Climate Change

ni Genevieve L. Asenjo

Umuulan ngayong Pebrero. May balita ng lindol sa Taiwan. Tiningnan ko ang weather app para kamustahin ang panahon sa iyong siyudad. 40% chance of rain ang sabi. Noong isang araw lang, ang lambing-lambing natin sa isa’t isa, at sa isang labis na tono, gumuhit ang kulog & kidlat sa kalawakan ng ating pag-uusap. Nagbabanta ang isa na namang paghihiwalay sa maraming banta, na para bang nabuo nga tayo sa magkahiwalay na lawak ng langit & dagat. Kapwa tayo tahimik ngayong umaga. Lumabas ako, walang sombrero, walang payong, nakabestida & sandalyas dahil tag-araw itong buwan. Walang pagluha para sa atin. Nariyan ang lindol, ang ulan.

Mga Tagdaug kang Bantugan sa Panulatan Kinaray-a 1 & 2 kaimaw ang mga convenor kag halangdon nga mga bisita. Nagapungko halin sa wala pa-tuo: Noel de Leon, Publisher, Kasingkasing Press; Dr. Genevieve L. Asenjo, Chair, Dept. of Literature, De La Salle University-Manila kag Founder kang Balay Sugidanun; Dr. Jelyn O.Alentajan, Vice Chancellor for Academics, University of Antique; Fr. Cornelio Ysulat, Jr., PhD, Head, Antique Diocesan Catholic Schools; Fr. Edione Febrero, President, St. Anthony’s College; Mrs. Felisa Beriong, DepEd-Antique Schools Division Superintendent, kag Jose Edison Tondares, Director, Research, Planning, and Development Office, St. Anthony’s College kag ang nangin pinakasaku sa tanan. Hapon kang Pebrero 26, 2020 sa AVR kang SAC.

MAY PITO (7) – kag sigurado ako sobra pa – ka nami nga natabo sa Bantugan Panulatan sa Kinaray-a (BPK) sa ikarwa na kadya nga tuig. 7 lang anay hay magic number sandig sa 7 ka adlaw sa sangka semana, kag sa duro kag iba pa nga pagpati suno sa istorya ka mga mal-am, amo man kang siyensya.

1. Nagburuligay ang St. Anthony’s College (SAC), University of Antique (UA), Kasingkasing Press nga naka-base sa Guimaras, dyang inyong Balay Sugidanun, kag ang Dept. of Literature kang De La Salle University sa Manila nga may nabaton nga suporta halin sa Office of the Vice President for Lasallian Mission(VPLM). Nagbulig man bilang hurado ang darwa pa ka Bugal kang Antique, sanday John Iremil Teodoro kag Glenn Sevilla Mas. 
2. Naghalin sa guwa kang pungsod kag probinsya ang iba nga tagdaug. Naman-an run ninyo kon sin-o ang mga dya. Puwede liwan mabasa ang bilog nga listahan rugya: https://andreaguanco.com/bantugan-sa-panulatan-kinaray-a-concludes-second-season/ Nami bangod ginakilala naton ang variety kang Kinaray-a, bagay nga nagapamatuod ka ana kadya pagkadalum kag pagka-mal-am, pagkamanggaranon sa bokabularyo kag tono, kag duro pa nga kinaiya. Buhi ang tinaga: tanan produkto kang pagkitaay, salungkita-anay. Nagabiyahe ang tinaga, nagalain — dinamiko.

   Mga Tagdaug kang BPK 1 & 2. Halin sa wala pa-tuo: Reyson Samulde, Jeha D. Veñegas, Nanay ni Nestor E. Cancan, Jr., Julbert Paloma, Dreamrose Barcebal, Roselyn Abuela para kay Linda Arnaez-Lee, Ritchel Leonida, Argie Train, Kirk Morallos, kag Anne Francine Jean Corillo. Litrato halin sa FB kang DYKA.

3. Nakabaton kang cash prize, plake, pinutos kang mga libro kag t-shirt, amo man lei ang aton mga tagdaug. May kalipay, dungog, kag kuwarta sa pagsulat sa Kinaray-a.

4. Nadayon gid ang awarding ceremonies kang Pebrero 26, 2020 — sa panahon kang COVID-19. Gintambongan dya kang mga tagdaug kag andang pinalangga, mga estudyante kang SAC ilabi na ang Education majors, iban pa nga mga manunulat sa Kinaray-a, mga manunudlo kang UA kag DepEd-Antique. Presente man gid ang mga convenor.
5. Nahiwat ang programa sa Kinaray-a. Kanami pamatian! Tayuyon hay may continuity script si Ed! Preparado gid. Sagad ang napili nga host — si Jofred Martinez! Namian ako kang mensahe nanday Fr. Edione Febrero kag Ma’am Jelyn Alentajan. Kag may OKM — first time ko nakita kag nabatian sa personal si Mark Andio Dela Gracia. Rugya ang ekserpt ka anang pasundayag, ang “Wanhun Ta Ra Bay” halin sa anang album nga Bagtik. 
6. Nalunsad ang una nga libro kang mga binalaybay sa Kinaray-a nga may lubad sa Ingles ni Jose Edison C. Tondares, ang Mga Laragway halin sa Paraiso (KasingkasingPress, 2019). Nalunsad man 50 ka bilog nga poster nga materyal pangtudlo sa Kinaray-a, ang Kinaray-a Infografiks.
7. Nag-lektyur ako: nagpresenta ka tatlo ka modyul sa pagtudlo kang pira ka mga pinili nga mga obra nga nagdaug sa Sinanto Pangbata (obra nanday Linda Lee kag Jeha Veñegas), Binalaybay (obra ni Nestor Cancan), kag Bugu nga Sugidanun (halin sa koleksyon ni Alyssa Jude Montalban).Nasadyahan ako nga nahimo ko dya.

   Si Pangga Gen sa anang presentasyon kang teaching module kang pira ka mga nagdaug nga obra sa BPK 2.

Hasta sa 2021. Padayon sa pagsunod kag pagsuporta para padayon mabuhi ang aton komunidad. 

Komposo ni Dandansoy

Ako si Dandansoy nga kon inyo madumduman, sang ginikanan kag kahagugma ginbayaan. Tanan sila sa Payao nagpadulong kag siling nila kon ako sa ila hidlawon, ang Payao akon lang tan-awon. Apang tandu-tandu sa dagat, tandu-tandu sa bukid, pila na ka presidente sa Pilipinas nailis, ang Payao sa diin…sa paminsaron dili ko makurit. Sa diin ang Payao sa naga-urulhot nga kabalayan sa tunga sang talamnanan? Sementado sa nanari-sari nga kadakuon kag duag, ang Payao bala sa Hongkong, sa Japan, sa Saudi, sa Canada, sa Italy?  

Salamat sa Diyos, ining pamangkot nasabat gid man, gani sang komposo buot sa inyo maglingaw. Sa gahum sang sugilanon kag ambahanon, ang kabuhi ko kag paghigugma liwat pabantugon. Gani mga abyan, kon mahimo dili magdali. Igso-on sa tabuk nayon, hapit anay sa amon. Waay kita sing buyu nga pagamam-un, apang kon ikaw sang tinanuk nga saging makauyon, hala bira kita upak kag sang malamig nga softdrink sa tiyan pagaligay-ligayon. 

Ako si Dandansoy, dili na binayaan, kasubong sang ginkanta sang madamo nga iloy kag manugbantay-bata sa pagduyan, pagpaili-ili-tulog anay. Kasubong sang ginsa-plaka sang mga tawo nga kilala kag sa ila naghatag sang kadayawan kag madamo nga kuwarta. Ang akon suwerte nagbag-o isa ka Domingo it aga sa bulan nga tagkirewi, kon sa kamal-aman pa. 

Ako si Dandansoy, alyas Engineer sang barangay, sadto 29 anyos kag sang isa ka abu-abuhon nga van nagapanag-iya, naga-drive. Amo nga si Kapitan Tyago nangabay kon mahimo sugaton sa airport sang Iloilo ang isa ka doktora nga sa amon magakadto. Lorena Advincula ang iya ngalan, apo ni anhing Eddie nga napatay sa pagbanug sang tinae. Kailo nga mal-am, waay gid matabangan. Ay, ay, ay, ang mga pobre sa ospital sang banwa, sang probinsya…! 

Akon nadumduman nga classmate ko ining Lorena sadtong elementary. Ambot kon uso pa ini subong apang kami sadto may ginatawag nga feeding. Sang grade three, kami ang pares sa paglugaw sang manamit nga bulgur wheat. Ang iya iloy, si Manang Acay, ang naghimos bangod sadto pa lang maluya na si Lola Engrad nga sa akon nagtatap. 

Ako si Dandansoy nga maniwang, sang isa ka kaldero ginpalukdo pa-eskwelahan. Husto, pakot gid n’yo, ang kaldero sa tunga sang talamnanan nagtabingi – nahulog – kag ang lugaw indi sarang mapudyot. Sa kakulba, ako sa shorts nag-ililihi. Kaluoy nga Dandansoy, kinadlawan na, waay pa makasalbar sa paha ni Lola kag sa buyayaw sang maestra. Paano ko malimtan nga sa idalum sang kahoy nga laua-an sa likod sang eskwelahan, ako sa paghilibiun ni Lorena gin-updan?  

Ay, ay, ay, ang pobre ko nga tagipusuon nanunlog. Dayon ko sia nakilala sang sa airport nagapaguwa kag manghulonghulong bitbit ang isa ka daku nga bag nga itom. Malip-ot ang buhok, nakaputi nga blusa kag shoulder bag nga pula subong sang iya gin-text sa akon. Ginsu-gata ko sia sang matam-is nga mga yuhom. Ang pobre ko nga tagipusuon, anano nga dayon ang pagkuba-kuba – sa pagrulukso-lukso daw sa ginaituk.

 “Sang ina ka pa?” Sugata nia. 

 “Wala lang madugay, a.” Ginkuha ko ang iya dala kag kami nagtabok sa nagalinumba-anay nga salakyan kag pasahero sa kalsada. Ang matuod, mga tatlo ka oras ang akon hulat. Bal-an n’yo man, baryo pa ang sa amon kag ang alagyan, abaw a, kabudlay ispelengon! Sadto lang sia nakapauli halin sang magsaylo sila nga magpamilya sa Manila sang maka-graduate kami sa grade six. Pila ka bulan antes sina sang mapatay ang iya Lolo Eddie. 

Diretso na kuno kami, sa baryo na manyaga. Magabalik na sia sa sunod nga semana. Bal-an ko nga subong sang madamo pa nga abyan kag kilala – bangod sa kasakuon sa syudad ukon sa ano pa man nga rason nga sa paghibalo waay ako sing kinamatarong – dili sia maglawid sa pagpauli sa uma. Pero ambot, sa pagpaminsar nga sa sunod nga semana dili ko na sia makita, daw sa latay sang nagabiti nga latigo sa akon pamatyag. Ay, ang pobre ko nga kalag nagtalang-talang. Pen, pen de serapen sa diin bala ang mas masubo, makatalagman: ang magalaon gid lamang ukon ang magpasimpalad bisan pa liwat pagabayaan? 

Ugaling ang tingog ni Lorena sa pagpangamusta nagtulutumbo amo nga sa batsehon nga kalsada ang amon laway nagwilisik.  Nasimhutan ko ang mga rosas nga sa atubangan sang balay nagapamukad kag ginapanan-awan nga sa iya ginahatag.  Sa paglingkang-lingkang sang van, nagdut-anay ang amon mga siko kag abaga nga daw sa kanami lang bala magligid-ligid sa kama. Anano nga daw sa may alibangbang sa dughan ko nagkapa-kapa paguwa nga sa dalanon nabilin ang pila ko ka kakulba! 

Pagadayunon ko ang akon komposo sang mag-abot na kami sa baryo. Sanglit tabuan nga Pacquiao-Morales rematch, asta sa balkon buta gid ang balay ni Kapitan Tyago. Luwas pa nga ang ila TV indi lang colored, indi lang daku, kundi flat screen gid nga Panasonic! Pinakauna sa baryo, salamat sa anak sini sa Saudi. Mapagsik ang pang-abi-abi kay Lorena sang nagtululumpok nga tuman ang reklamo sa kadamo sang pasayod. Hala sige, pakilala nga sila man paryente. Nadumduman pa bala nia sadto… kilala pa bala nia si amo sini? Kumusta ang iya pamilya? San-o naman sila iya magakari? Ay, ay, ay, si Lorena, ang doktora halin sa Manila, sang naglalabug nga mga liug kag nagpanghublas nga panulok, sang bilog nga baryo ginsunod. 

 “Te, ‘Day, magkano ‘yong pusta?” Lahug ni Kapitan, maniwang nga tawo, sang si Lorena makapungko na. “Siguradong tumba na ang kontra.” 

 “Tan-awon ta anay, e,” sabat nia nga nagayuhom. 

 “Aba, maayo gid…kabalo pa!” Ang tingog ni Kapitan nagahara-hara nga subong lang ang bilog nga manugtan-aw nakaangkon sang kapagsik dili lamang sa paghulat sang sambuwa nanday

Pacquiao kag Morales. “Kita n’yo…aton ining doktora…libre…gani indi gid magpabungol-bungol. Karon sa alas-kuwatro, sa barangay hall gid magkadto.”  

“Manyaga muna tayo, ‘Day,” guyod sa iya ni Manang Delia, ang but-anan nga asawa ni Kapitan. “Engineer…” hagad man sini sa akon. “Mainit-init pa ang tinola. Langka kag kadyos.” Duha man lang tani ka lat-ang ang amon balay pero sanglit mas manamit maghigop sang sabaw nga may upod nga dalaga kag magtan-aw sang boksing nga subong lang sa sinehan, sa lamesa sa pihak nga hulot ako nagpadulong. 

“Karon sa gab-i maihaw ‘ta sang manok, a,” pabati-bati ko kay Manang Delia. Ang matuod, luyag ko mahibal-an kon ini paborito bala ni Lorena. “Ano ayhan ang maayo, fried chicken ukon tinola?” 

 “Dami na sa ila ni Engineer.” Dayon pasiplat-pangiray sa akon ni Manang Delia. Huo, amo na sila sadto tanan sa baryo, tanan na lang nga magkari nga dalaga, sa akon ginatodo. 

 “Bisan manok pa kag itlog, a.” Abaw, daw sa nangusyan man ako sa akon namitlang. Matuod ako may poultry kag waay gid kaso nga si Lorena pagaihawan, pagalitsonan. Apang atong pagpasakay sa umpisa pa lamang sang pagpang-unlog pinasahi kag sa napamatud-an, makatalagman. 

Ako si Dandansoy, dili man gid gwapo pay may dalitan nga angkon. Dili man sa pagpahambog, madamo sadtong kolehiyo tubtob sa opisina sa munisipyo ang mga dalaga nga nagpabatyag, nagalaum. Kon ipamangkot n’yo pa sa kamal-aman, igasugid nila nga maalam ako kag but-anan. Apang mapati man kamo ukon indi, kamot lamang sang una ko nga nobya – huo ang nagbiya – ang akon nauyatan. Sa mga tion nga ato ginasunlog gani ako sa inuman – ngaa kuno kasubong na lamang sa pagprotekta ko sa mga watershed ang pag-amlig ko sa akon  sarakangan. Siguro labi lang ako nga nangin pislian umpisa sang ako mabansagan nga si Dandansoy – bata, ulitawo nga binayaan. 

 Apang sang udto nga ato, bal-an ko man nga dili na gid ako makapangindi sa liwat nga paghutik sang tagipusuon. Sang masayuran nga yes, daug na si Pacquiao – tumba-lipong gid ang kontra kag ang hilinugyaw sang bilog nga baryo kalipay-pagpabugal sang bug-os nga pungsod, sa tagbalay kag bisita dayon akon lisensya. Sa balay ako nagpauli kag magpaligo – nagpahumot, pa-guwapo. Sa poultry ginsugo ang isa ka sidekick nga solterito agod magpangita sang tulotam-bok nga manok nga pagadal-on sa balay ni Kapitan Tyago. Sa hardin gintan-aw ang mga tanom nga rosas sang laon nga tiya kag ginpangamuyo ang ila pagbuskag. Ako si Engineer Dandansoy, ginkalipay ang mangin bodyguard ni Dra. Lorena, agod si kon sin-o man nga tampuhaw nga overseas sang baryo ukon politiko sang banwa dili makaporma. 

 Husto lang nga nagsalum na sa paminsaron sang bilog nga baryo ang pagdaug ni Pacquiao kag nabangot na ang mga kanding, baka, kag karbaw sang ginsugat ko si Lorena. Isa ka karton sulod ang binotelya sang ferrus sulphate, vitamin C, pills kag condom ang sa akon iya ginpadala. Bag-o man sia paligo kag isa ka manayanaya nga lin-ay sa sandal, pantalon kag polo shirt. Tinumpok sang kababaihan ang amon naabutan sa barangay hall. Tumalagsahon ining hitabo nga ang baryo sang isa ka doktora pagaduawon. Tatlo pa ka baryo, patukad-padulhog ang pagalakton para sa pinakamalapit nga Barangay Health Center, kag ang pag-ulhot sang midwife subong kalaka sang lati kag ugsad. Amo nga si Manding Soteng, manugbaligya sang bandi, nanglatas pa sang banglid kag suba sang mahibaluan ini. 

 “Abaw, abi mo lang ‘ya, ‘Day, tuig-tuig ako nagapabunyag,” panugiron sini. “Tama na, sobra na, siling ko kay Manong mo Estong. Apang ano ang mahimo ko?” Gusto sini mahibaluan kon bala naganiwang gid man ang babaye kon magtomar sang pills subong sang nabatian nia sa mga istorya sa suba sa iya pagpanglaba. 

 “Ay, maayo lang kay sahuan ko iya ang pills. Kon dili siguro, ambot lang kon tatlo lang ang akon bata,” si Lea, manugbaligya sang kamatis kag bag-o lang nakapasemento sang balay. 

  “’Yang si Rogel…abi n’yo lang, puerte gid labi na sadtong mga trayntahon pa lang kami. Susmaryahusep, halos aga, hapon, kag gab-i.” Dayon sini halakhak. “Kag dili gid, bisan ano ko kapirit, dili gid sang condom maggamit.”  

 “Ay, ako ‘ya, nagpakapon gid takon,” si Carmen, isa ka Barangay Kagawad.        “Hadlok man ‘ko sadto kay siling nila di ka na ‘ko manamitan. Te, naga ta haw?” Utoy-utoy man sini kadlaw. “Mga desperatis lang na ‘ya, di bala, Doc? Hay…ano abi kay katig-a gid sang ulo sang iba diri. Gusto lang magpanamit pirme.”  

“Te, ikaw ‘ya, “Day,” si Lea sa mala-hani nga tingog, “pila na imo?”

“Wala pa, ‘Nang,” padayon kuha ni Lorena sang blood pressure sang kamal-aman. “Malaon na ‘ko siguro.”

 “Sus Ginuo! Ngaa man ‘ya…ari si Endyiner hu,” madasig nga sugpon ni Carmen. “Sa husto namankamo nga edad kag makasarang.  Ay, abi mo lang ‘ya, “Day, mas maayo gid ‘ya nga may bata ka.”

“Amo na ang dili ko maintindihan subong,” sal-ut ni Manang Gloria nga may mga maestra nga bata kag masaku na ang reklamo sang paglingin sang ulo. “Ang makasarang, dili luyag mag-asawa. Kon luyag man, dili makabata. Naga man ang iba, hala sige pa gani ang kumos-hilot agod mahulog pero kon ngaa amo pa ang nagadayon.”   

Apang hinali natublag ang ila malapuyot nga istorya, amo man ang paghampang sang kabataan sa plaza. Si Manang Buday nga presidente sang Barangay Pastoral Council naghangus nganagpadulong. “Ay abaw, ‘Day,” sugata nia kay Lorena, “salamat sa pagkari, sa pagkaba-laka, apang ngaa subong lang vitamins nga ginapanghatag mo ang condom kag pills? Basi makalab-ot kay Father Miguel, mabuyayawan gid kita!” Kag ano na lang kuno kon makakadto sa kamot sang kabataan? Sus Ginuo, basi labi nga mangisog sila sa pagtilaw-tilaw. Ay, abaw, sa gilayon gid kuno untatan!

S’yempre pa, waay gid nalikawan ang pagsabtanay sang kababaihan. Nangin klaro, nangin diretso ang pagpautwasanay sang mga paminsaron kag balatyagon nga sa pagtinumpok-tumpok lamang sa pagpanglaba sa suba kag bomba nagaguluwa. Subong abi sang panindugan ni Soteng nga tama na, sobra na ang anum ka bata. Ngaa kuno mapati sia iya sa sermon ni Father Miguel nga ini gani ginasugid nga may bata sa isa ka katekista? Kag ngaa haw kuno, hatagan sila sang simbahan sang inugpakaon kag inugpaeskwela? 

Gilayon man nga nag-abot si Kapitan Tyago kag kay Dra. Lorena nangayo sang pasaylo. Nasubuan gid sia nga damo gihapon ang kulang sa ihibalo sa ila kinamatarong. “Padayon,” mando nia, “sa pari ako ang bahala.” Kag labi nga nagdayaw ako kay Kapitan. Waay sing pagkabalaka nga sa masunod nga eleksyon mahimo ato nga pangontra sa iya. 

“Don’t worry, Kapitan,”sabat ni Lorena. “Buo ang aking loob.” Dayon man sini atubang kay Buday. “Don’t worry, Manang Buday, magseminar man kita sa mga pamatan-on kag maging responsable sila sa kanilang mga desisyon.”    

Amo nga sa pagpadayon, ako kag si Lorena nagpungko sa idalum sang akasya sa pag-hingalup sang adlaw.Malapit ini sa lote nga sadto sang ila balay ginatindugan kag sang adlaw nga ato, ginapunihan sang mga ralaswahon kag kabulakan. Matuod, siling nia, dili na solo sang mag-asawa ang ila desisyon sa pagpamilya. May intervention na, may pasilabot sang World Health Organization, sang United Nation, sang Department of Health sa mga programa sini kag pag-ayuda sang condom kag pills. 

 “Gusto mo sang bata?” Pamangkot ko. 

 “Kahit sino naman siguro. Pero ayaw ko pa.”

  “Pero sang nobyo mo gusto na?”

   “Paano mo nalaman?”

   “Lagpat lang. Kon amo, may ara.”

   “Pinapasunod ako sa Amerika.” 

Ay, ay, ay ako si Dandansoy nga binayaan, ngaa sang dimalas daw dili gid mabulagan. Apang nakita ko sa iya mga mata ang akon man kapung-aw; nahibaluan nga ang iya gutom dili man sa tiyan, kag ang kauhaw dili sa tutonlan amo nga sang paglaum ako waay nadulaan. Ang akon Payaoiya Amerika kag bisan pa silingon nga ang tagipusuon waay sing pagkalimot, maka-gagahum ang kapung-aw, ang kahidlaw, kag kami karon iya ang magkaupod. 

 “Pero di ko makita ang Amerika sa akon mga damgo,” siling nia.

 Sus Ginuo, abi n’yo lang kon daw sa ano ang pagkuba-kuba sang akon dughan; daw sa tampuhaw nga nag-udyakan! Nagpati ako sa iya kay bisan ako man, huo nagahandum makakita sang snow kag makaangkon sang dolyar, apang dili agod didto mangabuhi. “Amo gali nagpauli ka,” siling ko nga labi ginkugmat sang mga masunod nga sabat.  “Huo. Parang may kung anong parte ko nga nabilin diri na mapanatag lamang ako kung makauwi.” 

“Kag kumusta ang pakiramdam mo karon?” 

 “Ikaw? Siling nila sa PUP ka nag-graduate, hindi ka nahidlaw sang Manila?”  

 “Ari na ang tanan sa Iloilo, luwas sa pag-ugwad sang mga baryo. Okey na ako nga makapa-SM ukon makapa-Robinson kon san-o ko gusto. Damo man ang seminar kag training sa Manila, sa Cebu, sa Davao. Nakakadto naman ‘ko gani sa Korea kag Japan. Sang isa ka semana lang may meeting ako sa isa ka telecompany para sa dugang nga cell sites abay wi-fi. Ngaa handumon ko pa ang trapik, gahud, polusyon? 

“Pero walang malinis na tubig diri. Of course, di naman ibig sabihin talagang malinis ang tubig sa Manila pero look, hasta subong suba kag bomba gihapon. Nagadunot ang inyo tinae. Alam mo bang kaya nag-doktor ako dahil sa nangyari kay Lolo? Cancer of the liver ang iya nangin balatian. Syempre, nalaman ko lang ‘yan sang Biology major na ako dahil sabi ng kamal-aman, nagbanug ang tinae nia dahil nahiwitan.”   

 “Amo nga maayo gid kon ang katulad mo mangin matuod nga doktora sang baryo.” 

Ay, ay, ay panulok nga naglapaw sa mga bakulod kag bukid ang iya nangin sabat. Bal-an ko nga nagabiyahe ang iya paminsaron sa Manila tubtob sa Amerika. Ambot kon bangod sa dapya sang tun-og kag huni sang sirum-sirum kon ngaa labi nga nagbaskug ang akon buot. Siling ko sa kaugalingon, kon nagapanakayon man ang iya paminsaron kag nagapanimbang ang iya balatyagon, gusto ko malatunan sia sang akon paglaum.

Gin-istorya ko nga bisan nabulilyaso ang proyekto nga patubig ni Kapitan bangod napierde ang iya congressman, sigurado na ang ayuda sang isa ka NGO sa bulig man sang pribado nga mga tawo. Naumpisahan na ini sa madamo nga dagyaw kag bilang pamatuod, gintudo ko sa iya ang Yalo watershed kag ang mga banglid sang narra kag mahogany. Saulado ko ang mga detalye halin sa natakos nga distansya, budget, balaklon nga mga tubo, kabilya, piyesa kag madamo pa. Ginapanan-awan ko na ang adlaw sang pagsagawak sang malimpyo nga tubig sa lababo sa kabalayan kag ang padayon nga pagpananom sang kakahuyan. 

Nagtangu-tango lang sia kag gihapon sa malayo ang panulok nga sa liwat akon nabatyagan nga ako si Dandansoy binayaan. Pilit ko man ini itumba, itikwang, palagyuhan, daw sa igi nga sa panit ko nagakamang.  Ang iya kahipos nangin daguob sa akon paminsaron. Sadto 

nga sirum labi ko nga nahibaluan kag nabatyagan nga isa ka tumandok nga pangayaw – kasubong sang ginadamgo ko nga tubig – ang doktora nga akon palangga. 

Pen, pen de sarapen kutsilyo de almasen, “Fight hasta malipong,” singgit sang kabataan; “Para sa bayan ang laban na’to,” singgit ni Pacquiao. Now or never ang rosas sa hardin kinahanglan mahalad kag mahatagan sia sang mas daku pa, mas dalum nga rason agod ang Amerika dili na gid ikonsidera. 

Amo nga bisan pa nangin masaku sang mga masunod nga adlaw, ako si Dandansoy Engineer sang munisipyo, waay nakalimot sa pagpabatyag sang paghigugma kay. Nagpadala sang bandi, nagpasag-ub sang tubig, nagbakal sang mga padala nia sa banwa, kag salamat sa cellphone, sa pagbaha sang mga nagapakonsulta sa iya akon napadumdom nga magkaon na, magpahuway, kag sige lang yuhom kag pasakay sa kon ano man nga unlog.  Nasundan ko man ang iya mga hilikuton parehas sang pagbisita nia sa ospital sang banwa kag sa pamunuan nakipag-istorya. 

Sa baryo madamo man ang nagkalatabo. Luwas sa masami nga pagma-oy sang pila ka soltero sa pagkapierde sa bulang kag sa sugal ukon sa simple nga kabangdanan nga nahubog, namuyayaw si Manang Condring nga komadrona. Kasubong ni Manang Buday, presidente sang BPC, sia man kontra sa condom kag pills sa obvious nga rason. 

Ara man si Uwa Girum, kilala nga manugsantigwa sa tabuk-suba. Suno sa iya makaga-laba ang paggamit sini – daku nga sala ang pagpatay sang bata!  Nakita na kuno nia sa iya pagsantigwa ang katapusan sang kalibutan. Tan-awa ninyo, panugiron nia sa kababaihan nga nagapanglaba sa suba, kadamo karon sang sunog, sang linog, sang baha, kag bisan ang mga man-ug kag ilahas nagaguluwa! Ini tanan bangod sa kasal-anan sang katawhan kag ang mga bag-ong bun-ag ang makasalbar!

Sa punto nga ini bal-an ko nga ginahawat-hawat na ang inyo pagginhawa indi sa kon ano ang posisyon ni Lorena sa mga hitabo. Nasiguro naton nga indi malingkang ang doktora sa iya natun-an. Luwas pa nga nagabagrot ang iya ngipon sa pagdumdom nga ang iya Lolo kuno ginhiwitan. Kon ako naman iya inyo pamangkuton kon bala nagapati ako sa babaylan, sa manugbulong, ini lamang ang akon matugda, abyan: sadtong bata nakasunod ako kay Lola didto sa San Joaquin sa pagtukad sa katapuan sang Estrella Bangotbanwa. Dili ko malipatan nga sila tanan nagahilibion samtang nagakanta, nagapangamuyo, nagalakat-atubang sa apat ka pamusod sang kalibutan. Nasaksihan ko si baylan Jose sa pagsayaw kag matuod ato makapalanindog-bulbol. Sang magsakit ang akon ulo, sa iya orasyon dungan huyop sa akon lubot kag nusnos sang luy-a, ako nag-ayo. Nagdayaw ako sa iya kinaadman sa pagbasa sang huni sang hayop kag direksyon sang hangin. Sa akon iya gintudlo ang amihan, habagat, kanaway, kag salatan. 

Apang ining si Uwa Girum, gulpi lang nag-ulhot isa ka adlaw. Tumandok sia nga nagpa-amulya sa Mindanao sadtong panahon nga ginakabig ini lugar sang bulawan. Amo ini sia sang makauli, isa na ka babaylan, kag waay man sa pagbinutig apang sa akon ihibalo, indi ini mamulong kon waay sing ginasiling nga “donasyon.” 

Ay, ay, ay ang mga halangdon nga babaylan isa na lamang ka handumanan. Sa baryo nagabaha ang kabataan kag madamo ang nagakalamatay indi sa engkanto sa suba, indi sa hiwit sang aswang! Antes ako magpadayon-buwelo, abyan basi ikaw nauhaw, sa paglisensya indi mahuya.  May malamig nga tubig sa banga kag karon sa katam-is, sa kalimpyo, sang Imodium kag Diatabs dili ka na mangita. Ara lang man sa likod ang C.R. Kag dili magkabalaka, damo gihapon ang akon manok. Ano gusto ninyo, litsunon ta ukon sa kapayas kag katumbal palangoy-languyon? Bisan gab-i may salakyan pa kag kon ano gid man, masaligan gihapon ang akon van.  

Sa pagpadayon, abaw, ako si Dandansoy sang mga masunod nga adlaw sa kakulba kag kakunyag daw sa ginaduyan. Huo, mabuot sa akon si Lorena kag maalam sia para ang mga hulag ko kag palanambiton sa text dili niya mabasa. Apang, syempre, ang pagbaton sa akon, ang pagsulod sa relasyon lain iya nga istorya. Nasiguro ko nga damo ang iya ginatimbang ilabi pa nga kon aton gid man pinsaron, ang amon pagkilalahay waay pa gani sang isa ka semana. 

Dumduman ko pa atong gab-i nga masanag ang bulan.  Ako si Dandansoy labi nagpa- mat-ud nga bag-uhon ang kapalaran. Sa balay ni Kapitan Tyago si Lorena akon gindu-aw. Ay, ay, ay akon naabutan nga sia ginabahulay sa sakit sang tiyan. Nakainom man sia sang bulong pero sa tubig sa bomba namag-o gihapon. Amay nga Makagagahum, Iloy nga Makaluluoy, Espiritu Santo, si Lorena tabangi, akon palanambiton.  Naglaga si Manang Delia sang luy-a kag amo ini ang amat-amat gin-inom nia. 

Ako si Dandansoy sa makahalam-ut nga istorya gintinguha lingawon ang dalaga. Nabanhaw atong adlaw nga ako sang isa ka kaldero nga linugaw nagpas-an. “Bulgur wheat,  buragwit,” utoy-utoy kami kadlaw nga subong lang indi masakit ang iya tiyan; subong lang bala matuod nga makahalam-ut gid man ang akon pag-ililihi kag ang akon paghilibiun sa idalum sang kahoy nga laua-an. Siling nia nadiskubre niya sa kolehiyo nga atong bulgur wheat ayuda gali sang Kano. Kag bangod liwat namitlang ang Amerika, gindiretso ko sia pamangkot kon diin ini sa dughan nia. 

“’Lam mo Soy,” sabat nia, “naisip ko na dapat bumalik tayo sa sistema sang barangay. Alam ng Kapitan, ng mga Kagawad, kon ano ang problema, kon ano ang kanilang magawa. Tingnan mo, napaayos n’yo ang plaza, napangalagaan ang watershed. Dapat sa mga baryo sa bansa malagaw ang gobyerno at hindi sa kung saan-saan gumasto in aid of legislation kuno!” 

Karon abyan bal-an n’yo na, kon ngaa isa ka adlaw duha na ka tuig ang nagligad, nag-hugyaw ang baryo kag nagtay-ug ang bilog nga banwa sa pagpauli ni Dra. Lorena Advincula. For good gid kay sia na karon Mrs. Dandansoy kag ay, ay, ay ang Payao matuod sarang na lamang handumon.

Paano ko sia napasabat? Paano nia ako napasugot? Tapuson ko ining komposo sadtong gab-i sang binayle. Abaw, sang adlaw nga ato, waay pa ang tagdalamog sang baboy, nag-uwang na sa plaza ang Alemar’s Sound System. Nagpakatugob sa kaiping nga mga baryo ang mga sonata nga nagpatundik-tundik sa mga mal-am kag bata. Gilayon nagdululhog ang mga dalaga sa suba sa pagpaligo. Ang ang mga soltero naman iya sa likod sang balay ni Kapitan Tyago sang mga litson nga manok nagliso-liso. Nagabira-waswas pa ako sadto sa damo nga papeles sa opisina; meeting diri, meeting didto. Amo man ang kasaku ni Lorena sa konsultasyon kag pagpamati sa malapuyot nga mga hibubun-ot sang madamo nga mga sakit kag pag-antus. 

 Mga alas otso sa gab-i sang magdamol ang mga tawo sa plaza. Nakatsinelas man ukon nakasapatos, tanan makasaot basta dili nakauba ukon naka-shorts. May libre nga musika, may ginabakal ilabi na kon may litson nga manok nga ginapalibot. Ako si Dandansoy, Engineer sang baryo, sa okasyon nga ini ginalauman gid nga makabulig ni Kapitan Tyago. Sa pagpaguwa sang una nga litson, sa manugbaligya ako nagpalapit kag sa mikropono nalawag –“Dos sientos pesos, bakal ni Endyiner Dandansoy, bayle ang tanan.”  

Nagaigpat-igpat ang mga bituon kag makailima ang pagbinayle sang mga pamatan-on. Ginpangita sang akon mga mata si Dra. Lorena kag ang akon mga tikang sa iya nagpadulong. “Kasadya,” siling nia sang ako sa iya makatupad na. Pila pa ka musika ang natapos antes ko matan-ay ang mga kamot. Kag sa tunga sang plaza kami sa mga pamatan-on nagsimpon.  

 Ay, ay, ay, anano nga ang bug-os nga baryo sa akon nag-unong. “Lorena, minamahal kita,” ang gintukar sang Alemar’s Sound System. Naghabyog ang amon lawas suno sa amon mga tikang samtang ang akon kamot sa iya hawak kag ang iya naman sa akon dughan nakahaplak. “Lorena, minamahal kita,” tukar sang Alemar’s Sound System. “Tres sientos na ina karon,” singgit-lagaw sang manugbaligya. 

Ginsaylo nia ang iya mga kamot, sa akon mga abaga naghimuyong. Tubtob nga sa amon pagtikang-tikang, sa amon paglibot-libot akon man nahugot, ay, ay, ay napalibot sa iya hawak ang mga kamot. Nagdut-anay ang amon mga dughan, ang amon mga panguyahon, ang amon mga bibig ay, ay, ay daw sa kalapit na gid!

 “Nauhaw ako,” hutik niya. Ang kainit sang iya pagginhawa labi nga nagpakunyag sa akon paminsaron, sa akon dughan, ay, ay, ay tampuhaw hasta sa akon pus-on. 

“Sige, mapauli anay kita,” sabat ko. 

Waay sing bituon nga nahulog, waay sing bulalakaw nga naglabay, waay man nagbuka ang lupa. Waay ko man sa iya ginpangako ang talamnanan, ang suba, ang banglid, ang bukid. Apang halin sa plaza tubtob malab-ot namon ang balay ni Kapitan Tyago, waay na nagbuy-anay pa ang amon mga kamot, ang amon mga palad, ang amon mga tudlo. Kag bal-an n’yo man, sa husto na kami nga edad kag may ikasarang – ako si Dandansoy – ni Dra. Lorena ay, ay, ay sang condom ginpasuksok! 

Pero nagsala kamo kon hinali napinsaran n’yo man, nga sa ato nga gab-i natapos ang bansag ko nga si Dandansoy binayaan. May kalipay matuod sa kalibutan pay sang masunod nga adlaw sang akon van sia ginhatud sa airport. Tandu, tandu sa dagat; tandu, tandu sa bukid…ang Payao gali ang Manila, ang Manila ang Payao ay, ay, ay sa cellphone kami nag-24/7. Nag-lati ang bulan, nag-ugsad; nagtag-ulan, nagtingadlaw, salamat sa promo sang mga barko, eroplano, pati RORO – bisan makapoy pay ang nawong ni Lorena akon ginsaulo. Ang amon mga lawas kag kalag labi pa nga ginpatabo.   

Tubtob isa ka adlaw, halin ako sadto sa dagyaw sa pagpasaka na sang tubig sa baryo, natingala ako kon ngaa sang mga nasug-alaw nga kasimaryo gina-congratulate. Jackpot kuno ako, sobra pa sa nagdaug sa lotto! Susmaryahusep, gali kay si Dra. Lorena Advincula, sang Manila, sang Amerika nagbiya. Kag paano ako makapangindi kay sa balay na sia nagpauli? Kag abaw, saktuanay gid sila sang laon ko nga tiya! 

Nabatian n’yo man siguro ang amon kasal bangod nagkari ang bilog nga banwa kag ang punsyon tatlo gid ka adlaw. Kag ngaa bala waay kamo inyo makakadto? Karon, kon luyag n’yo man mahibaluan ang versyon ni Lorena, bisan pati man iya sang bilog nga baryo, abyan balik lang kamo. Hasta na lang diri ang akon komposo. Kabay bisan paano nakalingaw ako. Kon ano gid man, text ukon panawag lang. Ako si Engineer Dandansoy kaubay si Dra. Lorena nga karon may seminar sa Cebu, nagabukas sang panimalay sa tagsa-tagsa. 

Apang may isa ako ka kondisyon. Abyan, siguro mas manamit ang aton pag-istoryahanay kon sang pizza kamo may dala. Ina lahug lang a, pero kon tuod-tuoron n’yo, waay gid sing kaso. Hala sige, total sang manok dili n’yo gusto magdala, dili ko na kamo paghawidan pa. Hasta sa liwat nga pagkitaay. Sige…abyan, sa dalanon kamo maghalong. 

                                                                                                                                                (2006)

Pinta ni Ofelia Gelvezon-Tequi sa anang eksibit nga “Allegories & Realities” sa Cultural Center of the Philippines | 22 Feb – 24 May 2020 | Litrato ni Pangga Gen

Ang Mga Retrato sang Dalaga*

Ni Anthony Capirayan

KAGIN-OT GID SANG HAPON, gani nagguwa ako sa estudyo kag nagpanigarilyo. Nakabatyag ako sing tuman nga kauhaw. Nagbakal ako sang serbesa sa tupad nga tianggi. Manug-alas-siyete na nga takna sang gab-i pero madamu man gihapon ang nagalabay nga mga estudyante. Nagpungko ako sa kilid sang dalan sa idalum sang nagapiraw-piraw nga suga sang poste samtang nagapamati sang kagalong sang siyudad. Naglag-ok ako sang serbesa kag nagpanghayhay sang madalom. Lapyo gid ang akon pamatyag, ayhan tungod kay wala ako nakasiyesta. Iwat gid ang mga nagparetrato sadto nga adlaw. Insakto lang gid para sa renta sang gamay ko nga puwesto. Sa madason nga Domingo pa abi ang raket ko sa kasal sa St. Clements.

“Serado na kamo, Nong?” Nakibot ako sang may hinali lang may nagtindog nga babaye sa akon tupad. “Mapa-kodak ko tani. Puwede pa ayhan?” dugang pa niya.

Masami alas-sais pa lang ginaserado ko na ang estudyo agod magpanyapon sang temprano para maka-maraton ako tan-aw sang mga TV series nga akon gin-download. Ugaling may pila pa ka manuggradwar nga mga estudyante ang nagpangabay kon puwede pa sila makahingagaw; kinahanglan na gid kuno nila sang retrato para sa ila yearbook.

Napatay ko na ang aircon, subong man ang akon kompiyuter. Luyag ko na gid tani magpahuway, apang luwas nga may lakip nga pakitluoy ang iya tingog, matahum ang hitsura sang lamharon nga dalaga.

“Dugangan ko lang kung pila man ang sukot mo, Nong,” may pagkahuot niya nga pangabay.

“Para man ina sa yearbook?” pakianay ko sa iya samtang nagainom sang serbesa. “Indi, Nong, para sa gina-aplayan ko nga obra.”

“Indi gid na puwede ipabuwas lang?” pangalag-ag ko nga pamangkot. Nagakurinot ang akon agtang nga daw nagapangsikway, pero ang matuod luyag ko siya retratuhan.

“Nahuya ako kon sa aga. Damu abi nagakadto diri.”

“A, ti sige, dalion ta lang kay may kadtuan pa ako dugay-dugay.”

Ginbuksan ko liwat ang estudyo kag nagsunod sa akon likod ang babaye. Daw nagatuon sya sa isa ka Katoliko nga unibersidad, base sa iya uniporme. Indi lang gid ako segurado kay wala na niya nasuksok ang iya ID. Pula nga kravat ang nahigot sa idalum sang iya kuwelyo. Tubtob tuhod lang ang iya pula kag berde nga guray-guray nga palda kag malaba ang iya itum nga medyas. Duha ka pulgada ang iya itum nga takon. Makalapuot ang init sa sulod sang estudyo gani ginpaandar ko gilayon ang aircon kag ang diutay nga bentilador.

“Dali lang gid ha. Himuson ko anay ang mga suga ko.” Nagkadto ako sa hulot kon sa diin ko ginatago ang daku nga mga softbox.

“Sige lang, Nong. Ma-retouch man ko gamay.”

Pution ang dalaga. Madabong kag ginlugom nga pula ang iya buhok. Daw napulon nga dahon ang punta sini. Mataas sang iya ilong kag may alom sa kilid sang wala niya nga kilay. Nagaigpat ang krus niya nga pendant sa iya malaba nga liog. Makit-an nga itum ang iya bra kay man daw kanipis gid sang tela sang iya puti nga uniporme.

“Ano gali gusto mo nga background?”

“Amo lang na ang grey.” Gintudlo sang iya pula nga bibig ang muslin nga tela nga nahalay sa stand. Medyo nangin komportable na ang dalaga kag wala na siya nagamanong.

“Dugay na kamo na naga-photography? Gintun-an mo gid na? Bag-o ko lang ni nakita ang estudyo ninyo. Di bala sang nagligad nga bulan daw kompiyuteran pa ang nagarenta diri, no?” pakianay niya samtang nagabutang sang liner sa iya malaba nga milok.

Gintrapohan ko ang akon Canon 35 mm F 1.4 nga lente kag wala ko gid mabatian ang iya ginsiling, gani iya ini ginliwat.

“Matagal-tagal na din. Mga tatlo na man ka tuig halin sang nasugod ako mag-photography,” dayon ko nga sabat. Nakadanlog na naman ang akon dila.

“Baw! Nagaturo-Tagalog ka gid ba,” sunlog niya. Nagangisi sya sa atubang sang magamay nga espiho.

NAG-ESKUWELA AKO sang duha ka tuig sa West Visayas State University sa kurso nga Bachelor of Arts in Physical Education. Iskolar ako sadto kay man bahin ako sang volleyball varsity team. Wala ako sang iban nga plano sa kabuhi kundi mangin maestro ukon coach sang kabataan nga luyag man maghampang. Apang antes matapos ang ikaduha ko nga tuig sa kolehiyo, may mga Heswita nga nagbisita sa amon eskuwelahan agod mang-agda sang mga lalaki nga magsulod sa seminaryo. Antes pa man ako makatungtong sa kolehiyo nakabatyag na ako sang diutay nga pagtawag sa pagkapari. Miyembro ako sang Altar Servers sang hayskul kag naghunahuna nga tilawan ang kabuhi sang isa ka seminarista. Upod ang akon mga kabarkada, nag-search-in kami sadto sa St. Vincent Ferrer Seminary sa Jaro. Nakapasar ako sa interbyu kag eksam pera wala ako makakita sang mag-sponsor sa akon gani nga wala ako magpadayon. Sa Quezon City ang seminaryo sang mga Heswita kag libre kuno tanan, luwas lang sa amon plete pakadto sa Manila. Sin-o man abi mang-indi sa sinang pagtanyag? Kag sa Manila pa gid. May kahigayunan ako nga makakita sang mga artista kag Atenista. Gani bisan nagpamalabag ang akon mga ginikanan, nagpanglakaton ako nga isahanon pakadto sa Manila.

Luwas sa pagtuon sang Pilosopiya sang duha ka tuig, bahin sang amon hilikuton bilang mga aspirant ang magkadto sa mga eskuwelahan agod magtudlo sang katekismo kaupod ang iban pa nga mga layko nga Jesuit volunteers. Sanglit kabalo ako magtukar sang gitara, natangdo ako sa paghanas sang mga miyembro sang youth choir. Didto ko nakilala si Lora. Dugang pa sa iya matahum nga tingog, isa sya ka halimbawa sang indi pagkamaiya-iyahon nga pag-alagad. Madali lang palapitan si Lora; pinasahi sya sa iban nga mga Atenista nga daw kon sin-o gid mag-asta. Kabalo gid sya manginbagay sa mga tawo, labi na gid sa mga bata. May aksent ang iya Ingles kon atubang niya ang iya mga klasmeyt, pero talunsay man sya mag-tinagalog kon kami nga mga “ordinary citizen” lang ang iya ginaistorya. Matapos ang tatlo ka bulan nga pag- updanay namon bilang mga volunteer, naluyag kami sa isa kag isa. Sikreto kami nga nag- teksanay kag magsiplatanay sa amon obra agod indi mabal-an sang iban ko nga kaupod sa seminaryo. Indi ko masiling nga nagka-krisis ako sa akon bokasyon sa pagkapari kay nakahibalo ako nga ang pagpangasawa isa man ka halangdon nga bokasyon. Naghulat lang kami sang nagakaigo nga tinion agod ibunyag sa amon mga kakilala nga ginahigugma namon ang isa kag isa kay man wala pa gid sya makatapos sang iya pag-eskuwela sa Ateneo. Ikatlo na niya nga tuig sa iya kurso nga Film and Media Studies, kurso nga iya gid ginpakigbato bisan wala magpasugot ang iya mga ginakanan. Naghalin si Lora sa mga kaliwat sang mga negosyante nga Intsik, amo nga isa sya ka daku nga kapaslawan sa iya pamilya.

Sang matapos ko ang akon kurso nga Pilosopiya wala ko na ginpadayon ang akon bokasyon sa pagkapari. Wala man ako magpauli sa amon sa Tubungan agod magbakasyon. Nagkadto kami ni Lora sa Baguio agod maglagaw-lagaw. Sa Baguio wala sang nagabantay sa amon hulag kag hilway kami nga mangin suod sa isa kag isa. Ang kalamig sang lugar nagpadabdab kag nagpatudok sang amon gugma. Didto man ako nakahuyog magkuha sang retrato. Si Lora ang nagtudlo sa akon kon paano gamiton ang iya Digital SLR nga camera. Sa malip-ot nga panahon nabal-an ko mag-adjust sang aperture, shutter speed, kag ISO depende sa kon ano nga resulta ang akon tinutuyo. Ginpaathag man sa akon ni Lora ang Rule of Thirds kag iban nga pamaagi agod mas mapaayo pa ang akon komposisyon. Ginpakita man niya sa akon ang pag-edit sang raw files sa Adobe Lightroom kag Photoshop. Nalig-on man ako magbakal sang kaugalingon ko nga DLSR kag iban pa nga mga lente nga nagakabagay sa pagkuha sang portraits, ang sahi sang photography nga akon nakahuyugan. Nagplano kami nga himuon namon ini nga negosyo upod sa pagbuhat sang bidyu ukon Same Day Edit sa mga kasal.

Duha ka tuig nga ginlikum namon ang amon relasyon. Nahayag lamang ang tanan sang magbusong si Lora. Dayon nagpamat-od ang iya mga ginikanan nga ipadala sya sa iya tiya nga nagapuyo sa Australia. Kag amo na ato ang ulihi namon nga pag-updanay nga duha. Bisan sa Facebook indi ko gid makita ang iya account. Sang nagligad nga lima ka tuig nasumalang ko ang iya pakaisa sa mall sa Makati kag akon nabalitaan nga mga pulo na ka tuig nga kasal si Lora kag may tatlo na sya ka mga anak. Mga dose na ka tuig ang nag-agi. Wala ako kahibalo kon ginahigugma ko man sya gihapon. Nag-obra na ako sa nagkalain-lain nga lugar kag ahensiya; nagtudlo ako kag nag-coach sa hayskul sa Pasay, nag-call center agent sa Mandaluyong, kag nangin graphic artist sa isa ka publikasyon sa Novaliches. Apang wala gid sing babaye nga nakatandog sang akon tagipusuon, kag wala man ako nagpanikasog magpangita sing kahagugma.

Luwas sa Grand Reunion sang amon buluthuan sa hayskul, nagpauli ako sang Disyembre agod makaupod ang akon mga ginikanan sa pagsaulog sang Paskuwa. Duha na lang abi sila ang nagapuyo sa amon uma sa Tubungan. Ang akon magulang nga si Aida nagaestar na sa Lambunao upod ang iya pamilya. Sa amon pagtinipon, nagkitaay kami sang akon suod nga kabarkada nga si Andoy nga amo ang tag-iya sining puwesto. Nakahibalo sya nga nagatrabaho ako bilang isa ka freelance photographer sa Manila, gani may gintanyag sya sa akon.

“Maano ka man imo abi sa Manila, Pre? Kagalong didto. Sa trapik pa lang ubos na bilog mo nga adlaw. Kag mahal mangabuhi sa Manila. Diri sa Iloilo medyo hayahay. Kag gamay pa lang mga nagaretrato diri sa Iloilo nga may kaabtik kag katanda kaangay sa imo,” ang pang-agda ni Andoy samtang nagainum kami sang beer. “Kag kay man ginpakopya mo ako sing sabat sa eksam naton sadto sa Ingles, tagaan ko ikaw sing 15% nga diskwento sa puwesto,” makakulunyag niya nga pagdapit.

Ginbinag-binag ko ang mga ginsiling ni Andoy. Matuod kagalong kag mabudlay magpangabuhi sa Manila. Wala na man ako nagatubo sa karera sang kabuhi ko didto. Wala man seguro sing malain kon batunon ko ining kahigayunan. Kag basi pa lang, diri ko makita ang akon palangasaw-on. Adlaw antes sang akon flight pabalik sa Manila, gintawgan ko sya nahanungod sa iya puwesto. Maayo na lang kay wala pa niya ini mahatag sa isa ka ulitawo nga interesado man magpatindog sing balaligyaan sang mga bayo.

NAURUNGAN AKO sing madugay sa komento sang babaye. Nagdapya ang kasubo sa akon nawong kag nabatyagan ko ang katugnaw sang estudyo. Ayhan nahidlaw ako sa Manila sa tunga sang kapuraot sang kabuhi didto ukon masubo lang panumdumon nga hasta subong, sa pang-idadon nga tranta y tres, wala man gihapon ako plano sa akon kabuhi. Nagkadto ako sa likod sang tela para panubuan ko ang thermostat sang aircon.

“Madugay na man ako naga-photography. Sa YouTube lang ako nagtuon-tuon,” sabat ko sa iya. Ginsaylo ko ang backlight sa nawala nga bahin sang background kag ginhumlad ang reflektor sa salog. Gintestingan ko ang flash kon nakapanghikot ini.  “2×2 ID man lang ni, no?”
“A, indi.” May pangalag-ag ang iya tingog. “Daw amo tani sini ang peg ko.”

Ginkuot niya ang iya cellphone halin sa Jansport niya nga backpack kag ginpakita sa akon ang pila ka mga retrato. Mga walo ka sahi sang retrato ang iya gin-swipe. Naka-iPhone 7 ang dalaga. Medyo natublag ako sa akon nakita pero nagtangutango lang ako nga daw sa wala lang. Mga babaye nga halos hublas ang ginpakita niya sa akon. Indi man ini ang una nga bes nga magkuha ako sang boudoir photography. Una kag ulihi ko ini ginhimo sa isa ka model nga kakilala ni Lora sa Manila. Artista ang babaye sa isa niya ka short film nga ginpasa niya sa Cinemalaya.

“Kaya n’yo nga daw medyo buron ang likod niya?”

“Amo lang ra?” Nagsampuk ang amon panulukan sa pinakauna nga bes. Ang iya mga mata may bahid sang kasubo bisan sya nagayuhum.

“Ay, maan. Kaina pa ko gapiritla ka sina-sina dya. Karay-a man gali timo,” lahog sang dalaga. Kag nagkinadlaw kami nga duha.

Makahayanghag ang kaabtik sang dalaga. Naghipos ako sang makadali kag ginpaisol ko gamay ang plastar sang octagon nga softbox. Kabalo ako nga indi flat lighting ang kinahanglan sa sini nga sahi sang photography. Mas maayo gid nga may husto lang nga landong agod mas matalupangdan ang iya nagaulbo nga tul-an sa guya.

“Manug-eksam na abi ako sa sunod nga duha ka semana. Wala gid sing mapadala nga kuwarta sanday tatay agod ibayad ko sa twisyon kay pigado gid kuno ang baligyaanay sang utanon subong,” nagpabutyag sya sang iya sentimiento.

Wala ako nagkomento sa iya ginhambal. Sa baylo, akon sya ginpamangkot, “Handa ka na?”

“Dali na lang gid.” Ginkay-o niya ang iya takon. Nagpanghusay sya liwat, nagtindog halin sa kahon nga pulongkuan, kag nagdalidali pakadto sa tunga sang estudyo.

“Pang-profile pic anay, puwede?” Ginbutang niya ang iya tuo nga kamot sa iya hawak kag magtakilid sa akon. Nagyuhum sya sa kamera. Sadto ko lang nakita ang makawiwili nga yupok sa nawala niya nga pisngi.

Dayon ko gintum-ok ang shutter button. Medyo overexposed.

“One second.” Ginpataasan ko ang shutter speed sang kamera kag gin-focus liwat sa iya.

Nagkuha ako sang isa pa ka retrato.

“Manami,” siling ko nga nagalingilingi sa kaguwapahon sang dalaga.

“Ano gali… a, indi lang kuno ipakita ang mata. Halin sa ilong lang padalum. Kag may punggod gali ako diri sa akon sag-ang.  I-Photoshop ninyo lang ha,” may pagpaangga nga siling niya.

“Huo a. Pero buwas mo pa ni makuha kon gusto mo ang maid-id nga pag-edit.”

“A ti, sige. Balikan ko na lang buwas, mga tagpalanyaga.”

Kahibalo mag-posing ang dalaga. Sagunson lang ang pagpitik ko sang shutter button samtang nagalain-lain ang posisyon sang iya mga kamot kag direksiyon sang iya panulok. Bukas ang iya mga masili-pula nga bibig nga daw nagaingos sa iya katulogon. Apang wala ako sing nabatian nga tingog luwas sa nagabagrong nga aircon. Amat-amat niya ginkakas ang mga butones sang iya uniporme hasta sa tunga. May lace sa sidsid sang iya itom nga bra. Nagliad sya kag makita ang bungyod sang iya dughan; indi tam-an ka bakod apang matibsol. Daw nagatika ang iya utong. Padayon lang sya sa pag-posing nga daw isa ka propesyonal nga model. Nakabatyag ako sang pagsaka sang init sa akon kalawasan. Nagtig-a ang akon pagkalalaki. Nagahulas ang akon kamot kag nagpamalhas ang akong ilok. Daw gusto ko ibalik pataas ang thermostat sang aircon. Dayon sya nagtalikod kag ginpasaka ang iya palda. May lace man ang tanga niya nga panty. Matambok kag nagahining-hining ang mga pisngi sang iya buli. Nagahangos ang akon paginhawa. Sige man gihapon ang pagkuha ko sang retrato. Masami sa mga kasal ukon proyekto sa magasin, ako ang nagadirek sang mga model kag tuman ka makaulogot kag makapaluya kon indi nila makuha ang akon instruksiyon. Pero subong, bisan natural kag tayuyon lang ang akon pagkuha, naubusan man gihapon ako sang kakusog. Kada siga sang flash, daw ginasuyop sang dalaga ang dugo halin sa akon kalawasan. Apang wala ako mag-untat tubtob naubos ang baterya sang akon flash.

“Sakto na ina seguro. Daw tan-am na gid to kadamu. Basi sobra na ka mahal ang balayran ko sina,” siling sang dalaga samtang ginabutones balik ang iya nga bayo.

“Gusto mo manihapon dira sa kalan-an sa pihak nga dalan?” Nakibot ako sa mga tinaga nga nagkawas sa akon baba. Isa sa mga prinsipyo ko amo nga mangin propesyonal sa tanan ko nga pagpakig-angot sa akon mga kliyente. Wala dapat sang balatyagon nga magapatunga kay man basi maputo ang akon negosyo. Apang sadto nga gab-i, nakaangkon ako sang kaisog nga handa ko batunon kon ano man ang mangin bunga sang akon pagpatumbaya.

“Wala ako nagapangindi basta libre,” sabat niya nga daw gin-ituk sa iya gusok. “Basi dugang na sa charge ko ha!” kag dayon sya nag-irik-ik sang kadlaw.

Ginsera ko ang estudyo nga wala ginpatay ang aircon. Manugtabok kami sa karsada sang hinali lang may naglabay nga tatlo ka motor nga nagapaindis-indis. Maayo lang ginkaptan ko ang iya butkon kag ginbutong pahigad. Gamayan lang gid sya maabtan sang side mirror sang motor.

“Abaw! Padayaw gid mga naga-motor nga ina. Nakabakal lang sang motor, abi nila pati dalan ila.” Nagpang-init ang akon dulunggan. Daw gusto ko magpamuyayaw.

“Amo gani. Indi matapos ang gab-i kag makita gid nila ang ginapangita nga kalalat-an. Gadali gid sila seguro makadto sa langit.”

“Maayo lang kon langit, e.”

Ginakay-o ang tunga nga bahin sang dalan. Malapit na abi ang pungsudnon nga eleksiyon, amo nga nagapabugal na naman ang mga daan nga opisyal. May nagdulog nga dyip pa-Ungka kag nag-unahay sa pagsaka ang mga nagahulat nga pasahero. Nagsaylo kami sa masipot nga dalan nga puno sang mga tawo. Nagsulod kami sa restawran. Maayo lang gid kay may bakante pa nga lamesa. Nagpungko kami nga nagatubangay kag gintawag ang weyter.

“Ano luyag mo kan-on? Indi ka maghuya-huya ha. Budlay na basi magutman ka.”

“Gapuasa ko abi subong. Isa gani ka crispy pata, Nang. Kag pansit canton. Dugangi pa gid gali sang sinugba nga pantat. Unli-rice kamo diri, no?” Daw yuhum sang bangrus ang iya yuhum. Nagtango-tango lang ang babaye nga weyter.

“Nagaeskuwela ka gid man ukon nagaobra sa konstruksiyon?”

“Grabe ka man imo. Nagutom ko ka posing-posing kaina bala.”

Gin-atubang ko ang weyter. “Nilagpang nga manok lang akon kag isa ka Red Horse.” Sang maghalin ang weyter akon natalupangdan kon ano ka lamharon ang nawong sang dalaga. Daw indi mapatihan nga sya gid man ang babaye nga akon ginretratuhan kaina.

“Desidido ka na gid sa obra nga imo paga-aplayan?” May pagpamatok ang akon tingog.   “Sa matuod lang nakasugod na ko sang nagligad pa nga semana. Pormalidad lang ang mga retrato kag agod magdamo pa gid kuno ang kustomer ko, siling sang boss namon. Online na kuno abi ang tanan subong. Karon man lang ni. Kon makaginansiya sang daku si Tatay sa patubas niya sa sunod nga ani, indi ko na man ni kinahanglan buhaton,” paathag sang dalaga.

“Indi mo kinahanglan mangin open sa akon. Bag-o lang man kita magkilalahay.”

“Basta, daw kamag-an lang sang akon pamatyag sa imo. Wala mo ako ginahukman bilang tawo.”

Nag-abot ang amon order. Wala na kami magsugilanon halin sang nagsugod kami kaon. Nagpamati lang kami sa ginpatukar nga musika sa sulod sang restawran. Wala ako kahibalo kon maham-ut ukon maluoy ukon mabilib sa dalaga. Matapos ko mabayran ang amon bill, gin-updan ko sya hulat sing dyip sa atubang sang kalan-an. Sang magdulog ang salakyan ginhapulas ko sang diutay ang iya likod, “Halong ka ha.”

Nagyuhum sya sing madali. May damil sang pagpalangga ang iya pasiplat. “Salamat gid,” sabat niya, kag nagguwa liwat ang yupok sa iya pisngi.

Nagtabok ako pabalik sa estudyo nga akon man ginatulogan. Nagbulagay kami sadto nga gab-i nga wala magpakilala sang amon ngalan sa isa kag isa. Daw naigo ako sa duha ka Red Horse nga gin-inum ko gani matapos ang pila nga minutos nga pagbatang-batang ko sa sofa, natulugan ako.

Nadamguhan ko si Lora. Didto kami sa Ilocos nagabisita sa mga simbahan kag nagadalagan sya sa idalum sang mga windmill. May nagasunod nga lapsag sa iya likod. Nagairik-ik kadlaw ang lapsag samtang nagatuon pa sya magpanaw. Nakadagpa ang lapsag gani dayon ko kinugos. Gintrapuhan ko ang laway sa iya bibig kag ginpagpag ang balas sa iya mga kamot. Nagdalagan ako nga bitbit ang lapsag pagkadto sa higad sang baybay. Nagtindog ako didto samtang ginatan-aw ang pagtunod sang adlaw. Gilayon, ginhakus ni Lora ang akon hawak kag ang lapsag nagyuhum sa akon. Ang iya maputi nga nawong daw pilak nga kapawa. Ginpiyong ko ang akon mga mata kag ginhalukan ang bata sa iya agtang. Sang ginbuksan ko ang akon mga mata, nawong sang babaye sa estudyo ang akon nakita.

Pagkaaga nakabugtaw ako sa kagalong sang mga nagalabay nga salakyan. Dayon ako nga nagligo, nagpangape, kag ginbuksan ang estudyo. Ginrepaso ko ang mga retrato sa akon kamera. Nagakaluhog ang akon buot sa tagsa ka laragway nga akon ginahimutadan. Apang imbes nga isaylo ko ang tanan nga files sa akon kompiyuter agod magsugod sa pag-edit, gin-delete ko ang tanan nga retrato sang dalaga. Naghulat ako sa iya samtang ginsulit-sulit sa akon pamensaron ang ibutig ko kon paano nadula ang files sang iya mga retrato. Apang nagtunod na ang adlaw; wala man gihapon nagpakita ang iya matahum nga landong.

_______________________

Si Br. Anthony Capirayan taga-Leon, Iloilo kag nagatapos sang iya Master of Fine Arts in Creative Writing sa De La Salle University, Manila.  

*Tagdaug sang Ikatlo nga Padya, 2019 Don Carlos Palanca Memorial Awards for Literature, Short Story -Hiligaynon.  

Strawberry kang Aningalan, San Remegio, Antique | Litrato ni Pangga Gen

Binalaybay ni Analie Ollague Cabrillos 

Wara gid tana pag-panic buying sa balay,
Daw wara lang sa kilag ni Nanay,
“Kay, ‘di ‘kaw magkabalaka may langka dya sa puno gabitay”
Kag sangka gantang nga monggo akun ilangkay.

May gasuba man nga aloy rudya sa iraya,
Singkwenta pesos ang kilo diin ‘kaw pa?
Kon wara wara ron gani ang manok nga nagalakwatsa,
Amo ra iyawun kag palapawan sabaw para may bilin pa pagka-aga.

Katiraw man bay kita kauna ka habus-habus.
Nadumduman n’yo kauna gakaun man kamo kayus?
Tinig-ang nga mais wara n’yo untati hasta maubos,
kag sinabawan nga dahon kamote nga may kadyus.

Importante nga buta kang bugas ang lata,
Kag mamulad paray para may ipagaling pa,
Kinahanglan nga kita mangin handa,
Basta may lugawun solbar ron busong ta.

Amo tana ra eksakto gid nga paminsarun
Wara gasarig sa iba para may karan-un
Kay kita nabuyo ron nga maghimakas para sa kaugalingon,
Kag wara nagahulat kon ano man ang rasyon.

Nadumduman mo ang istorya kang Tibakla kag Subay?
Wara nagauntat ka pangita kang pagkaun kag wara nagapahuway,
Amo ra kon obra mo panumbalay sa pihak balay,
Sapwan timu nga wara tirig-angun hay ginauna ang pag-usik ka laway.

Basta sa uma gani timo naga-uli,
pag abot ka mga trahedya wara ‘kaw pagbangon ka suli,
Ang importante nga ikaw buhi,
kag kon ano gani hambal ka Opisyal ka Gobyerno kag Health Worker “MAMATI!”

Pero sa tuod-tuod lang ang amo dya nga epidemya,
Nagapamatuod ang nabasahan ko sa Bibliya,
Amo ra igaampo natun ang kabuhi ta,
Sa Diyos nga dalangpan kang tanan nga problema.

Mga Laswa sa Uma | Litrato ni Faith Laurio

__________________________

Dyang binalaybay una nabalhag sa Facebook kang tagsulat kang Marso 21, 2020. Si Analie Olague Cabrillos taga-Tribidae, San Remegio, Antique.

Nagasulat ako sa yellow pad paper kang binalaybay parte sa mangga sa akun lamesa. | Litrato ni Pangga Gen

Ang Mangga sa Akun Lamesa
Genevieve L. Asenjo

Ang akun kuwarto daw rulubngan
diin nabanhaw si Hesus kadyang aga kang Domingo
kang mahatud kang Lalamove ang order ko nga mangga.
Sa diin pa dya naghalin nga lugar?
Pira ka mga alima ang nagkaput?
Wara ako kamaan parehas nga wara ko naman-an
ang ngaran ni Kuya nga nagdeliver, kag duro pa
ang wara ko naman-an parehas kon sa diin run nag-agto
ang ayuda nga ginpromisa kang gobyerno
kag ang tuod nga numero kang mga pasyente sa ospital,
ilabi na ang mga nagkaramatay.

Nalipay run ako nga may mangga sa akun lamesa,
may katam-is nga nabilin para kanakun, kag wara pa
ako naduraan kang panabor. Kabug-at kang pag-ulikid
kon kis-a, kag gusto ko run lang lipatan ang tanan
nga naman-an, kag ginapalangga.

Ginkihad ko ang mangga: kanaryo nga unöd, nagadügà.

Kasan-o lang, nagparapit dya nga nagparapit kanakun
sa adlaw-adlaw nga paghimutad sa smartphone
hasta magbahul nga magbahul, sangka puno rugto
sa marayu nga baryo diin sa anang idalum
nagsipal kami nga magparakaisa.
Hasta maukay ko kag ma-post online ang sangka litrato
nanday Lola kag Lolo sa sulod kang simbahan.
Ginkanta kang akun bugto sa The Netherlands
kag pakaisa sa Mandaluyong
ang natudlo kanamun nanday Lolo kag Lola:
rayu-anay pero nagkitaay kami liwan, sangka angkan
sa group chat kag naistoryahan nga mabalik kami rugto
sa taramnan nga may sangka puno kang mangga
sa sunod nga tag-irinit,
pagkatapos kadyang quarantine,
kadyang balatian,
kang tanan-tanan nga nagapugung
sa pagdumdom kag pag-ulikid.

Ginkaun ko ang mangga
kag nadumduman ka akun dila
ang duro pa nga prutas kang tag-irinit
sa una ko nga pulong: sandiya, melon,
tikamas, kamunsil, sirigwelas…
Amat-amat, nag-umpisa liwan tubo
ang pagtuo.

Abril 12, 2020
Domingo kang Pagkabanhaw

Mga Prutas kang Tag-irinit sa Panahon kang Covid-19 | Litrato ni Pangga Gen

Ang Mangga sa Aking Mesa
Genevieve L. Asenjo

Naging libingan ang aking kuwarto
saan muling nabuhay si Hesukristo ngayong umaga ng Linggo
nang mahatid ng Lalamove ang order kong mangga.
Saan pa kaya ito nanggaling?
Ilang mga kamay ang humawak?
Hindi ko alam katulad na hindi ko nalaman
ang pangalan ni Kuya na nagdeliver, at marami pa
ang hindi ko alam katulad kung saan napunta
ang ayuda na ipinangako ng gobyerno
at ang totoong numero ng mga pasyente sa ospital,
lalo na ang mga pumanaw.

Natuwa na ako na may mangga sa aking mesa,
may tamis na naiwan para sa akin, at hindi pa
ako nawalan ng panlasa. Mabigat ang pag-alālà
kung minsan, na parang gusto ko na lang rin kalimutan
ang lahat ng nalalaman, at minamahal.

Hiniwa ko ang mangga: dilaw na laman, makatas.

Kailan lang, lumapit ito nang lumapit sa akin
sa araw-araw na pagmamasid sa smartphone
hanggang lumaki nang lumaki, isang puno roon
sa malayong baryo saan sa ilalim nito
naglaro kaming magpipinsan.
Hanggang mahukay ko at ma-post online
ang isang litrato nina Lola at Lolo sa loob ng simbahan.
Inawit ng kapatid ko sa The Netherlands
at pinsan sa Mandaluyong
ang naituro sa amin nina Lola at Lolo:
magkalayo ngunit muling nagkita, isang angkan
sa group chat at napagkuwentuhan na babalik kami
roon sa bukid na may isang puno ng mangga
sa susunod na tag-araw,
pagkatapos nitong quarantine,
nitong pandemya,
ng lahat-lahat na pumipigil
sa alaala at pag-alālà.

Kinain ko ang mangga
at naalala ng aking dila
ang marami pang prutas ng tag-araw
sa inang-wika: sandiya, melon,
tikamas, kamunsil, sirigwelas…
Unti-unti, nagsimula muling tumubo
ang pananalig.

Abril 12, 2020
Easter Sunday

I-klik para mabatian ang malip-ut nga pagbasa ni Pangga Gen:

Ekserpt kang Binalaybay:

Sa Gihapon, Palangga, ang Uran

ni Genevieve L. Asenjo

I.

May kudal sa atun tunga kag ang kasanag kang sulo

Isara ka bintana. Rugyan ka run. Ang hangin nagapanaug

Sa akun hagdan pasaka sa imo gawang. Ang panuktok

Nagapakitaay kang kagutom kang atun mga bibig kag dila.

Isara ka bisita ang uran kadya nga gabii

Kag wara it sulo sa imong kuwarto.

Ginlantaw ko ang kudal sa atun tunga kag ginmitlang

Ang imo ngaran sa ana kadya kalabug. Sa hangin,

Ginpadara ko ang isara ka tinaga: palangga. Bangud isara

Ikaw ka kalibutan nga nagbalik kanakun sa dumaan

Nga handumanan: paglukso sa suba, paglatay sa kahon,

Ang hapdi kang duga kang balunggay sa akun pilas,

Ang humot kang tag-arani kag nagabuskag nga rosas —

Kaimaw kita sa mga buhi sa palibot, kag ang uran nagapanunlog.

Palangga, ginalakbang ko ang kudal, nagapanuktok ako

Sa panunduman. Pero nagapatunga sa kamingaw

Kang hangin sa akun panit ang kamatuoran kang atun urihi

Nga haruk kag hakus. Nagsara ang gawang kag liwan ako

Nagturog nga nagaisahanon balon ang imo bug-at kag dapug.

Sa rum-an, matanum ako ka rosas. Wara it kamingaw

Sa uran. Rugya ikaw, buhay run: sangka hulot sa akun lawas.

Mga Binalaybay ni Jessie M. Valenzuela

[Tatlo ka Sabat sa “Sa Gihapon, Palangga, ang Uran” ni Genevieve L. Asenjo]

Paano bay ayhan ang mga luha,

kun matabunan lamang run kang baha?

Nalunod run ang akun nga dughan,

kay tanan gali puro lang man kabutigan.

Ang pinuksi nga bulak nagkarapuspus run,

kaimaw kang imo mga pangako kanakun,

bisan anuhon pa kabunyag ang d’yang baratyagun,

nalaya run ang gamot nga imo gintanum.

Ikaw kag ang Uran

Samtang nagaturo ang uran,

ang mga luha nagdinaralagan,

ang mga mata nga nabudlayan,

nagapangayo kang katawhayan.

Samtang nagapangilat ang langit,

ang baratyagun dungan man nagsinggit,

ang mga tul-an nagguruwa run sa panit,

nagapatimaan kang tuman nga kasakit.

Samtang ang daguob nagapadayon,

ang handum daw indi run matigayon,

ang mga tubig nga naga-ilig sa talon,

nagatugro kang baha sa pagpanakayon.

Samtang ang buaya nagalangoy pa sa suba,

ang peligro padayon sa giyapon nga mabutwa,

ang mga alima nga pirit nagapaninguha,

nagakuru run sa kahadluk kag kulba.

Samtang may uran may manghakruy,

samtang may kilat, may mauy-uy,

samtang may daguob may karaluoy,

pero ang buaya indi run padayon makalangoy.

Mabatian rugya ang pagbasa kang “Sa Gihapon, Palangga, ang Uran.”

___________________

Si Jessie M. Valenzuela taga-Bugasong, Antique nga kadya gauli sa Sibalom, Antique. Nagtapos kang Bachelor of Science in Business Administration (Marketing) sa UP in the Visayas, Iloilo City kag kadya sangka home-based Virtual Executive Manager sa sangka pribado nga e-commerce business company. Mahilig tana magsulat, magkanta, magtudlo, amo man ang magpanilag sa mga nagakaratabo sa palibot.

KRITIKANG REHIYONAL ni John E. Barrios mula sa Sentro ng Wikang Filipino (SWF) ng Unibersidad ng Pilipinas, Diliman ang bagong aklat ng kritisismo sa panitikan, wika, kultura at kasaysayang Filipino.

Masaya ako na bahagi ito ng Aklatang Bayan ng SWF. Mahalaga ang librong ito bilang resource sa mga guro at mag-aaral, mga mananaliksik at iskolar, at sa mga mambabasa ng wika, panitikan, kultura, at kasaysayang Filipino. Narito ang aking maiksing blurb:

Nakalugar ang pag-iisip tungkol sa 15 sanaysay dito sa papel ng kaalaman, ang produksyon nito, ang limitasyon at gahum ng mga indibidwal, komunidad, at institusyon na umaakda sa diskurso ng ating pagiging Filipino sa panahon ng prekaridad o mga anomalya ng rehiyonal, nasyonal, internasyonal, global. Isa itong pampanitikang imbestigasyon na kumikilala sa multilingwal at multikultural na katutubo at kolonyal na kasaysayan ng ating arkipelago, saan pagdududa ang artikulasyon sa sintesis at analisis ng kanluraning impluwensya at paglalapat ng mga teorya ng mga naunang iskolar, halimbawa, sa mga tinuturing na “pambansa.” Ang bansa mismo. Lagpas na si Barrios sa binary ng rehiyon/bansa. Hindi rin siya parochial. Narito ang panitikang Bikol, Ilokano, Pampango, Waray, Sebuwano, Tagalog — maliban sa Akeanon, Hiligaynon, at Kinaray-a ng Panay. Walang pag-gloss over sa partikularidad ng vernacular at rehiyon; sa katunayan, gumigiit na “hindi makaliligtas ang bansa sa diskurso ng vernacular.” Sa ganitong pagtatanghal at pagtataya, sinusulong ni Barrios ang diskurso sa/ng lahi, uri, kasarian: isang pagsasali-sanib sa marami pang tinig lagpas sa nama-mapa at napapa-ngalanan.

Libre itong ma-download. Bisitahin ang Aklatang Bayan. 

NABASA ko ang Lungsod-Lungsuran ni Louise O. Lopez dahil naimbitahan akong maging evaluator ng medical doctor at makatang si Joti Tabula ng LIRA [Linangan sa Imahen, Retorika, at Anyo].

Hindi ko personal na kilala si Louise kaya masaya ako na sa okasyon ng pagbabasa sa kanya, may bago akong nakilalang babaeng makata.

Librong LIRA, 2020.

Narito ang naisulat ko sa ebalwasyon, na naging blurb:

Itinutula niya ang pulso ng kasalukuyang panahon: ang higit na walang-katiyakan kaya ang pamagat, dahil “panaginip ang makarating” saan “Dito, walang dahilan liban sa pag-iral”, at ang marami pang “maging”, “maaari,” “hindi ba”. Ambivalence as opposed sa earnestness. Playfulness din kapwa sa lengguwahe at anyo. Gusto ko rin na hindi mahahaba — attention span – bagama’t gusto kong sabihin na sa dami ng binabasa ko: mga obra ng mga estudyante at mga bagong libro ng mga banyagang batang makata via Kindle, na-sustain ako nito at equally sophisticated kung hindi man mas mahusay pa itong makata natin. May pamilyaridad man ang kanyang anyo sa istilo ng pagtula ngayon ng mga milenyal, may sarili siyang boses dahil na rin sa gagap niya ang wika at may sinseridad sa laman – hindi lang basta nagpapakitang-gilas o lutang. Lumalampas din sa personal maging ang domestiko niyang mga piyesa.

Politikal at affective.

 

Narito ang isang patikim:

Hindi ba’t ikaw at ang takot ay iisa sa mga gabing hinahamon mo ang hinalang nagtatago sa dilim marating lamang ang santwaryo ng iyong silid? Ngunit naghuhunos ang takot, at apoy na nagliliyab biglang-bigla ang itim ng iyong mga mata, santelmo sa magdamag, tumatanglaw sa lahat ng nilalang na may nilalang ng pangamba sa dibdib, at biglang-bigla, umaamo ang mga hininga ng kaba kasabay ng pagpayapa ng lahat, pagkat nagpapaubaya ang kalsada sa iyong paglakad pag-apoy pagliyab pauwi. At ang pagkatupok ng pagod, sa wakas, sa sandaling marating mo ang santwaryo ng iyong silid, hindi ba panibagong pagningas itong nakaumang na panaginip?

At ang aking pagbasa ngayong umaga:

Sangka manunudlo si Harold L. Mercurio sa Northwest Samar State University sa Calbayog, Samar. Dyang pandemic siday (binalaybay, tula) pakig-istorya na man sa anang bata nga si Dayaw.

Tukwaw

Harold L. Mercurio

San gutiay pa ak’

diri ak’ nahingangaturog

pagpininsar san akon minangnuan

nga ugang ug siwo

sa amon luyo

labi kun nasiburog

na an tukwaw

dida san paghuyop

san habagat.

Yana nga amay na ak’

mas labi nga di ak’ nahingangaturog

san akon ugang ug siwo

kay waray pa humuyop an habagat

nagtikang na an tukwaw.

An ugang madali bilngon,

pero an siwo maiha padakuon.

Nano na man la an kalipayan

san nagmamanukan kun an imo

minangnuan mahahanaw

sa usa la nga pagpirok san tukwaw?

San ginsusurat ko ini nga siday

lumahos na usa ka milyon

an gintukwaw san Covid

sa bug-os nga kalibutan.

Lahos na liwat singkwenta kayukot

an mga napukan.

Diri ak maaram

kun may katalwasan.

An tukwaw la an naglalarang

kun an ugang, siwo o bisan an higot

iya igtutubyan.

Abril 4, 2020    

Tukwaw

Translation by Donna Barandino

When I was a child

I could not sleep

thinking of my poultry’s

hen and chick

in our backyard

during the time when

tukwaw was fast spreading

as the Southwest monsoon

started blowing.

Now that I am a father

the more I could not sleep

thinking of my hen and chick

since tukwaw begins spreading  

despite the Southwest monsoon’s silence.

The hen is easy to find,

but the chick is hard to grow.

What consolation awaits

for a poultry grower

if your fowls vanish

in the blink of an eye of tukwaw?  

When I was writing this poetry

the tukwaw cases all over the world

caused by Covid-19

past more than a million already.

More than 50,000 as well

had succumbed.  

I do not know

if there is a bright tomorrow.

Only tukwaw decides

whether it’s the hen, the chick or even the roster

it would sacrifice.    

April 4, 2020  

_______

     *Tukwaw means avian flu.  

Tungkol sa Maqueda [Balangay Boos, 2020] ni Nap Arcilla III

Lugar, kondisyon, kalakaran ang Maqueda ni Nap Arcilla na humihinga ng mga karaniwan na nakaligtaan kung kaya’t nanggugulantang sa kanilang lakas at dahas. Pinakinggan ni Nap ang mga karaniwang kuwento ng komunidad: ng isla; ng mga karaniwang tao: mga magulang at anak ng bangka, at ng mga tauhan ng dagat, ang dagat mismo “na hindi araw-araw namimigay”: ang mga isda. Nararapat itanong: ano ang ginagawa ng mga kuwentong ito? 

Isa, binabasag niya ang mito ng idyllic na isla. Walang liriko rito kundi lutong ng Inang-Wika sa mga diyalogo at deskripsyon, at mahika kapwa ng kanilang partikularidad at komplexidad bilang ecosystem ng mga imahe: “tiyan ng butete,” “reyna ng tamban.” Walang sentimental rito kundi ang halimbawa ng pagsisisid bilang precarious na trabaho at isang pagtatanghal ng pagkalalaki. Hindi ito ang romantiko na probinsya. Dito, sumasabog ang lantsa, naghuhuramentado ang dagat, may patrolya sa dagat, ang icebox ay isang teknolohiya, at ang mga karahasan na ginagawa ng tao sa kalikasan at sa isa’t isa, na maging ang kamatayan ng ka-pamilya ay isang panalangin. 

Nagkukuwento si Nap ng ating mga kahihiyan at pagkawalang-hiya sa wikang malalasahan mo ang tunog sa mga ritmo ng mga pantig at pangungusap, sa pamilyar na porma sa pahina, sa isang pangarap na pantalan ng ating mga pagtatagpo. Tagay! 

Narito ang isang sipi:

Nagtatalunan na ang mga isda sa pag-iikot ko, halos pumasok na sa bangka. Gusto ko nang kunin ang silo pero di ko na lang ito pinansin. Paniniwala ng mga mangingisda na kapag maagang nagsilitawan ang mga isda, kokonti ang magiging huli. Ang mas masaklap, baka wala ni isa.

-mula sa “Manabang”

“Ang nobelang ito ay patunay sa malikhaing diwa at malalim na kakayahan ni Genevieve Asenjo. Isang pambihirang akda.”

-CIRILO F. BAUTISTA, Pambansang Alagad ng Sining sa Panitikan

“Kailangang mabasa ang nobelang ito ng lahat ng tunay na nagmamahal sa sariling bayan, hindi lamang dahil maganda ang kuwento kundi dahil din sa makabuluhan at nakakaaliw na gamit ng wikang Filipino. Kuwento ito ng isang lumaki sa pag-ibig at pag-iisip, pero hindi lamang para sa kabataang nais malaman kung ano ang naghihintay sa kanila sa kinabukasan, kundi para rin sa mga tumatanda na sa karanasang ikinukuwento sa nobela. May matututunan tayong lahat sa nobelang ito na puno ng makatotohanan at mapangahas na eksena.”

-ISAGANI R. CRUZ, Manunulat, Iskolar, Kritiko

[mga blurb mula sa unang edisyon]

Mababasa ang sipi rito: Patikim ng Nobelang Lumbay ng Dila ni Genevieve L. Asenjo

Klik para sa Order Form. Maaari ring mag-email sa vvasenjo@gmail.com o sa balangay.productions.com.

Continue reading ➞ “Baybay, Bisikleta, si Josh” (Sugilanon ni Genevieve L. Asenjo)

Continue reading ➞ Apat na Partisipasyon ni Genevieve L. Asenjo ngayong Nobyembre: CCP Performatura Festival, UP Likhaan 20th & 21st Madrigal Gonzalez Best First Book Award, VLF-Playwright’s Fair, at NCLT-NCCA Hulagway: A Conversation Series!

Continue reading ➞ Lumbay ng Dila Book Signing @ the Manila International Book Fair