sa mga haruk kag hakus.

“When Dawn Breaks” / Bobby Wong, Jr. /http://www.postcardsfrommanila.com/

Kahit sa mito ng mga Griyego
hiningi ni Pygmalion kay Venus
na buhayin ang kanyang estatwa
para maging asawa.

Sa epiko ng aking mga ninuno,
nagsa-anyo ang diyosa bilang mandirigma:
si Nagmalitong Yawa naging Buyong Sunmasakay
upang mailigtas sa Kuweba ng Tarangban
si Humadapnon niyang naging salawahan.

Bakit kahangalan
ang magtiwala sa hangin
patungo sa’yo
kung naamo na ito
ng mga eksperto?

May teknolohiya laban sa lamig
at dala ko ang init.

Nagpapatubo ang init ng tanim
at ang lahat na buhay
kumakain.

Kahit pa isa lamang ako sa mga init,
at sa mga buhay.

Sumpa ba ito ng aking bansa?
Maliit at magkakahiwalay na mga isla,
pagiging bayani ang pakikipagsapalaran;
talino sa pag-amo ng tubig at hangin.

Gabi mo ang aking umaga.
Sa pagitan nila, ang ating oras;
isang bayan saan may bahay tayo:
mula sa hardin,
kumakain tayo ng prutas
ng pag-asa at pangarap.

Ramdam din natin ang bigat nito,
at nakilala na pag-ibig.

Madalas, pinaniniwalaan natin.

Minsan, hinayaan ko ito
na dumuyan sa akin
sa parehong tuwa’t lungkot.

Minsan, bumubulong ito na maupo sa tabi,
malayo sa ingay, doon sa bintana na may langit
para muling paniwalaan.

Kung ang langit isang bahay,
wala akong naiwan roon na damit,
tsinelas, toothbrush.

Daan lamang ito patungo sa’yo
at walang marka’t bakas.

Pumupunta ako sa’yo,
isang bansa,
at buong mundo.

Maaaring ibang bansa,
langit at dagat,
ang ating bahay.

Ano ang kuwento ng aking katawan?
Ano ang kuwento ng iyong balat?
Sino ang makapagsalaysay kundi ang mga oras
na ipinagkaloob sa atin ng hangin
at nagpayabong ng ating hardin?

Ang apoy nasa dulo ng baril
na aking pinangangambahan
para sa’yo. Kahit pa alam mo
kung paano gumamit nito’t pumatay.

Minsan, lumakad tayo patungo sa dagat,
wala tayong lungkot na pinaanod.
Nakagawa na tayo ng sariling barko.

Alam kong tumira ka sa mga bansa
na may putukan at pagsabog
at nasa utak mo na ngayon
itong mga tunog.

Dinala ka ng mga aklat sa bahay na ito
saan ako ngayon sumusulat ng sariling libro:
ang ating kuwento.

Ang aking mga araw rito malamig,
at ang mga gabi pamamasyal kasama mo.

Ikaw na umuuwi sa akin para mananghalian:
ang pag-ibig oras, at kapos tayo.

Sa oras na ito na isa ring bagong bayan,
kapwa tayo muling isinisilang.
Wala tayong lihim na itinatago
sa ating mga sarili at sa isa’t isa.
Ang katahimikan isang pamamahinga.
Totoo ang lamig ngunit nasa labas lamang.
Totoo ang apoy ngunit isang ilaw.
Totoo na hindi nakikita ang hangin,
ngunit ikaw ito at ako
sa mga yakap at halik.

Kaimaw ang mga manunudlo sa English kag Literature sa Junior & Senior High School kang Antique National School, San Jose, Antique | 28 Oktubre 2016.

Rugya ang pira ka mga nasulat ka atun mga sagad nga manunudlo sa sulod kang darwa ka oras: 

Berna Mae Meneses

Gagaab ang kalangitan,
Ang kalye indi masaydan,
Ang hangin gahagunos,
Dalia dun kag magtim-us!

*****
Kun ako gaisarahanun,
Gapanagupnup gid it dalum,
Ikaw ang sulod ka pamensarun,
Lihog lang balik dun kanakun.

*****
___________________
Rilah S. Sumugat

May nakita ako nga tawo,
Ang kabahulun daw mantio,
Nagdalagan paagto sa patyo,
Laki lang man gali nga kalbo.

*****

Ang imo kaitum daw uring kon turukun,
Sa gatagiti nga init ang panit daw ginalamon,
Ang balhas daw mga mais sa kabahulon,
Gaturo paagto sa lupa nga lauhon.

Kun mag-uran ang ramig nagapanalupsup,
Sa maluya nga mga abaga kang pag-antus,
Daguob, kilat, ikaw nagahangyus –
Pero padayon lang, ano hay habus-habus.

Ay, Nonoy, kasubu, kabudlay,
Kang kabuhi kaimaw kang mga paray,
Pero sa mga medalya mo nga nagabitay,
Gasarambud ang akun yuhum sa kalipay.

*****
_________________
Catalina B. Loquias

Ang gatas nga matam-is,
Init sa dila ni Liz,
Kun ana iparigos,
Panit na daw rabanos.

*****
Ang dapya ka mga balud,
Kun gabii magahud,
Mga tawo may kahadluk,
Indi makaturog ka muuk.

*****
________________
Merell E. Peria

Sa malapad nga suba,
Tana akun nakita,
Langoy rugya, langoy rugto,
Kag manago sa mga bato.

*****

Gugma, daw hangin nga nagadapya,
Hilamon nga nagakinasadya,
Dughan nagatibok-tibok,
Baratyagun nga daw malupok.

*****
_________________
Jenefer E. Merjuar

Kun ang hangin maglabay,
Ikaw gakiay-kiay,
Gatugro kang kalipay,
Kalamputay nga gamay.

*****
Sa akun nga paglapak,
Grabe gid nga harakhak,
Performance mo pak-na-pak,
Sa atun tiempo, tumpak!

*****
_________________
Stephanie B. Cabriedo

Nagpanaw kag nambaya,
Pirit nga ginlipatan,
Uyahon kag handumanan,
Ikaw run akun islan.

*****
Halin paggamay ikaw nagbantay,
Indi gid ako pagpakagat sa tigasaw,
Nanay, pagpalangga mo nga labaw,
Pensar ko kag tagipusuon nagadayaw!

*****
________________
Angie Presidente

Ang paghigugma ko kanimo
Wara gid it may makatupong,
Bisan wara ikaw nagbalik,
Padayon ikaw nga palanggaun.

*****

Mga seminar-training passbook kang mga manunudlo nga akun ginpirmahan.

Ang akon darwa ka bata nga laki kag nobya. Graduation Day.

Nay Nenen/Panan-awan sa Adlaw

Biyente tres anyos man gid ang nagligad nga ako nabarian ka pakpak nga indi makalupad. Bisan damguhon ko pa nga maabot indi gid matabo. Apang sa gihapon wara ako naduraan ka paglaum. Duro nga tinuig kag duro nga mga pinalangga sa kabuhi ang pumanaw run sa pihak nga kinabuhi halin pa sa Lola, Tatay, mga tiyo kag tiya, mga manong, mga amigo, amiga kag mga kakilala kapamilya indi ko na makita nga buhi pa. Mabudlay kay sa marayu ako kag mabudlay gid ang sitwasyon ko. Ang nakakilala kanakun kag nakabasa kang akun mga istorya rugya sa Balay Sugidanun inyo ako maintiendihan kon andut nga indi ako makauli sa Antique.

Una ko gid nga paglupad liwan kang Mayo 17, 2016 pa-California

Manugtapos sa kolehiyo ang akun agut nga si Matthew. Abril pa lang, masaku ang bisita ko sa mga doctor ko agod matugroan ka papel nga makabiyahe ako. Salamat sa Ginuo, nakalupad gid man ako kaimaw ang akun pangarwa nga bata nga si Louie. Abi ko gani indi man madayon kay nakagat akun kahig kang akun kuti nga si Lex kag gindara ako sa emergency care gid.

Ako sa liwan ko nga paglupad kag paglagaw kaiamw ang pamilya.

Masadya gid nga nakita ko sanda nga tatlo: sanday Chelsea, Matthew kag Cygni. Malipayon gid kami nga nakaabot. Nagpahuway anay kami hasta hala istoryahanay kag nagguwa para magkaun kag maglagaw sa Irvine, CA.

Lagaw sa Irvine, California
Abaw, kanami lang nga lantawon sa malapad nga mall kag iba iba ang mga bilding kag duro masarisari nga mga tawo. Hala picture-picture lang gid opisyo ko bisan nga daw indi run mayad ang akun pamatyag; daw masuka, gatuyob pa akun ulo, mahinay kag kuri ang akun pagpanaw nga gasunod sa tatlo. “Okey lang ako,” sabat ko kananda sa pamangkot kon kamusta ako.

Sa Wood Ranch, Irvine Spectrum kami nagkaun. Ay abaw, bag-o magkaun indi gid mayad pamatyag ko. Daw masuka run gid ako. Nagdalagan ko lagi sa restroom; pira pa ka beses ako gani paagtu pabalik. Nagpangayo ako ka mainit nga tubig kag tsaa nga imnon ko pagkatapos nakakaun. Nagmayad gawa pamatyag ko pagkatapos suka.

Naglagaw anay kami nga apat kag manami lang lantawon kon gabii kay masanag man ang palibot. Ok run ako bisan nga may jet lag pa bag-o magbalik sa apartment sa Laguna Beach. Masadya nga nakasipal man gid ako liwan kay Cygne, ang pispis nga nakabakasyon man gid sa Maine.

Mayo 18 hasta Mayo 29, 2016 sa Laguna Beach, CA

Masako ang akun agut kag ang amiga na sa mga aktibidades kang eskuwelahan. Kang mga masunod nga adlaw, nagpa-Irvine kami sa Honda car dealer. Salamat, wara it problema ang akun agut, nakabakal kang kotse na nga indi run kinahanglan nga mag-cosign pa ako pareho kauna kang sa Maine pa tana. Manami anang credit history kag score, may graduation award pa, kag halin sa gina-obrahan na may dokumento kang suweldo kag pagkatapos ka anang graduation, maumpisa pa tana obra sa Blizzard Entertainment Company!

Graduation gift. Bahul ang akon kalipay nga nagdaragkul nga mayad ang akon mga bata nga laki.

Masadya nga nagkilalahay kag nag-irimaway kami. Ay abaw, sobra gid ako, hala imaw ako magsakay sa mga fun rides parehas ka Thunder Mountain, Hyper Space Mountain, Splash mountain, kag iba pa. Pagsunod pa gid nga nga adlaw, nag-attend kami sa eskwelahan kang Senior Art Show presentation. Nakilala ko, na-handshake ang Presidente ka LCAD kag may letrato pa kami kaimaw na. Kanami lang batyagun nga ginakilala kag gintugruan man dungog kay ako ang nanay ni Matthew. Ginakalipay gid ka eskuwelahan ang mga accomplishment ka mga estudyante. Nagdaug si Matthew sa Blizzard student art contest.

Litrato ko kang Disneyland sa guwa.

Pagsunod nga adlaw, Mayo 22, graduation nanday agut kag Chelsea. Kanami lang lantawon nga naka-gown sanda. Nakapa-letrato ako kaimaw ang Presidente nga si Jonathan Burke. Halin sa umpisa, kalipay ang akun nabatyagan sa paglantaw sa programa hasta makita ko ang akun agut nga nagsaka sa stage sa pagbaton ka anang award kag diploma.

Duro man ang nagapanginbulahan man gid kanakun.

Kang matapos ang seremonya, nag-selebrar kami kaimaw kang pamilya Dostert. Masadya lang gid kag amo man ang katapusan nanun nga pag-imaway kay kang masunod nga adlaw, mabalik run man sanda sa Oregon.

Kaimaw ang pamilya ni Chelsea.

Balay
ni Genevieve L. Asenjo

Amo dya ang balay:
Text ni Nene
kun ano ako oras mauli
hay maihaw gid si Nanay
kang manok nga bisaya.

May pisù nga nagpisik
sa akun dughan,
kag nagkamang ang kalam
kang pula nga lasga.

Nadumduman ko
Ang puno kang samlague
Sa binit suba: sinampalukan
Nga tinolang manok?

Wara pa makalupad ang eroplano,
Mainit run nga sabaw ang akun laway.

Dyā ay hū, dáw-à: sangka yahong:
Kūyàng sa mga kalag kang kalibutan –

Palangga ako kang aragyan pauli,
Bisan kang mga yab-uk nga nagadukut
Sa magagmay nga bulak sa binit karsada.

[Oktubre 25, 2016]

Website ng Kongreso

Pandaigdigang Kongreso sa Mga Pag-aaral Hinggil sa Filipinas sa Wikang Filipino

MULA SA EMAIL:

Inaanyayahan po kayo ng Komisyon sa Wikang Filipino (KWF) at Philippine Studies Association (PSA), kasama ang iba pang tagapagtaguyod, na magsumite ng panukala para sa:

Pandaigdigang Kongreso sa Mga Pag-aaral Hinggil sa Filipinas sa Wikang Filipino

PAGBABALIK, PAGBABANTAYOG SA FILIPINO

2-4 Agosto 2017
Pambansang Museo, Lungsod Maynila.

Pakitingnan po ang kalakip na Call for Papers para sa kompletong detalye. Makikita rin sa sumusunod na sites ang iba pang impormasyon:

Isumite ang mga panukala sa: kongreso2017@gmail.com
Deadline: 16 Enero 2017

Para sa karagdagang detalye, bisitahin ang kanilang Facebook page.

Ang notebook ni Cheska sa akon lamesa. Litrato ni Pangga Gen.

Mula kay Pangga Gen: Natanggap ko ang notebook na ito ni Cheska sa Iloilo City nitong Enero 31 sa pamamagitan ni Nonoy Jessie. Nakasulat dito ang kanyang mga kuwento sa Filipino at mga tula sa Ingles. Grade 7 si Cheska sa Barasanan National High School sa amin sa Dao, Antique. Kalapitbahay nina Nonoy. Nagka-miting ako sa Iloilo at nagkita kami ni Nonoy, kaya naipagkatiwala sa akin ang notebook na ito. Hangad ni Cheska na mabigyan ng puna ang kanyang mga sinulat.

Maraming salamat, Cheska, sa iyong notebook. Ibabalik ko ito sa’yo dahil sa’yo ito, at para mapuno mo pa. Natutuwa ako malamang may isang batang katulad mo. Sana patuloy kang magbasa at magsulat. Makakatanggap ka ng mga libro mula sa Balay Sugidanun.

Oo nga pala, laking Maynila si Cheska. Inaasahan kong sa darating na mga taon, maliban sa Ingles at Filipino, makakasulat na rin siya sa Kinaray-a.

Konting editing lamang ang ginawa ko: tinapyas ko lamang ang ilang mga paulit-ulit na linya para mabawasan ang melodrama na tono at mas maging madulas ang daloy ng kuwento. Dinagdagan ang pamagat mula sa “Puno.”

Buo ang salaysay ni Cheska at maganda ang kanyang wika at maayos ang pagkakasulat.
______________________________________________

Nagmahal. Umasa. Nabigo. ‘Yan ang mga salitang uso ngayon. Hindi ko alam kung trip lang o seryoso. Kasi sa panahon ngayon, uso na ang instant. ‘Yun bang biglaan, ora mismo, and’yan na agad kapag kailangan. Ako nga pala si Irene, nagmahal; umasa…at hindi ko pa alam kung mabibigo ako o mananalo.

Babe, kamusta ka? Namiss kita. Text ‘yan ni Kenneth. Yung kaibigan ko.

Okay lang, babe, reply ko.

Babe teka lang, ah. I love you.

Ganyan kami. Babe ang callsign namin pero no strings attached. Hindi ko alam kung bakit. Basta natutuwa ako sa ginagawa namin. Totoo sa pakiramdam ko. Kahit sa text lang. Ako kasi ‘yung tipong wagas kung maniwala. Mabilis akong maapektuhan ng mga salita.

Bakit hindi? Dalaga na ako. Sabi nila, natural lang na maramdaman ko ang ganito at normal lang sa tao ang magmahal.

Tama! Magmahal. At mahal ko si Kenneth. Ang tanong, ganu’n din kaya siya sa akin?

Maghanap ka na lang ng ibang mamahalin, hindi ka gusto ni Ken… Siya naman si Maelene. Kaibigan namin ni Kenneth. Hindi ko alam ang ibig niyang sabihin. At hindi ko maintindihan ang gusto niya ipahiwatig. Hanggang sa…

Babe, tulungan mo naman ako. Pa’no kaya ako magugustuhan ni Maelene?

‘Yun pala ang kahulugan nu’n. ‘Yun pala. Masakit.

Ilang gabi akong umiyak.

Ilang araw akong naging miserable. Ginawa ko lahat: nagpaka-busy, nagpakasaya. nagpanggap.

Ganito pala ‘yun? Pag-ibig? ‘Yung sabi nilang napaka-espesyal na damdamin? Tama nga. Espesyal kasi sobrang sakit.

Alam ng mga kaibigan ko. Sila lang ang nakakaalam. Para sa akin, tama na ‘yun. Sapat na sila para may umalalay sa akin.

Pag-ibig? Para kang umakyat sa puno ng mangga. Susubukan mong mamitas ng matamis at hinog na bunga. Kailangan mong mamili ng matibay na aapakan, kasi baka magkamali kang pumatong sa marupok na sanga. S’werte na kung may nakaabang na sasalo kapag nahulog ka.

Kung ikaw, aakyat ka pa kaya?

Sa idalum kang mga puno kang sakura sa Kobe, Japan. Abril 2016. Litrato ni Pangga Gen.

Cover Design: Victor Dennis T. Nierva

I-KLIK ANG KASUNOD NA PDF PARA MABASA ANG SIPI. ALL RIGHTS RESERVED. PARA LAMANG SA INYONG READING PLEASURE AT SUPORTA.
AsenjoGenevieve_Isang-Mahabang-Kasaysayan-ng-Pag-ibig_SIPI